الحمد لله رب العالمین وصلّى الله على محمد وآله الطاهرین ولعنه الله على اعدائهم أجمعین(1)
قرآن کریم مصدر و اساس اخلاق، و بهترین منبع اخلاق علمى و عملى است. قرآن و عترت، در حدیث شریف نبوى، دو ثقل مورد سفارش پیامبرند که تمسک به آنها، مانع گمراهى افراد مى شود و از آن دو به «حبلان ممدودان» نیز تعبیر شده است، اما نکته شایان تأمل در این جا این است که ما تنها به قدر پیمانه محدود ادراک مان مى توانیم از این دریاى سرشار معارف استفاده کنیم و بدون یارى معصومان علیهم السلام نمى توانیم بهره چندانى از قرآن ببریم، چرا که بطون و ابعاد و جوانب مختلف قرآن را تنها اهل بیت علیهم السلام مى توانند به درستى برداشت کنند چه این که گفته اند: «انما یعرف القرآن من خوطب به(2)؛ قرآن را مخاطب آن مى شناسد». از این روست که مى گوییم معرفت تام و کامل قرآن تنها از آنِ پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم و خاندان پاک او است.
خداى متعال انسان را چون معجونى مرکب از تمایلات و خواسته هاى گوناگون و عواطف متضاد و عقل آفریده و از دیگر سو، قرآن را نیز چون انسان، مرکب و گوناگون قرار داده است. به دیگر سخن مى توان گفت: دست کم یکى از دلایل گونه گونى قرآن گوناگونى شئون مخاطبان قرآن یعنى انسان هاست. بنابراین براى تخلق به اخلاق حسنه و پرهیز از رذایل اخلاقى، بهترین معلم اخلاق قرآن است.
● علم قرآن و عمل به آن
مى توان گفت در زمینه قرآن و تمسک به آن دو وظیفه داریم: یکى علم به قرآن است و دیگر تصمیم گیرى براى عمل به قرآن.
در اجراى وظیفه اول باید قرآن بخوانیم، قرائت آن را ترک نکنیم، در معانى بلند آن فراوان تدبر و تفکر کنیم، تفاسیر را ببینیم، در پى فهم معانى آن برآییم و در صورت لزوم از کسانى که آگاهى بیشترى دارند بپرسیم. کم ترین کارى که در این زمینه مى شود کرد و از هر کس بر مى آید قرائت قرآن و بررسى معناى تحت اللفظى آن است.
موارد فوق مربوط به علم به قرآن است و چنان که مى دانیم «علم به قرآن» مقدمه اتخاذ تصمیم براى عمل به قرآن است و بدون دومى، مورد نخست تحقق نمى یابد. آدمى باید از علم قرآن خبر داشته باشد تا بدان عمل کند و کسى که در این راه کوتاهى کند و نسبت به مقدار ضرورى آن جاهل بماند، نمى تواند نادانى خود را عذر قرار دهد، چرا که در روز قیامت به سبب کوتاهى در تحصیل علم، او را مؤاخذه خواهند کرد.
وظیفه دوم که عمل به قرآن است تصمیم و اراده مى خواهد و این تصمیم هر چه باشد کم تر از تصمیمى نیست که انسان براى مجتهد شدن مى گیرد. کسى که در پى تحصیل ملکه اجتهاد است، باید برنامه منظم و مفصلى را به صورت مستمر و طى چندین سال اجرا کند. موانع این کار نیز هر چه باشد کم تر از موانعى است که بر سر راه عمل به قرآن وجود دارد.
خداى متعال در قرآن کریم داستان ابلیس را بیان کرده و فرموده است که آن ملعون خطاب به خداى - عز وجل - گفت: از پیش رو و پشت سر و چپ و راست بر بندگانت خواهم تاخت و بیشتر آنان را گمراه خواهم ساخت «ولا تجد أکثرهم شاکرین(3)». باید توجه داشت که خداوند پس از بیان این مطلب نفرموده است: مانع این اقدام شیطان خواهم شد. در متون دعایى ما نیز آمده است: خدایا تو شیطان را آفریدى و بر ما مسلط ساختى(4). البته روشن است که این تسلط، تسلط اکراهى نیست، زیرا خداوند متعال در وجود انسان قواى بازدارنده اى چون عقل قرار داده که او را از گوش سپردن به دعوت شیطان باز مى دارد، اما هر چه باشد وسوسه شیطان دست کم مانند اهرم فشارى نه چندان ضعیف عمل مى کند، درست مثل هنگامى که گرسنگى یا تشنگى به آدمى فشار مى آورد و او را به خوردن آب و غذا وا مى دارد، ولى همین جا نیز عقل انسان اجازه نمى دهد که وقتى انسان گرسنه شد به هر خوراک زیان بار یا آب ناگوارى لب بزند و به سلامت خود آسیب برساند. به هر حال براى خاموش کردن سوز تشنگى و رنج گرسنگى، انسان حاضر نیست هر غذایى را بخورد و عقل، او را از این کار نهى مى کند.
سخن بدان جا رسید که عمل به قرآن تصمیم قاطع مى طلبد. به ابوذر که یکى از شاگردان برجسته پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم بود گفتند: از کجا بفهمیم اهل بهشتیم؟
گفت: «أعرضوا اعمالکم على الکتاب(5)؛ اعمال خود را بر کتاب خدا عرضه کنید و با آن بسنجید».
در حقیقت قرآن با معیارهایى که به ما مى دهد، بهشتى یا دوزخى بودن افراد را مشخص مى کند.
البته این نکته را نباید از نظر دور داشت که قرآن نیازمند تفسیر است و مفسران حقیقى قرآن اهل بیت علیهم السلام هستند. خود قرآن مى فرماید: «ما آتاکم الرسول فخذوه وما نهاکم عنه فانتهوا(6)؛ آنچه رسول خدا به شما داد برگیرید و از آنچه شما را نهى کرد باز ایستید». این آیه به اصطلاح فقها بر قرآن ورود و حکومت دارد. رسول گرامى اسلام صلى الله علیه وآله وسلم فرمودند: «مثل أهل بیتى کسفینه نوح(7)؛ مثل خاندان من، چون کشتى نوح است». بنابراین سخنان پیامبر خداصلى الله علیه وآله وسلم و خاندان او امتداد قرآن و جزء جدایى ناپذیر و مبین آن است، به گونه اى که مخالفت با کلام آنان مخالفت با متن قرآن مى باشد.
باید دانست که براى عمل به قرآن صِرف تصمیم کافى نیست بلکه پى گیرى و پشت کار و استمرار باید تا در این راه موفق شد، همان طور که افراد باسواد و مجتهد حوزه شاید کم تر از ده در صد کل کسانى باشند که روز اول به این قصد وارد حوزه مى شوند.
رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم فرمودند: «إنی بعثت لأتمم مکارم الاخلاق(8)؛ من تنها براى اتمام و تکمیل مکارم اخلاق مبعوث شدم». این روایت با تعابیر مختلف و اسناد گوناگون نقل شده است: از جمله «بعثت لأتمم مکارم الأخلاق ومحاسنها»، «إنما بعثت لأتمم مکارم الأخلاق» و «بعثت بالأخلاق الحسنه» و ... انما در این تعبیر مفید حصر است و وقتى بدانیم احکام نیز به نوعى تحت مکارم الاخلاق جاى مى گیرد، معنى این سخن چنین خواهد بود: «فقط براى اتمام و تکمیل مکارم الاخلاق به رسالت برانگیخته شدم». یعنى انبیاى پیشین براى مکارم الاخلاق مبعوث شدند و من براى تتمیم آن برآمدم.
حال اگر این مطلب را در نظر آوریم که چشم و چراغ بعثت و کتاب آسمانى رسول خداصلى الله علیه وآله وسلم که تمام علوم را در بر مى گیرد قرآن است و قرآن و پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم همتاى یکدیگرند، به این نتیجه مى رسیم که قرآن کتاب بیان مکارم اخلاقى و صیغه کامل اخلاق خوش محمدى صلى الله علیه وآله وسلم و معیار سنجش اخلاق حسنه از اخلاق رذیله است.
اگر ابواب اخلاق کتاب هایى چون: کافى، من لا یحضره الفقیه، استبصار، تهذیب، بحار الانوار وسایل الشیعه را بررسى کنیم فراوان به مواردى بر مى خوریم که ائمه علیهم السلام آیه اى از قرآن را خوانده اند و پس از آن توضیح و تعقیبى اخلاقى آورده اند و مسأله اى اخلاقى را فرو شکافته اند.
بى شک آراستگى به فضایل اخلاقى جدیت و تلاش مى خواهد. فراموش نشود که هیچ چیزى به اندازه «امر» خدا مهم نیست و حاملان «امر» مسلماً مقام بالا و خطیرى دارند، ولى به پاى عاملان «امر» نمى رسند. حال اگر کسى بخواهد حامل صرف نباشد و فاعل و عامل به «امر» نیز شود، باید تلاش و جدیت در پیش گیرد. حضرت فاطمه زهراعلیها السلام در روایت مفصلى که به مقام و منزلت علماى راستین مربوط مى شود مى فرمایند: «سمعت أبى صلى الله علیه وآله وسلم یقول: إن علماء شیعتنا یحشرون فیخلع علیهم من خلع الکرامات على قدر کثره علومهم و جدهم فى إرشاد عباد اللَّه حتى یخلع على واحد منهم ألف ألف خلعه من نور ... (9)؛ از پدرم - که درود خدا بر او و خاندانش باد - شنیدم که فرمود: عالمانى که شیعه ما هستند محشور مى شوند و بر اساس کثرت دانش و جدیت شان در ارشاد بندگان، خلعت کرامت به آنان داده مى شود، تا جایى که به برخى از آنان هزار هزار (میلیون) خلعت از نور داده خواهد شد».
حضرت زهراعلیها السلام در این روایت تأکید دارند که عالمان به مقدار کثرت دانش و جدیت در ارشاد بندگان خدا مورد کرامت قرار خواهند گرفت. حضرت نفرمودند: «على قدر إرشادهم لعباد اللَّه» بلکه بر جدیت آنان در این کار تأکید کردند و فرمودند: «وجدّهم فى ارشاد عباد اللَّه». مسلم است کاسبى که در کسب و کار خود جدیت دارد، نسبت به کسى که جدیت ندارد یا کم تر جدى است، موفق تر است. طالب علم نیز اگر در تحصیل علم جدیت به خرج دهد نسبت به همگنان کم تلاش تر خود به مراتب موفق تر و داناتر خواهد بود.
خداى متعال دنیا را عالم اسباب قرار داده است و هیچ کارى بى سبب طبیعى و کوشش و جدیت به فرجام نمى رسد. همچنان که کسب و کار و تحصیل علم جدیت مى خواهد، انسان خوب شدن و با اخلاق شدن نیز مستلزم داشتن علم و تصمیم و جدیت و پشتکار است و در غیر این صورت موفقیت حاصل نمى شود یا کم خواهد بود.
● تزاحم در اخلاق
این که انسان مراتب اخلاق را از قرآن استنباط کند، اهمیت بسیار دارد. چنان که مى دانیم در احکام و مباحث فقهى مسأله اى به نام «تزاحم» داریم که در طى آن دو واجب با هم تزاحم مى کنند. مثلاً ممکن است کسى به علت بیمارى نتواند مانند افراد سالم نماز بخواند و فقط مى تواند رکوع یا دو سجده را مانند دیگران به جاى آورد. چنین شخصى اگر بخواهد رکوع اختیارى کند باید دو سجده را با حرکت سر به جا آورد و اگر بخواهد دو سجده اختیارى به جا آورد باید رکوع خود را با اشاره سر انجام دهد. حال مسأله این است که چنین کسى چه وظیفه اى دارد و از میان رکوع و سجدتین کدام مقدم است؟
نکته این جاست که مسأله تزاحم، در علم اخلاق نیز وجود دارد و این مطلب که انسان بتواند در تزاحمات اخلاقى نیز برداشت صحیحى داشته باشد، بسیار حائز اهمیت است. برخى قضایا هست که اگر انسان پیش تر بررسى نکرده باشد ممکن است هنگام مواجه شدن با آن به درستى عمل نکند یا به گونه اى عمل کند که به زیان دینش تمام شود. یکى از آقایان اهل علم در مکان مقدسى مشغول دعا و ذکر و توسل بود. کسى به نزد ایشان آمد و قرآنى جلوى ایشان گذاشت تا برایش استخاره بگیرد. آن روحانى که نمى خواست از حال و فضاى دعا خارج شود، در ابتدا خود را به نشنیدن زد، ولى آن مرد قرآن را به دست ایشان چسباند. آن آقا چاره اى ندید جز این که برایش زودتر استخاره بگیرد و او را از سرش باز کند. وقتى قرآن را باز کرد دید آن مرد قرآن را وارونه به دست او داده است. ناگهان از کوره در رفت و فریاد زد که تو آمدى حواس مرا پرت کردى و دعاى مرا خراب کردى، قرآن را هم وارونه به من مى دهى؟!
معمولاً مردم وقتى کار مهمى چون خرید خانه، ازدواج یا معاملات مهم دارند، به سراغ استخاره مى آیند آن مرد هم که در این عوالم نبود بهت زده در این اندیشه شده بود که چرا این مرد بزرگوار و اهل علم چنین رفتار تندى کرده علت خشم او را نفهمید. هر چند اگر کمى صبر مى کرد تا دعا و نماز و توسل آن آقا تمام شود، با چنان رفتار تندى مواجه نمى شد. از طرفى آن بزرگوار نیز باید مردم دارى و حلم بیشترى به خرج مى داد و قضاى حاجت مردم را بر اعمال مستحبى خود ترجیح مى داد و پس از برآوردن خواسته آن مرد، دعا و توسل خود را پى مى گرفت. صبورى، فرو خوردن خشم و گشاده رویى که در متون دینى فراوان مورد سفارش قرار گرفته در این موارد کاربرد دارد. روایات و قرآن حکم مى کند که انسان در برخورد با مردم ملایم و خویشتن دار و گشاده رو باشد.