خلاصه داستان
در زمانهای قدیم پادشاهی بود که هم در دنیا فرمانروایی داشت و هم فرد متدینی بود . روزی شاه همراه خادمان خود به قصد شکار به بیرون از قصر رفتند ، در راه به کنیزکی برخورد کردند که شاه با دیدن آن عاشق او شد . علاقه ای که شاه به وی پیدا کرد باعث شد که او را بخرد و به قصر خود ببرد . ولی از بد حادثه ، بعد از گذشت اندک مدتی کنیزک مریض شد . شاه با فهمیدن این موضوع بسیار متأثر شد و بدین منظور پزشکان زیادی را به قصرخود دعوت کرد و به آنها گفت که زندگی من بستگی به زنده ماندن کنیزک دارد و زندگی او نیز در دست شماست . شاه با وعده های مال و ثروتی که به آنها داد ، آنها را برای مداوای هر چه سریعتر کنیزک تشویق کرد . آنها نیز بعد از شنیدن سخنان شاه قول دادند که حال کنیزک را بهبود بخشند ولی از فرط غرورشان در دل و زبان یادی از خدا نکردند .
پزشکان به قولی که داده بودند عمل کردند ولی علی رغم تلاشهای مکرر خود نه تنها نتوانستند کنیزک را مداوا کنند . بلکه روز به روز حال او بدتر می شد . شاه که از این بابت بسیار ناراحت و پریشان شده بود با دیدن ناتوانی پزشکان به مسجد رفت و در محراب به سجده افتاد و زار زار گریست . بعد از آنکه آرامش نسبی خود را باز یافت رو به قبله کرد و با خدای خویش گفت : پروردگارا ، لطف و کرم تو شامل همه ی جهانیان است و ای کسی که همیشه نیازهای ما را پاسخ گویی ، این بار نیز راه را خطا رفتم ؛ و با اظهار عجز خود در برابر خدا و در نهایت تواضع و فروتنی از خدا درخواست کمک کرد … بالاخره آنقدر گریه کرد تا خوابش برد .
در خواب پیرمردی را دید که مستجاب شدن دعای وی را مژده داد و گفت : فردا حکیمی از سوی ما به نزد تو می آید. با آمدن حکیم ، کنیزک را به او نشان بده چرا که او به طور قطع می تواند کنیزک را از این بیماری نجات دهد .
سپیده دمِ فردای آنروز شاه در ایوان قصر خود منتظر بود تا شاهد به حقیقت پیوستن رویای خویش باشد . ناگهان شخص دانشمندی از دور نمایان شد و همچون خورشیدی که در میان سایه باشد او نیز ظاهرش (جسمش )تاریک و معمولی بود ولی درونش چون آفتاب درخشان بود . شاه شتابان و بر خلاف رسم،خودش به تنهایی به جای خادمان به پیشواز رفت و او را در آغوش خود گرفت و خیر مقدم گفت و بسیار گرامی داشت و به رسم احترام او را به صدر مجلس راهنمایی کرد و به یمن ورود او مهمانی با شکوهی تر تیب داد .
بعد از آنکه مهمانی تمام شد ، داستان عشق خود را با کنیزک به میهمانش تعریف کرد ، سپس او را به پیش کنیزک برد . بعد از اینکه کنیزک را دیدند حکیم جلوتر رفت و حال کنیزک را جویا شد و معاینه کرد . در همان نگاه اول فهمید که بیماری او جسمی نیست بلکه او به بیماری روانی دچار گشته .
حکیم از شاه خواهش کرد تا اتاق را ترک کند و سفارش کرد که هیچ کس پشت در نماند . بعد از ترک وی ، حکیم رو به کنیزک کرد و از شهر و وابستگان و آشنایانش سوالاتی چند پرسید . در حین پرسش و پاسخ نبض او را کنترل می کرد او نیز به سوالهای حکیم یکی یکی پاسخ می داد و این کار را همین طور ادامه می دادند تا اینکه با شنیدن نام سمرقند ضربان نبض کنیزک تند شد و صورتش زرد شد . حکیم با این اوضاع و احوال پی برد که او عاشق زرگری در سمرقند است ، بنابراین آدرس او را از وی خواست کنیزک هم که حکیم را محرم اسرار خویش یافته بود از جواب این سوال سر باز نزد .
حکیم در مقابل حسن اعتماد کنیزک به او وعده داد تا به زودی او را از بیماری گریبان گیر نجات دهدبه شرطی که کسی از موضوع گفتگوی آنها بویی نبرد حتی خود شاه .
حکیم بعد از مدتی معاینه وبررسی احوال کنیزک به نزد شاه رفت و او را اندکی از ماجرا آگاه کرد . و گفت برای درمان اوباید آن زرگر را از سمرقند به اینجا بیاوریم . شاه نیز چند نفر از اطرافیان خود را با هدایای گرانبها به پیش زرگر فرستاد . فرستادگان شاه بعد از رسیدن به سمرقند به دنبال زرگر رفتند و بعد از تقدیم هدایا پیغام شاه را به او رساندند ؛ او نیز با دیدن آن همه هدایا فریفته شد و همراه آنها حرکت کرد.
وقتی به قصر شاه رسیدند ، حکیم مرد زرگر را به نزد شاه برد و شاه با احترام فراوان خزانه ی طلا را به او بخشید . بعد از آن حکیم از شاه درخواست کرد تا کنیزک را به آن مرد بدهد ، شاه نیز قبول کرد و کنیزک را بدو بخشید .
هفته ها و ماهها در پی هم می آمدند و حال آن کنیزک روز به روز بهتر از قبل می شد و آندو ( کنیزک و مرد زرگر ) در کنار هم با خوبی و خوشی زندگی می کردند تا اینکه بعد از گذشت شش ماه آن حکیم الهی شربتی درست کرد و به مرد زرگر داد ؛ او با خوردن آن مریض شد و روز به روز توان و زیبایی ظاهری خود را از دست داد . بعد از آنکه زیبایی زرگر از بین رفته بود ، عشق و علاقه ی کنیزک به زرگر نیز کم کم رو به فنا بود . سرانجام مرد زرگر بر اثر آن بیماری از دنیا رفت .
کشته شدن مرد زرگر به دست آن حکیم به خاطر این نبود که امید و نظری به عطای شاه داشته باشد یا از عقاب شاه بترسد . بلکه او از سوی حق الهام یافته بود تا او را به این بیماری دچار کند .
نظریه دانشجو
این داستان که در ابتدای آن مولوی آن را شرح حال خود ذکر می کند داستان عشق های مجازی و حقیقی است که در آن طریقه متعادل نمودن آن دو ، و سازگار نمودن دنیای درون و بیرون انسان را بیان می کند .
شاه در این داستان نماد افراد عارف و سالکی در جامعه است که بی آنکه راهنمایی برای خود داشته باشند قدم در راه حقیقت می نهند و تنها با اتکا به پروردگار در این راه پر مشقتِ عشق و حقیقت قدم بر میدارند و همین توکل و اخلاص به خداست که بعدها منجر به نیرویی خواهد شد که هدایت گر آنها در کوره راههای زندگیشان خواهد بود و آنها را از ورطه گمراهی و ضلالت نجات خواهد داد . بله افرادی که با پاکی و صافی قلب و در عین حال با سادگی در این راه پر مخاطره پیش می روند و به هر موجودی عشق می ورزند و به هرچه می رسند حقیقت را در آن جستجو می کنند . و مرز عشقهای مجازی و حقیقی را نمی شناسند تا اینکه مرتکب خطا و اشتباهات فراوانی می شوند ؛ ناگ-اه عاشق مادیات می شوند و بعد از اینکه معشوق خود را در معرض زوال و نابودی می یابند به اشتباه خود پی برده و برای راه چاره به هر دری سر می زنند . غافل از آنکه افراد سودجو و از خدا بی خبر در جامعه زیادند که تنها به خاطر کسب منافع خود با انسانها رابطه برقرار می کنند و در این راه از هیچ گونه دروغ و نیرنگی کوتاهی نمی کنند .
افراد ساده دل که راه راه از چاه نمی شناسند وقتی در مشکلی گرفتار می شوند به جای یافتن راه چاره خود را در باتلاق مشکلات فرو می برند و هرچه دست وپا می زنند بیشتر فرو می روند تا اینکه دستی از غیبت به سوی آنها می آید و به سوی خود می کشد . سرانجام این افراد بدون راهنما و سرافکنده از میان مادیات به درگاه خدا روی می آورند و از او کمک می خواهند . و این خداست که دست آنها را می گیرد و به یکباره نتیجه کار را عوض می کند . و راهنمایی از سوی خود برای نجات آنها می فرستد .
با توجه به این داستان اگر انسان توکل به خدا را سرلوحه کارهای خویش قرار دهد مسلماً در گرفتاریها یار و همدمی خواهد داشت . بی تردید جسم محدود و پست همیشه به پستیها می گراید و عاشق مادیات و ظواهر دنیا خواهد بود و اگر انسان عقل خود این گوهر همیشه تابناک خود را وابسته و محدود به جسم خود بکند بالطبع درهای دنیایِ درون را که به مراتب از دنیای بیرون وسیع تر است به روی خود بسته خواهد دید . و همیشه در پستیها زندگی خواهد کرد و اگر انسان چنین کند؛ گویی هستی خود را در پای خوکانی ریخته است که ارزش بود و درک آن را ندارند . اما ماهیت اصلی انسان یعنی عقل و دل که همیشه رو به سوی حقیقت و روشنایی دارند در گرفتاریها نجات بخش هر انسانی می باشد و جایگاه آن در دنیای درون است دنیایی که در آن هیچگونه دغدغه مادی وجود ندارد .
و این درد بزرگیست که انسان ارزش بودن خود را مقید به جسم فنا پذیر خود و دیگران بکند . ولی با همه اینها انسان هرگاه چشم و گوش حقیقت بین خود را باز کند ندای درونی خود را خواهد شنید و راه نجات خویش را از زندان تن خواهد یافت همانطور که در این داستان شاه موفق به آن شد . موفقیتی که بعد از شکست بزرگ در دنیای خارج از این دنیا ( عالم خواب ) بدان نایل آمد . تا اینکه راهنمای اصلی خود را که از اول زندگی همراه او بود باز یافت . آن مرد فاضل الهی که بعضیها از آن به عنوان عقل کل یاد می کنند . پادشاه را قدم به قدم با خود به سوی حقیقت برد ، و با آوردن ضربه مهلک و به موقع خود بر پیکر مادیات که شاه آن را وسیه ای برای رسیدن به هدف خود می پنداشت – توانست شاه را از غرق شدن در دنیای ظواهر نجات دهد . و این گام اول در رسیدن به مقام والای انسانی است . به مقامی که در آن انسان به نیستی و هستی می رسد : نیستی از دنیای شیطانی و هوس آلود بیرون و نیستی و فنا در برابر وجود خدا ؛ و هستی در دنیای درون و بودن همیشگی نزد معشوق ازلی .