تحقیق مقاله تربیت

مقدمه

خدا بر اهل ایمان منت گذاشت که رسولى از خود آنها در میان آنان برانگیخت که بر آنهاآیات خدا را تلاوت کند و نفوس آنان را از هر نقص و آلایش پاک گرداند و به آنان احکام شریعت وحقایق حکمت‏بیاموزد، هر چند که قبل از آن در گمراهى آشکارى بودند.

موضوع تعلیم و تربیت «انسان‏» است و طراحى نظام صحیح و جامعى براى تعلیم وتربیت انسان، تنها از ناحیه وحى ممکن خواهد بود. قرآن کتاب انسان سازى و على‏علیه السلام‏ترجمان و مبین قرآن است.

چه کسى غیر از آن حضرت مى‏تواند مفسر کتاب خدا باشد؟ همو که اعلم به وحى وسنت و سیره نبوى و اسبق به ایمان و اقرب به پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله است.

در قسمتى از خطبه قاصعه در معرفى خود مى‏فرماید:

من در دوران نوجوانى، بزرگان و شجاعان عرب را به خاک افکندم و شاخه‏هاى بلند درخت‏قبیله ربیعه و مضر را درهم شکستم; شما به خوبى موقعیت مرا از نظر خویشاوندى و قرابت ومنزلت و مقام ویژه نسبت‏به رسول خدا مى‏دانید: او مرا در دامن خویش پرورش داد; من کودک بودم،او همچون فرزندش مرا در آغوش خویش مى‏فشرد و در استراحتگاه مخصوصش جاى مى‏داد،بدنش به بدنم مى‏چسبید و بوى پاکیزه او را استشمام مى‏کردم; غذا را مى‏جوید و در دهانم‏مى‏گذاشت. هرگز دروغى در گفتارم نیافت و اشتباهى در کردارم پیدا ننمود ... .

من همچون سایه‏اى به دنبال آن حضرت حرکت مى‏کردم و او هر روز نکته تازه‏اى‏از اخلاق نیک براى من آشکار مى‏ساخت و مرا فرمان مى‏داد که به او اقتدا کنم. مدتى از سال،مجاور کوه حرا مى‏شد، تنها من او را مشاهده مى‏کردم و کسى جز من او را نمى‏دید. در آن روزغیر از خانه رسول خدا، خانه‏اى که اسلام در آن راه یافته باشد وجود نداشت. تنها خانه‏آن حضرت بود که او و خدیجه و من نفر سوم آنها اسلام را پذیرفته بودیم. من نور وحى و رسالت رامى‏دیدم و نسیم نبوت را استشمام مى‏کردم. به هنگام نزول وحى بر رسول خدا، صداى ناله‏اى‏را شنیدم; از آن حضرت پرسیدم: این ناله چیست؟ فرمود: این شیطان است که از پرستش خویش‏مایوس گردیده; تو آنچه را که من مى‏شنوم مى‏شنوى و آنچه را مى‏بینم مى‏بینى، تنها فرق میان‏من و تو این است که تو پیغمبر نیستى، بلکه وزیر منى و بر طریق و جاده خیر قرار دارى; من همواره‏با او بودم ... .

در جاى دیگر مى‏فرماید:

یا کمیل ان رسول الله‏صلى الله علیه وآله ادبه الله وهو ادبنی وانا اؤدب المؤمنین و اورث ادب المکرمین;

اى کمیل! پیغمبر اکرم‏صلى الله علیه وآله را خدا تربیت کرد و آن حضرت مرا تربیت نمود و من نیز اهل ایمان‏را تربیت نموده و آداب پسندیده را به آنها یاد مى‏دهم.

پس در وادى حیرت و سرگردانى انسانها بین مذاهب و مکاتب گوناگون، گوش جان به‏فرمان مطاع مبارکش مى‏سپاریم که فرمود:

فاستمعوا من ربانیکم واحضروه قلوبکم واستیقظوا ان هتف بکم;

به سخن مرد خدا و مربى الهى خویش گوش فرا دهید و دل‏هاى خود را در پیشگاه او حاضرسازید و هنگامى که به خاطر احساس خطر فریاد مى‏کشد، بیدار شوید.

براى بررسى صحیح و مفید مبحث «تعلیم و تربیت‏»، از دریاى بیکران معارف الهى‏نهج‏البلاغه بهره‏مند خواهیم گشت و گرچه غور در این بحر عظیم و استخراج مرواریدهاى‏درخشان آن غواص ماهرى را باید، لکن:

آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگى باید چشید

ما در این نوشتار، «تعلیم و تربیت‏» در نهج‏البلاغه را در دو بخش و هر دو بخش را در دوفصل مورد بررسى قرار داده‏ایم. امید است مقبول درگاه خداى تعالى و مورد استفاده‏خوانندگان گرامى قرار گیرد.

مفهوم تربیت

1. معناى تربیت

2. متصدى امر تربیت

1. معناى تربیت (1)

ابن اثیر مى‏گوید:

الرب یطلق فی اللغه على المالک والسید والمدبر والمربی والمقیم والمنعم ولایطلق غیرالمضاف الا على الله واذا اطلق على غیره اضیف... وفی حدیث علی (الناس ثلاثه عالم ربانی) هومنسوب الى الرب بزیاده الالف والنون للمبالغه وقیل من الرب بمعنى التربیه کانوا یربون‏المتعلمین بصغار العلوم قبل کبارها. (2)

راغب اصفهانى نیز مى‏گوید:

الرب فی الاصل التربیه وهو انشاء الشی‏ء حالا فحالا الى حد التمام;

رب در اصل تربیت است و تربیت‏یعنى ایجاد شى‏ء به تدریج از حالتى به حالت دیگر تا به حدتمام برسد.

تذکر چند نکته در تعریف تربیت:

نکته اول: در هر دو تعریف، تدریجى بودن تربیت مورد نظر قرار گرفته است.

در تعریف ابن اثیر: یربون المتعلمین بصغار العلوم قبل کبارها و در تعریف راغب:حالا فحالا الى حد التمام. البته ممکن است گاهى تحولات و دگرگونى‏هاى روحى دفعتابه وجود آید. تاریخ، حالات فضیل بن عیاض و حر بن یزید ریاحى و امثال اینها راثبت نموده است، ولى این موارد نادر و استثنایى است و اصل در تربیت و پرورش‏تدریجى بودن است.

نکته دوم: فطرى بودن مبانى تربیت: راغب در تعریف کلمه «انشاء» را به کار گرفته‏که غالبا در ایجاد شى‏ء مسبوق به عدم به کار مى‏رود; لذا در اینجا این سؤال مطرح‏مى‏شود که آیا تربیت دینى ایجاد چیزى است که به انسان اضافه مى‏گردد و در درون اوهیچ گونه سابقه وجودى نداشته یا این‏که همزمان با ایجاد انسان اساس و بنیان تربیت‏دینى در او نهاده شده است؟

بنابر نظریه دوم - که به صواب نزدیک‏تر است - تربیت دینى، یعنى شکوفا نمودن‏استعدادهاى درونى و فطرى انسان.

امیرالمؤمنین، على‏علیه السلام در انگیزه و هدف فرستادن پیامبران الهى براى مردم‏مى‏فرمایند:

فبعث فیهم رسله و واتر الیهم انبیائه لیستادوهم میثاق فطرته ویذکروهم منسی نعمته‏ویحتجوا علیهم بالتبلیغ ویثیروا لهم دفائن العقول; (3)

پیامبرانش را در میان آنها مبعوث ساخت و پى در پى رسولان خود را به سوى آنها فرستاد تاپیمان فطرت را در آنها مطالبه نمایند و نعمت‏هاى فراموش شده را به یاد آنها آوردند و با ابلاغ‏دستورهاى خدا حجت را بر آنها تمام کنند و گنج‏هاى پنهانى عقل‏ها را آشکار سازند.

زراره مى‏گوید: از امام صادق‏علیه السلام از قول خداى عزوجل: فطرت الله التى فطر الناس‏علیها (4) سؤال نمودم، فرمودند: فطرهم جمیعا على التوحید (5) .

گرچه در این روایت و بعضى از روایات دیگر، «فطرت‏» را به «توحید» تفسیرنموده‏اند، لکن تمام تعالیم دینى و دستوراتى که براى تربیت انسان از ناحیه وحى به‏وسیله پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله و امامان معصوم‏علیهم السلام رسیده است، ریشه در فطرت و ذات‏انسان دارد. (6)

نکته سوم: فرق بین تزکیه و تربیت: در قرآن‏کریم از تربیت دینى وپرورش روح‏وروان انسان تعبیربه تزکیه شده است:

کما ارسلنا فیکم رسولا منکم یتلوا علیکم آیاتنا و یزکیکم ویعلمکم الکتاب والحکمه ‏ویعلمکم ما لم تکونوا تعلمون; (7) .

چنان‏که از میان خود شما پیامبرى برانگیختیم که آیات ما را براى شما تلاوت کند و نفوس شمارا از پلیدى و آلودگى جهل و شرک پاک و منزه کند و به شما تعلیم شریعت و حکمت دهد و هرچه رانمى‏دانید به شما یاد دهد.

لقد من الله على المؤمنین اذ بعث فیهم رسولا من انفسهم یتلوا علیهم آیاته ویزکیهم ویعلمهم‏الکتاب والحکمه وان کانوا من قبل لفی ضلال مبین; (8)

خدا بر اهل ایمان منت گذاشت که رسولى از خود آنها در میان آنان برانگیخت که بر آنهاآیات خدا را تلاوت کند و نفوس آنان را از هر نقص و آلایش پاک گرداند و به آنان احکام شریعت‏کتب سماوى و حقایق حکمت‏بیاموزد، هر چند که در گمراهى آشکارى بودند.

هو الذی بعث فی الامیین رسولا منهم یتلوا علیهم آیاته ویزکیهم ویعلمهم الکتاب والحکمه ‏و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین; (9)

اوست‏خدایى که میان عرب امى، پیغمبرى از همان مردم برانگیخت تا بر آنان آیات وحى خداتلاوت کند و آنان را از لوث جهل و اخلاق ناپسند پاک سازد و شریعت کتب سماوى و حکمت الهى‏بیاموزد، با آن‏که پیش از این در ورطه گمراهى و جهالت‏بودند.

اما تربیت در اصطلاح قرآن اعم است از تزکیه; یعنى پرورش جسم و تن را هم‏شامل مى‏گردد:

فرعون به حضرت موسى‏علیه السلام مى‏گوید:

الم نربک فینا ولیدا ولبثت فینا من عمرک سنین; (10) .

تو همان کودکى نیستى که ما پروردیم و سال‏ها از عمرت نزد ما گذشت.

قرآن در سفارش نسبت‏به پدر و مادر مى‏فرماید:

و قل رب ارحمهما کما ربیانى صغیرا; (11)

و بگو: پروردگارا! همان گونه که پدر و مادر، مرا از کودکى پرورش دادند، تو در حق آنهامهربانى فرما.

ما در این نوشتار، کلمه «تربیت‏» را در معناى مرادف با معناى «تزکیه‏» به کاربرده‏ایم.

2. متصدى امر تربیت

الف) مسؤولیت مربیان الهى و علماى ربانى در تربیت انسان

پس از بررسى و تبیین معناى تربیت، اولین سؤال این است که: چه کسى مى‏تواندمسؤولیت این امر مهم را به عهده بگیرد؟

مسلما تنها کسى مى‏تواند مربى انسان باشد که خود، انسان کامل و واصل به‏مدارج عالى انسانیت‏باشد. در این مسیر کسى مى‏تواند جلودار و راهنما باشد که خودراه را به خوبى طى کرده باشد:

قطع این مرحله بى‏همرهى خضر مکن ظلمات است‏بترس از خطر گمراهى (12)

چه کسى مى‏تواند مربى باشد؟

قال‏علیه السلام: من نصب نفسه للناس اماما فلیبدا بتعلیم نفسه قبل تعلیم غیره ولیکن تادیبه بسیرته‏قبل تادیبه بلسانه ومعلم نفسه و مؤدبها احق بالاجلال من معلم الناس ومؤدبهم; (13)

کسى که خود را در مقام پیشوایى و امامت قرار مى‏دهد، باید پیش از آن که به تعلیم دیگران‏بپردازد، به تعلیم خویش پردازد و باید تادیب او به عملش پیش از تادیب او به زبانش باشد. کسى که‏معلم و ادب کننده خویش است، به احترام سزاوارتر است از کسى که معلم و مربى دیگران است.

امام‏علیه السلام در این کلام، دو مطلب اساسى را در موضوع «تربیت‏» بیان فرموده‏اند:

مطلب اول: مربى و معلم باید قبلا خودش دانش‏آموخته و تربیت‏شده باشد، آن‏گاه‏مربى و معلم دیگران شود. سخن گفتن و خطابه و وعظ بدون آگاهى به جز انحراف واضلال و گمراهى نتیجه‏اى ندارد. (14)

مطلب دوم: واعظ و مربى باید با عمل خود دیگران را تربیت و هدایت نماید. گفتاربدون عمل نه تنها موجب هدایت نمى‏شود، بلکه گاهى ممکن است موجب سلب‏اعتماد و گمراهى شخص گردد.

قرآن کریم مى‏فرماید:

اتامرون الناس بالبر وتنسون انفسکم وانتم تتلون الکتاب افلا تعقلون; (15)

چگونه شما که مردم را به نیکى دستور مى‏دهید، خود را فراموش مى‏کنید، در صورتى که شماکتاب خدا را مى‏خوانید، چرا در آن اندیشه نمى‏کنید؟

پیامبر اکرم‏صلى الله علیه وآله مى‏فرمایند:

رایت لیله اسری بی الى السماء قوما تقرض شفاهم بمقاریض من نار ثم ترمى فقلت‏یا جبرئیل من هؤلاء؟ فقال: خطباء امتک یامرون الناس بالبر وینسون انفسهم وهم یتلون الکتاب‏افلا یعقلون; (16)

شب معراج مردمى را دیدم که لب‏هایشان با قیچى‏هاى آتشین چیده و به دور انداخته مى‏شد،از جبرئیل پرسیدم: اینها کیانند؟ گفت: خطیبان امت تو هستند که مردم را به نیکى دعوت مى‏نمایند،در حالى که خود را فراموش نموده‏اند و به گفته خود عمل نمى‏کنند و ایشان قرآن را تلاوت مى‏کنند،آیا در آن تعقل نمى‏کنند؟

امام صادق‏علیه السلام مى‏فرمایند:

ان العالم اذا لم یعمل بعلمه زلت موعظته عن القلوب کما یزل المطر عن الصفا; (17)

اگر عالم به علم خویش عمل نکند، پند و اندرزش در دل‏هاى شنوندگان فرو نمى‏رود،همان‏گونه که باران در سنگ صاف فرو نمى‏رود.

امام باقرعلیه السلام در تفسیر آیه شریفه «فکبکبوا فیها هم‏والغاوون (18) ; در آن حال کافران ومعبودان باطلشان هم به رو در آتش دوزخ افتند.» مى‏فرمایند:

هم قوم وصفوا عدلا بالسنتهم ثم خالفوه الى غیره; (19) و (20)

کسانى هستند که با زبان عدالت را توصیف و در عمل خلاف آن را عمل مى‏کنند.

مجلسى‏رحمه الله در شرح روایت مى‏گوید:

العدل کل امر حق یوافق للعدل والحکمه والعبادات والاخلاق الحسنه . (21)

اما فرمایش امام‏علیه السلام:

معلم النفس احق بالاجلال من معلم الناس و مؤدبهم.

به این معناست که شخصى که به تربیت‏خود بپردازد، بیشتر شایسته احترام است‏از کسى که به تربیت مردم پرداخته و از خود غافل است، اما شخصى که هم خودسازى‏کرده و هم مردم را تربیت مى‏کند، مسلما برتر است از کسى که تنها گلیم خود را از آب‏مى‏کشد.

انسان‏هاى وارسته و شایسته رهبرى چه کسانى هستند؟

در مسیر تربیت انسان‏ها به کسانى مى‏توان اعتماد نمود و آنها را جلودار و مربى‏قرار داد که تحت تربیت رب العالمین به مدارج عالى انسانیت رسیده باشند. تنهاچنین افرادى مى‏توانند کاروان انسانیت را به مقصد نهایى برسانند. (22)

من کتاب له‏علیه السلام الى معاویه جوابا، قال الشریف وهو من محاسن الکتب: فانا صنائع ربناوالناس بعد صنائع لنا; (23)

ما پرورش یافته و تربیت‏شده پروردگار خویش هستیم و مردم تربیت‏شده مایند.

معاویه - علیه الهاویه - در نامه‏اى که خطاب به امیرالمؤمنین على ابن ابى‏طالب‏علیه السلام‏نوشت، در ساختن فضیلت‏براى ائمه جور و تباهى و گمراهى، سخن‏پراکنى نموده،آن گمراهان سیاه دل را بر امام متقین ترجیح داد و دشمنى و کینه‏هاى جاهلیت را بیش‏از پیش آشکار نمود. احقادا بدریه وخیبریه وحنینیه وغیرهن. (24)

امام‏علیه السلام در نامه‏اى که سید رضى مى‏گوید: هو من محاسن الکتب، در جواب، ضمن‏بیان حقیقت و آشکار نمودن رسوایى معاویه و پیشوایان گمراهش مى‏فرمایند:

فدع عنک من مالت‏به الرمیه فانا صنائع ربنا والناس بعد صنائع لنا; (25)

دست‏بردار از کسانى که فریب دنیا را خورده و از راه راست منحرف گردیده‏اند و این چه‏مقایسه غلطى است که بین آنها که گمراهان و منحرفان از حقند و بین من مى‏نمایى; به درستى که ماپرورش‏یافتگان خداى خود هستیم و مردم پرورش یافتگان ما.