دریاچه ارومیه یکى از مناطق حفاظت شده مهم جهان است که در مقیاس جهانى در تداوم چرخه حیاتى تعدادى از پرندگان مهاجر نقش تعیین کننده ایفا مى نماید و شاید در دنیا کمتر جایى بتوان یافت که به اندازه دریاچه ارومیه مورد توجه متولیان محیط زیست خارجى قرار گرفته باشد.
- دریاچه اورمیه و حریم آن به عنوان یکى از چهارده پارک ملى مشمول محدودیتهایى ویژه است.
- یونسکو در برنامه جهانى «انسان و بیوسفر» یا «انسان و زیستکره» (MAB ManandBiospher) ۹ نقطه را براى حفاظت انتخاب کرده که یکى از آنها دریاچه اورمیه مى باشد.
- کنوانسیون رامسر، که در سال ۱۳۴۹ برگزار گردیده و ۱۲۰ کشور به آن پیوسته اند، ۲۰ تالاب پراهمیت را در دنیا براى حفاظت مؤکد برگزیده که دریاچه اورمیه یکى از آن جمله است.
- بانک جهانى از چند سال پیش اعتبارى براى «بهسازى آبیارى» در ۴ نقطه ایران، شامل بهبهان، نکا، مغان وزرینه رود اختصاص داده و به مسائل بخش جنوبى حوضه دریاچه اورمیه توجهى ویژه دارد.
- پس از کنفرانس سازمان ملل متحد درباره توسعه زیست محیطى (UNCED) با شرکت ۱۸۰ کشور تحت عنوان «مجمع سران زمین» در شهر «ریو و ژانیرو» و در سال ،۱۹۹۲ صدور اعلامیه ریو (Rio Declaration) در سال ۱۹۹۴و فعال شدن طرح «تسهیلات زیست محیطى جهانى»
(GEF Global Environment Facilities) مقرر گردیده است که در قبال کوشش براى حفاظت محیط زیست و رعایت مفاد اعلامیه ریو، امکاناتى در اختیار کشورهاى در حال توسعه قرار داده شود. در چارچوب GEF، کارشناسان مربوطه از ایران بازدید کرده، اولین منطقه اى را که مناسب تشخیص داده وقابل حفاظت دانسته اند، حوضه دریاچه ارومیه بوده است. در تیر ماه سال ۱۳۸۰ کارگاهى در اورمیه تحت عنوان «راه حل اکوسیستمى براى مدیریت دریاچه ارومیه» برگزار گردید. برگزارى «اولین همایش دریاچه اورمیه» در شهریور سال ۱۳۸۰ در دانشگاه اورمیه را نیز مى توان قدمى مثبت دراین راه ارزیابى کرد.
ویژگى هاى پارک ملى دریاچه ارومیه
دریاچه ارومیه داراى۱۰۲ جزیره کوچک و بزرگ است که هر یک تأمین کننده بخشى از نیازهاى حیاتى دریاچه به شمار مى روند. جزایر قویون داغى به وسعت ۳۱۷۵ هکتار، ائشک داغى به وسعت ۲۵۵۰ هکتار، اسپیر با وسعت ۱۲۵۰ هکتار و آرزو به وسعت ۵۰۰ هکتار از مهمترین ایستگاه هاى حیات وحش دریاچه اند که به دلیل برخوردارى از ویژگیهاى زیستى و جاذبه هاى گردشگرى، داراى ارزش جهانى مى باشند. پوشش گیاهى جزایر و اراضى ساحلى از منابع مهم تأمین کننده غذاى حیات وحش و دام اهلى محسوب مى شود و در تثبیت اراضى تأثیر قابل توجه داشته و با تلطیف منظر، جاذبه هاى گردشگرى را افزایش مى دهد. منابع آب جزایر، که مورد استفاده حیات وحش قرار مى گیرد محدوداًست، فقط در سه جزیره قویون داغى، ائشک داغى و اسپیر چشمه هایى با آبدهى محدود موجود است.
درجزایر پارک ملى اورمیه، چند نوع از پستانداران بزرگ شامل قوچ، میش، گوزن و پلنگ وهمچنین پستاندارانى که در کنترل بیولوژیکى حشرات نقش دارند، نظیر خفاش و موش، وجود دارند. خزندگان و پرندگان نیز در جزایر و تالابهاى ساحلى زندگى مى کنند که بخشى از پرندگان بومى و بخشى دیگر مهاجرند. تاکنون حدود ۲۷ نوع پرنده خشکزى و بیش از ۳۳ نوع از انواع پرندگان مهاجر شناسایى شده اند که از آن جمله مى توان کبک بومى خشکزى و پرندگان آبزى و آبچر مهاجر نظیر فلامینگو، پلیکان، اردک نوک قاشقى، آنقوت، کاکایى معمولى و کاکایى صورتى را نام برد که در دوره اى از سال از جزایر دریاچه به عنوان مأمن مطمئن براى لانه گزینى، استفاده مى کنند. بررسیهایى که به منظور آشنایى با زندگى این پرندگان، با حلقه گذارى انجام مى گیرد، اهمیت جهانى این زیستگاه ها را نشان داده اند و حاکى از آن است که این پرندگان در سطحى وسیع از کره زمین پراکنده مى شوند. از جمله فلامینگوهاى حلقه گذارى شده را در محدوده اى که از شمال روسیه تا منتهى الیه جنوب سودان، سومالى و اتیوپى و از شرق هندوستان تا غرب لیبى گسترده است، مشاهده کرده و گرفته اند.
در آب شور دریاچه چند نوع جلبک از جمله جلبکى به نام «آنترو مورفا» (Enteromorpha) و نوعى از سخت پوستان آبزى به نام آرتمیا اورمیانا (Artemia Urmiana) زندگى مى کنند که جلبک هاى مزبور صرف تغذیه آرتمیا و آرتمیا خود صرف تغذیه پرندگان مهاجر نظیر فلامینگو مى شود و این روند در طى اعصار و قرون چنان نظمى یافته است که چرخه حیات این زیستمندان تداوم یابد. به طور بدیهى، به هم خوردن چرخه زندگى هر یک از این آبزیان مى تواند چرخه زندگى سایر زیستمندان را مختل کند.
با عنایت به ویژگى هاى فوق، دریاچه اورمیه همراه با مجموعه تالابها و رودخانه هاى مجاور، نظام زیستى پهناورى به وجود آورده است که ارزشهاى والاى زیست محیطى دارد ودر عین حال مى تواند، مشروط به رعایت ضوابط حفظ محیط زیست، به منظورهاى تفریحى و تفرجى و اقتصادى مورد بهره بردارى قرار گیرد.
* اثرات میانگذر بر سیماى محیط زیست دریاچه اورمیه
تحولات اجتماعى و اقتصادى همراه با رخدادهاى سیاسى، احداث میانگذر(بزرگراه شهید کلانترى) دردریاچه ارومیه را ضرورى کرده و هدف از آن، ایجاد امکانات بیشتر براى توسعه اقتصادى و اجتماعى منطقه بوده است. با عنایت به تسهیلاتى که با احداث میانگذر در زمینه حمل مسافر، کالا و ارتباطات بین دو استان آذربایجان به وجود مى آید، مى توان پذیرفت که دستیابى به اهداف موردنظر میسر است ولى با توجه به اهمیت جهانى و منطقه اى دریاچه اورمیه و محیط زیست آن باید توجهى ویژه به تبعات احداث میانگذر مبذول گردد. اعلامیه ریو (Rio)، که در سال ۱۹۹۴ صادر شده و ایران به عنوان یکى از شرکت کنندگان در کنفرانس، متعهد به رعایت اصول آن است صراحت دارد بر اینکه: (عوامل اصلى توسعه انسانى و محیط زیست باید چنان سازماندهى شوند که موجودیت دیرپاى جوامع انسانى تضمین گردد). رعایت این اصول، که امروزه باید در تهیه تمام طرحها مدنظر قرار گیرد، در تهیه طرح ساماندهى میانگذر دریاچه اورمیه الزامى است.
تردیدى نسبت که احداث میانگذر و سنگریزى وخاکریزى بخش عمده آن (نود درصد طول) به منزله عاملى غیرطبیعى، رژیم طبیعى جریانهاى درون دریاچه را مختل کرده و روند پایدار آن را بر هم خواهد زد و هم اکنون سنگریزى حدود ۱۴ کیلومتر از جاده، بخش عمده این اختلال و اغتشاش را ایجاد کرده و رژیمى جدید پدید آورده که محتمل است در دراز مدت به تغییرات زیست محیطى منجر شود. براى کاهش احتمال بروز این تغییرات، باید در تهیه طرح ساماندهى میانگذر، احداث آبگذرهایى درنزدیکى ساحل شرقى و ساحل غربى و احتراز از بستن بخش بازمیانى ترتیبى اتخاذ شود که رژیم جریانهاى آب در درون دریاچه تا آنجا که ممکن است به رژیم قبل از احداث میانگذر نزدیکتر شود، به ویژه اثر آبگذرهاى مجاور ساحل بر جریانهاى درون دریاچه باید در حالات مختلف به دقت بررسى شود ومناسبترین موقعیت و ابعاد آنها طورى تعیین گردند که بازتاب احداث میانگذر بر محیط زیست دریاچه، حداقل باشد. خوشبختانه، ساختگاه میانگذر به اندازه کافى از جزایر بخش جنوبى دریاچه به دور است و تجربه بیش از بیست سال گذشته نشان مى دهد که وجودمیانگذرتأثیرى عمده بر محیط زیست جزایر مزبور ندارد.
با احداث پل میانگذربزرگراه شهید کلانترى وتونل شبه جزیره اسلامى، فاصله تبریز تا ارومیه از طریق این محور برابر ۱۵۵ کیلومتر خواهد شد که درمقام مقایسه با محور (تبریز _ تسوج _ ارومیه) برابر ۲۵۸ کیلومتر و محور (تبریز _ خوى _ ارومیه) برابر ۳۰۸ کیلومتر، به ترتیب به ۶۰درصد و ۵۰درصد تقلیل مى یابد ولى با توجه به حذف تمامى گردنه ها و حرکت در دشت، ز مان سفر به ترتیب به ۵۰درصد و ۴۰ درصد کاهش مى یابد. کوتاه شدن مسیر و حرکت در دشت، به صرفه جویى قابل ملاحظه در مصرف سوخت و در نتیجه به کاهش گازها و مواد آلاینده محیط زیست منجر مى شود، استهلاک وسائل نقلیه و نیاز به قطعات یدکى کم مى شود، در وقت رانندگان و مسافران صرفه جویى مى گردد و احتمال تصادفات و خطرات جانى و مالى نقصان مى پذیرد.
همچنین کوتاه شدن مسیراجازه مى دهد که محصولات کشاورزى، به ویژه میوه و تربار که به مدت و کیفیت حمل ونقل حساس مى باشند، در زمان کمتر وشرایط بهتر حمل و به بازار عرضه شوند. از این گذشته، ساکنان شهرهاى کوچک ساحل شرقى دریاچه امکان اشتغال درارومیه را مى یابند.
احداث میانگذر علاوه بر مزایاى اقتصادى، از طریق تسهیل ارتباط شهرهاى کوچک وبزرگ، تعاملى فرهنگى را سبب شده و سطح فرهنگ عمومى منطقه را ارتقا مى بخشد. با کوتاه شدن مسیر وتسهیل سفر، بهره گیرى ازجاذبه هاى محلى امکان پذیر مى شود. عمده ترین این جاذبه ها به شرح زیرند:
- بهره بردارى بهداشتى - درمانى از آب و لجن دریاچه ارومیه با احداث مراکز درمانى و ساناتور یومها.
- بهره بردارى از جاذبه هاى توریستى منطقه که متأسفانه تاکنون اغلب ناشناخته مانده اند.
علاوه بر بررسى اثر احداث میانگذر بر محیط زیست دریاچه، اثر سایر فعالیت هاى فنى وتکنولوژیکى انسانى در حوضه دریاچه نیز باید از لحاظ انطباق با اعلامیه ریو مورد ارزیابى قرار گیرند. به ویژه احداث سدها وسیستم هاى انتقال آب یکى از عوامل تأثیرگذار بر شرایط زیست محیطى دریاچه است که باید توسط اولیا وسازمان هاى مربوط مورد بررسى و اتخاذ تصمیم قرار گیرند. به عبارت دیگر بررسى تبعات زیست محیطى احداث میانگذر فقط یک سوى قضیه است و براى بررسى درست مسأله از دیدگاه مهندسى، باید مسائل زیر را هم مورد توجه قرار داد تا بتوان بیلان آنچه از دست مى دهیم و آنچه را به دست مى آوریم تنظیم کرد و براین اساس تصمیم هر چه مناسبتر اتخاذ نمود، باید مشخص کرد که:
- آیا فقط ایجادمیانگذر است که زندگى طبیعى دریاچه را مختل مى کند؟
- معیارهاى حفظ محیط زیست در مورد سایر فعالیتهاى عمرانى در پیرامون دریاچه، از جمله ایجاد سدها، بندها، تأسیسات گردشگرى، مراکز صنعتى، کشاورزى وزیستى تا چه حد رعایت مى شوند و در بهترین شرایط این فعالیتها چه تأثیرى بر زندگى طبیعى دریاچه خواهند داشت؟
- اگر هیچ دخالتى در وضع دریاچه نشود، گرم شدن زمین و افزایش آلاینده ها در جو که خواه ناخواه با واسطه نزولات جوى بر دریاچه اثر خواهند گذاشت، چه بازتابى بر زندگى طبیعى دریاچه خواهند داشت؟
-کاهش سطح آب دریاچه در گذشته، وقتى که هیچ یک از عاملهاى فوق وجود نداشته، نشأت گرفته از چه عواملى بوده و چه تأثیرى بر محیط زیست داشته است؟
- به علاوه اگر با دید گسترده ترى به مسأله نگاه کنیم با توجه به اینکه با احداث میانگذر راه ارتباطى (تبریز _ اورمیه)حدود ۱۰۰ کیلومتر کوتاه مى شود، اگر فرض کنیم در سالهاى اول پس از احداث میانگذر، روزانه ۱۰۰۰۰ وسیله نقلیه از این راه تردد نمایند و به طور متوسط هر یک ۸ لیتر بنزین به ازاى ۱۰۰کیلومتر مصرف کنند، صرفنظر از صرفه جویى در وقت و وسایل یدکى، روزانه۸۰۰۰۰= ۱۰۰۰۰*۸ لیتر بنزین صرفه جویى خواهد شد، که علاوه بر کاهش آلودگى ناشى از احتراق بنزین، با احتساب قیمت هر لیتر بنزین وارداتى برابر ۰/۲۵ دلار، روزانه۲۰۰۰۰ =۰/۲۵*۸۰۰۰۰ دلار، و سالانه مبلغ ۷۳۰۰۰۰= ۳۶۵*۲۰۰۰۰دلار صرفه جویى ارزى به عمل خواهد آمد که از محل این صرفه جویى مى توان اقدامات لازم براى سالمسازى و حفظ محیط زیست حوضه دریاچه را سامان داد. تردیدى نیست که این صرفه جویى متناسب با افزایش تعداد وسائل نقلیه عبورى افزایش خواهد یافت.
دریاچه ارومیه یکی از بزرگترین دریاچه های شور جهان است که حجم آب شور آن حدود 23 کیلومتر مربع است و مساحتی نزدیک به شش هزار کیلومترمربع را به خود اختصاص داده است.
شوراب ارومیه از نظر ترکیب ژئوشیمیایی در ردیف (SO4) NA-C1- تقسیمبندی میشود و دارای 20 درصد کلرورسدیم، 3 درصد سولفات منیزیم، 2 درصد کلرور پتاسیم و 02/0 درصد برم است. پتاس، سولفات دوسود، سودااش، ترکیبات منیزیم، برم و کلرورسدیم املاح با ارزشی است که میتواند از دریاچه ارومیه استحصال شود و در بازارهای داخلی و خارجی به فروش برسد. شرکت منطقهای معادن آذربایجان به عنوان مجری طرح و سرمایهگذار در نظر دارد، تا نسبت به تولید سالانه 50 هزار تن برم و بیش از 500 هزار تن کلرورسدیم اقدام کند.