مقدمه:
مقصد نهایی تعلیم و تربیت اسلامی رشد همه جانبه فرد در ابعاد مختلف جسمانی، عاطفی، ذهنی، عقلانی، اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی است. تربیت بعد جسمانی به عنوان بستری برای رشد سایر ابعاد فردی )به مصداق عقل سالم در بدن سالم( دارای اهمیت ویژهای است. در تعلیم و تربیت اسلامی نیز به تربیت این بعد توجه زیادی شده است. به این ترتیب اهمیت توجه به دو حوزه یادگیری اساسی در علوم زیستی یعنی بهداشت و محیط زیست آشکار میشود.
اگر چه بهداشت و محیط زیست هر یک به صورت یک مقوله مستقل از علوم زیستی قابل طرحاند. اما وقتی سلامت فرد به عنوان یک هدف بزرگ مورد توجه قرار میگیرد، این دو در کنار هم و در تعامل با یکدیگر اهمیت ویژهای مییابند.
در سند چشمانداز )متن مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام( در بیان یکی از ویژگیهای جامعه ایرانی در افق بیست ساله چشم انداز آمده است:
«برخوردار از سلامت، رفاه و امنیت اجتماعی، تأمین اجتماعی کارآمد، فرصتهای برابر، توزیع مناسب در آمد، نهاد مستحکم خانواده، به دور از فقر، فساد، تبعیض، بهرهمند از محیط زیست مطلوب» در جاهای دیگر نیز در همین سند مسائل زیست محیطی و بهداشت مورد توجه قرار گرفته است. به این ترتیب اهمیت بررسی و ارزیابی دو مقوله مهم بهداشت و محیط زیست به صورت سواد بهداشتی و سواد زیست محیطی معلوم میشود.
تحقیق حاضر که در پی تشخیص درست و به جای تهیه کنندگان سند ملی آموزش و پرورش انجام گرفته، در پی آن است که از یک سو وضع موجود تربیت علوم زیستی )سواد بهداشتی و سواد محیط زیستی( را بررسی و آن را براساس مؤلفههای اصلی )زیر نظامهای پنج گانه( آموزش و پرورش ارزیابی کند و سپس راهبردهای مناسب برای رسیدن به وضع مطلوب ساحت علوم زیستی )سواد بهداشتی و سواد زیست محیطی( در زیرنظامهای یاد شده ارائه دهد.
● اهداف پژوهش:
با توجه به اهداف تهیه سند ملی آموزش و پرورش، هدف کلی پژوهش عبارت است از:
ارزیابی تربیت علوم زیستی )سواد بهداشتی- سواد زیست محیطی( دانش آموزان براساس مؤلفههای اصلی آموزش و پرورش
و اهداف جزیی آن عبارتند از:
۱( بررسی وضع مطلوب دانش آموزان در ساحت علوم زیستی
۲( بررسی وضع موجود دانش آموزان در ساحت علوم زیستی
۳( تبیین نقاط قوت و ضعف ساحت علوم زیستی
۴( فرا تحلیل و ارائه راه حلهای مناسب جهت رسیدن از وضع موجود به وضع مطلوب
● سؤالات پژوهش:
با توجه به اهداف کلی و جزیی پژوهش سؤالات پژوهش به صورت زیر طراحی شدهاند:
۱( وضع مطلوب تربیت دانش آموزان در ساحت علوم زیستی با توجه به عملکرد یادگیری چیست؟
۲( وضع موجود تربیت دانش آموزان در ساحت علوم زیستی با توجه به عملکرد یادگیری چیست؟
۳( نقاط قوت وضعف زیرنظام برنامه ریزی درسی و آموزشی برای تحقق وضع مطلوب در ساحت علوم زیستی چیست؟
۴( نقاط قوت و ضعف زیر نظام تحقیق و توسعه برای تحقق وضع مطلوب در ساحت علوم زیستی چیست؟
۵( نقاط قوت و ضعف زیر نظام مدیریت و راهبری برای تحقق وضع مطلوب در ساحت علوم زیستی چیست؟
۶( نقاط قوت و ضعف زیر نظام تأمین منابع انسانی برای تحقق وضع مطلوب در ساحت علوم زیستی چیست؟
۷( نقاط قوت و ضعف منابع مالی و مادی برای تحقق وضع مطلوب در ساحت علوم زیستی چیست؟
● فرضیه پژوهش:
در حال حاضر راهبردهای مناسب جهت رسیدن به وضع مطلوب ساحت علوم زیستی در راستای ارتقای سواد محیط زیستی و بهداشتی وجود ندارد.
انتظار میرود با شناخت نقاط قوت و ضعف در زیر نظامهای مربوطه و مقایسه آنها با ویژگیهای انسان مطلوب در ساحت علوم زیستی، با ارائه راهبردهای مناسب در راستای تدارک برنامههای کوتاه مدت و پیدا کردن راه حلهای مناسب بتوان در فرآیندی سیستماتیک و آیندهنگر به وضع مطلوب در ساحت علوم زیستی دست یافت.
● روش انجام پژوهش:
در این پژوهش راههای یافتن پاسخ سؤلات به قرار زیرند:
مطالعه و بررسی پژوهشهای پیشین که به نوعی به زیر نظامهای این ساحت ارتباط دارند. این پژوهشها بیشتر مطالعات زمینهیابی )پیمایشی( اند که نتیجه آن به روشن شدن واقعیتهای اجتماعی، عقاید و نگرشهای مربوط به زیر نظامهای ساحت علوم زیستی میانجامد. بنابراین نوع تحقیق، مطالعات کتابخانهای است. از سوی دیگر برای رسیدن به برخی از دادهها، مصاحبه با صاحب نظران و برنامهریزان نیز انجام گرفته است. با توجه به آنچه گفته شد روش شناسی این پژوهش را میتوان به صورت تصویر پیوست به انتهای پیام نمایش داد.
● محدودیتهای انجام پژوهش:
۱( متأسفانه در کشور پژوهشهای مرتبط با این ساحت اندکاند و آنچه وجود دارد بیشتر درباره موضوعات درسی مرتبط و موجود در کتابهای درسی است، بنابراین مدارک و اسناد موجود در این باره بیشتر شامل محتواهای برنامههای درسی و آموزشی است.
۲( بین برنامههای آموزشی موجود در ساحت علوم زیستی)بهداشتی و محیط زیست( هماهنگی و تعادل کافی وجود ندارد تا بتوان با مطالعه آن به وحدت رویه در تبیین آنها دست یافت.
۳( بخش عمدهای از مسائل آموزش و پرورش در این ساحت در تعامل با بخشهای دیگری در جامعه است. موضوع ساحت علوم زیستی در ارتباط با مسائل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعه قرار دارد. بنابراین پیشنهادها و ارائه راهکارهای عملی این ساحت را با مشکل مواجه میکند.
● وضع مطلوب ساحت علوم زیستی:
وضع مطلوب علوم زیستی عبارت است از صلاحیتهای مطلوب سواد محیط زیستی و سواد بهداشتی. این صلاحیتها دلالت بر عملکرد یادگیری دارند. به عبارت دیگر راه رسیدن به صلاحیتهای مطلوب یادگیری است. به منظور تبیین این صلاحیتها اسناد و منابعی مثل قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، برنامه چهارم توسعه، سند چشمانداز بلند مدت جمهوری اسلامی ایران، اهداف کلی آموزش و پرورش در سه دوره ابتدایی، راهنمایی و متوسطه، طرح بررسی ویژگیهای انسان مطلوب نظام آموزش و پرورش جمهوری اسلامی ایران در افق بیست ساله، برنامههای درسی تهیه شده در سه دوره ابتدایی، راهنمایی و متوسطه، کتاب برنامه درسی و چارچوب استانداردها و برنامه جامع آموزش سلامت در مدارس مطالعه و بررسی شدهاند.
آنچه در ادامه میآید حاصل مطالعه و بررسی اسناد فوقالذکر با نگاهی کارشناسانه بر روی آنهاست. در این رابطه از تعدادی کارشناس حوزه برنامهریزی درسی نیز نظرخواهی شده است. صلاحیتها و وضع مطلوب عملکرد یادگیری در سه حیطه نگرشی، مهارتی و دانشی طراحی شدهاند. توجه به این سه حیطه با عنایت به نگاه رشد همه جانبه یادگیرندگان یعنی نگاه تربیتی اسلام به انسان انجام شده است.
● حیطه نگرش:
۱( توجه به نظم و عظمت آفرینش و تعظیم آفریدگار
- توجه به نقش خود در عالم هستی و ضرورت ایفای نقش مؤثر و مثبت
- باور به حضور دائمی خالق در صحنه زندگی
- توجه به تأثیر متقابل سلامت جسم و روح
- توجه به وحدت موجودات در حرکت به سوی احدیت
- توجه به پدیدههای زیستی به عنوان نشانهها و شواهد حاکمیت و تدبیر الهی
- اهمیت ارزش برخورداری از سلامت جسم و روان به عنوان نعمت الهی
- احترام و رعایت حقوق افراد با ناتوانیهای جسمانی و روانی
۲( تمایل به یاددهی و یادگیری در حوزه محیط زیست و بهداشت در همه مراحل زندگی )یادگیری مادامالعمر(
- توجه و انگیزه برای یادگیری فعال
- علاقه به کسب دانش پیشرفته و ادامه تحصیل
- روحیه یادگیری و تعمیم مداوم
- علاقهمندی به ارتقای سواد زیست محیطی و بهداشت و احساس مسئولیت در گسترش آنها
- اهمیت به کار گروهی در راستای درک سواد زیست محیطی و سواد بهداشتی
- سلامت خواهی و داشتن نگرشهای بهداشتی مطلوب
- اهمیت به پاکیزگی و آراستگی فردی
۳( ارج نهادن به یافتههای علمی در جهت به کارگیری آنها برای زندگی سالم
- ارج نهادن به کوششهای علمی و انسانی دانشمندان به ویژه دانشمندان ایرانی و اسلامی
- اهمیت نقش علم و علمآموزی در ارتقای کیفیت زندگی
- ارزش گذاری به کاربردهای علمی و نه خود علم
- اعتماد به نفس در ارائه نظرات و فعالیت در حوزه علوم زیستی و بهداشت
- احترام به زیست بوم طبیعی حیات وحش و تلاش برای حفظ و صیانت از آن
- توجه به تغییر در زندگی و عادات مصرف در راستای حفظ محیط زیست و استفاده بهینه از منابع طبیعی
۴( داشتن نگرش سیستمی در برخورد با مسائل زیست محیطی و بهداشتی
- هدفمند بودن سیستمها
- احساس مسئولیت در برابر حفظ زیست بوم شهری
- اهمیت هر جزء سیستم در ارتباط با سایر اجزای آن
- داشتن روحیه تعامل با دیگران در تحقق اهداف سلامت و حفظ محیط زیست
- توجه به محیط زیست و علاقه مندی توأم با احساس مسئولیت نسبت به نگهداری آن
- توجه و قدرشناسی از سلامت خود و احساس مسئولیت در حفظ بهداشت جسمی، روانی، فردی و اجتماعی
- توجه به تفاوتهای فردی در تعامل با دیگران و احترام به هم نوعان
۵( تمایل به اaنجام پژوهشهای علمی
- ارزشگذاری به پژوهشهای علمی در ارتقای سلامت و داشتن محیط زیست سالم
- علاقه مندی به انجام پژوهشهای علمی و کاربست آنها
- توجه و علاقه به اهمیت پژوهشهای زیست محیطی و بهداشتی
- علاقهمندی به پیگیری و کاربست یافتههای پژوهشهای علمی در حوزههای بهداشت و زیست محیطی