1- مقدمه
واژه انگلیسی satellite به معنی ماهواره از کلمه لاتین satelles به معنی همراه ، دنباله رو یا محافظ شخصی گرفته شده است. لغت ماهواره طبق تعریف به سامانه ای گفته می شود که در مداری به دور یک سیاره در حال گردش باشد.انرژی زیادی برای قرار دادن یک ماهواره در مدار مورد نیاز است.این انرژی معمولا با کاربرد راکت به دست می آید. به طوری که راکت ماهواره را با سرعت مورد نیاز بالا برده و در مدار رها میکند در دوره کنونی ،ماهواره و فن آوری های وابسته , آنچنان در تاروپود زندگی بشر نفوز کرده و به پیش می تازد که نقش تعیین کننده آن در دگرگونی تمدن بشری , قابل توجه است.لز این رو فن آوری ماهواره به عنوان شاخه ای مهم در پژوهش های فضایی , جایگاه ویژه ای در زمینه های مختلف ارتباطی پیدا کرده است.هم ااکنون تمامی پهنه جهان از بزرگترین مناطق تا دور افتاده ترین جزایر زیر پوشش شبکه گسترده ماهواره های ارتباطی , مخابراتی و نظامی قرار دارد.فرستادنسیگنال های صدا , سیما , اطلاعات چند رسانه ای و ... به بهترین روش و حداکثر سرعت از طریق همین شبکه ها صورت میگیرد.درواقع از میان فن اوری فضایی, ارتباطات ماهواره بیشتر از همه مورد استفاده بوده.نخست ربای ارتباطات میان قاره ای از آن استفاده شد و امروز ماهواره ها برای ارتباطات بین المللی به کار برده می شوند.هر روز تعداد کشورهایی که برای ارتباطات داخلی از آن استفاده می کنند بیشتر می شود . ماهواره ها توانایی جدیدی برای انجام وظایف دشوار و بزرگ بشر در مقابل سامانه پیچیده اکولوژی(روابط موجودات زنده و محیط) پدید آورده اند. ماهواره ها برای اولین بار در تاریخ بشر , راه حل های جهانی برای مسائل جهانی فراهم ساخته اند. در نتیجه ایجاد سازمان های جهانی برای کاربرد بهینه این امکانات جدید فوریت بیشتری پیدا کرده است. مخابره مستقیم تصویر از ماه نشانه انقلابی در مخابرات بود که اهمیت ان را نبید کمتر از فرود بر روی ماه دانست.میزان مخابره صدا و سیما چنان به سرعت گسترش میابد که دیگر نمی توان مخابره بین فرستنده ها وگیرنده های بیم المللی را با بی سیم های رادیوئی فرکانس بالا یا سامانه کابل های زیر دریایی به خوبی اداره کرد.سال 1965 تاکنون ’اینتل ست’ سامانه مخابراتی ماهواره ای جهان را اداره کرده است.نخستین ماهواره ’ ارلی برد’ که 240 کانال تلفنی دو جانبی گنجایش داشت , یکشبه گنجایش 4 کابل زیر دریایی اقیانوس اطلس را دوبرابر کرد و تسهیلات بین المللی جدیدی در دسترس کشورهای سایرنقاط جهان قرار داد.
- تاریخچه ماهواره
قبل از قرار دادن ماهواره های ساخت بشر در مدار , از ماه به عنوان یک بازتابش امواج الکترومغناطس استفاده می شد.نخستین آزمایش فرستادن امواج به طرف ماه و بازتابش آن در ژوئیه 1954 صورت گرفت.نیروی دریایی آمریکا در سال های 1956 تا 1959 , آناپولیس و هونولولو از طریق ماه ارتباط برقرار کرد.در این ارتباط قدرت فرستنده درحدود 100کیلووات و قطر آنتن گیرنده 26 متر و فرکانس امواج فرستاده شده در حدود 430مگاهرتز بود. ماهواره هایی نیز به شکل ها و اندازه های مختلف به منظور بازتابیدن امواج به فضا فرستاده میشوند که با وجود سادگی و کارآمدی , کاستی هایی نیز داشت و بازتابش آن ها در مقابل سیگنال های مختلف , متفاوت بود.یعنی به دلیل آنکه فقط امواج را بازتاب می کردند و هیچگونه تقویتی روی سیگنال انجام نمیدادند , نیاز به آنتن های بزرگ برای گیرنده داشت و چون در یک جا ساکن نبودند امکان ردیابی آنها مشکل بود.به این دلیل به انها ماهواره های غیرفعال میگفتند. نخستین ماهواره مصنوعی فعال به نام اسپویتنگ-1 چهار اکتبر 1957 توسط شوروی به فضا پرتاب شد و انقلابی در صنعت فضا به وجود آورد. این ماهواره سیگنال های 20 و 40 مگا هرتزی را می فرستاد که میشد آنها را توسط یک گیرنده ساده دریافت کرد.در سال 1960 میلادی , آمریکایی ها نخستین ماهواره مخابراتی را در مدار قرار دادند.قطر این ماهواره بزرگ 30 متر بود و در ارتفاع 1500 کیلومتری زمین گردش می کرد. این ماهواره مجهز به نوعی آینه بود که امواج را از ایستگاه فرستنده می گرفت و به ایستگاه های گیرنده (که به دلیل کروی بودن زمین نمی توانست این امواج را به طور مستقیم دریافت کند ), بازتاب می کرد. امروزه ماهواره ها با ماموریت های علمی و کاربردی گوناگون در مدار های متفاوت قرار گرفته و خدماتی از قبیل پخش صدا و تصویر , خدمات زمین شناسی , هواشناسی , تحقیقات فضایی , خدمات نظامی , هدایت رادیوئی برای هدایت و ارتباط با کشتی ها و هواپیماها , ارتباطات ثابت ماهواره ای برای ایستگاه های ثابت زمینی و...ارائه میکنند , به گونه ای که اکنون مسائل ترافیک فضلیی ماهواره ها و خطر تصادم آنها و ایجاد زباله های فضایی جزو مسائل جدی عصر ما شده است.
برخی ملاحظات نظری و اجرایی خاص ایران در استفاده از ماهواره ها:
علی رغم موفقیت قابل توجه سایر کشورها در بهره وری مناسب از ماهواره به نظر می رسد وضعیت ایران دارای ویژگی های خاص نیز باشد و توجه کافی به این ویژگی ها شرط موفقیت برنامه های اجرایی خواهد بود:
1- بهترین ویژگی انحصاری ایران را باید در محدودیت های خاص تولید و پخش برنامه های تلویزیونی دانست. به نظر می رسد از این نظر تلویزیون ایران شاید حتی در جهان اسلام نیز موقیتی استثنایی یا حداقل دارای موارد مشابه بسیار محدود باشد. در حال حاضر، تولید و پخش برنامه های خبری، فیلم و سریال و حتی مستند و مسابقه تلویزیونی ایران تابع مقررات و معیارهای نوشته و نانوشته بسیاری محدود کننده ای است که شامل موازین گفتاری، رفتاری، موسیقی، موضوع، نحوه پردازش و ... می شود. به نظر می رسد هرگونه بهره وری از ماهواره موجب یک پارادوکس خواهد شد.
الف) از یک سر، اگر محتوای کانال های ماهواره ای مورد نظر تابع معیارهای جاری تلویزیون در ایران باشد در ان صورت
1- پیدا کردن کانال ها و برنامه های واجد این شرایط که از نظر کیفیت فنی و محتوایی نیز قابل قبول باشند بسیار سخت خواهد بود و در نتیجه بر کردن وقت بخش چندین کانال که هر کدام چند ساعت در شبانه روز فعالیت کنند مساله ای بسیار جدی خواهد شد.
2- براوردن خواسته ها و رجحان های محتوایی مخاطبان( یا دست کم بخش قابل توجهی از انها) را غیر ممکن خواهد کرد. در چنین شرایطی تنها تکثر عددی برنامه ها به وجود خواهد امد و تجربه تکثر کانال های تلویزیونی بیش تر به نوع محتوا مربوط می شود تا به تعداد صرف کانال ها. در نتیجه، می توان بیش بینی کرد بخش هایی از مردم همچنان به بهره گیری از کانال های غیر مجاز و مخرب ادامه دهند.
ب) در صورت تعیین معیارهای متفاوت مسامحه گرانه تر در گزینش محتوا برای کانال های مورد نظر بازهم حداقل دو مشکل عمده رخ خواهد داد.
1- کانال های تلویزیونی ملی- که به عنوان رسانه ملی وظیفه تولید و بخش محتواهای داخلی و هدایت فرهنگی و کمک به تقویت هویت ملی را به عهده دارد- در رقابت بامحتوای عمدتا خارجی و جذاب تر به رسانه درجه دوم تبدیل خواهد شد و وضعیت جاری در بین برخی از خانواده ها(که ماهواره رسانه اصلی انهاست) تداوم خواهد یافت.همچنین انتخاب معیارهای مسامحه گرانه تر برای کانال های ماهواره ای،
2- باعث ایجاد تردید در مشروعیت سیاست های محتوایی سازمان صدا و سیما در بین مردم خواهد شد و در نتیجه با افزایش بی اعتمادی به مشروعیت فرهنگی ان ها بی اعتنایی به برنامه های فرهنگی (مذهبی و ملی) اجرا شده توسط صداو سیما ایجاد خواهد شد.
به نظر می رسد تنها راه برون رفت از وضعیت پارادوکسیکال فوق روشن شدن و تدوین همزمان معیارهای تولید و بخش برنامه های تلویزیونی در کانال های موجود زمینی و کانال های ماهواره ای خواهد بود. این راه حل بطور حتم، مستلزم بازاندیشی در موازین و اصول و فرهنگ تصویری و تلویزیونی جمهوری اسلامی ایران خواهد بود تا امکان اعمال سلیقه شخصی گردانندگان از بین رفته و یک مجموعه از معیارها و موازین در فرهنگ تصویری جمهوری اسلامی متجلی شود.(منتظر قائم،1382)
مساله ماهواره در ایران: گذشته، حال و اینده
از هر منظر و با هر رویکرد سیاسی و فرهنگی که به وضعیت ماهواره و تجهیزات دریافت کانال های تلویزیونی و رادیویی خارجی در ایران نگریسته شود، می توان ان را نامطلوب و بحران زا دانست. با وجود گذشت بیش از 8 سال از زمان تصویب قانون ممنوعیت به کارگیری تجهیزات، دریافت از ماهواره در تاریخ 26/11/73 ( و ابلاغ ایین نامه اجرایی ان در تاریخ 21/1/74 توسط هیات دولت)، بر اساس برخی تخمین های غیر رسمی، بیش از 3 میلیون دستگاه رسیور و بشقاب ماهواره ای در کشور وجود دارند، در حالی که در طول مدت اجرای قانون مزبور تنها کم تر از 70000 دستگاه کشف و ضبط شده اند. در حال حاضر، حدود 15 میلیون ایرانی در خلوت خانه خود دسترسی کنترل نشده ای به برنامه های صدها کانال تلویزیونی بخش شده از ده ها کشور و شرکت خصوصی دارند.
خطر بداموزی اخلاقی و رفتاری به ویژه نسل جوان و خانواده ها را تهدید می کند . به دلیل ممنوعیت والدین و تمام مردم از انتقال تجارب به یکدیگر و اموزش نحوه بهره وری مطلوب و کاستن از میزان خطرات و بداموزی ها محروم اند.