مقدمه
خیار (Cucumis sativus) گیاهی از تیره کدوئیان است که اقسام گوناگون دارد. میوه‌اش درشت و سبز یا سفیدرنگ است. بوته آن مانند بوته خربزه است.
واژه خیار ریشه و بنیاد فارسی داشته و از فارسی به زبان عربی داخل شده.
تاریخچه
مبدأ خیار را نواحى جنوبى آسیا ( هندوستان ) ذکر کرده‌اند. در هندوستان حداقل سه هزار سال کاشت می گردیده و رومیها و یونانیان قدیم نیز از آن استفاده می نموده اند.
در این مناطق همچنان فرم‌هاى اولیه خیار که به‌صورت وحشى مى‌رویند و داراى میوه‌هاى کوچک و تلخ مى‌باشند یافت مى‌شود.
کاشت خیار در دنیا سابقه چند هزار ساله دارد. حدود بیست قرن قبل از میلاد مسیح مصریان قدیم از آن استفاده می کرده اند .
کشورهای تولید کننده
مهمترین کشورهای تولید کننده خیار چین و آمریکا هستند.
ایالت فلوریدا مهمترین تولید کننده خیار در آمریکا است و حدود یک سو م خیار کل آمریکا را تولید می کند .
در ایران استانهای کهکیلویه و بویر احمد، لرستان ، خوزستان و ایلام
مشخصات گیاه شناسى
طبقه‌بندی علمی
فرمانرو:
گیاهان
دسته:
Magnoliophyta
رده:
Magnoliopsida
راسته:
Cucurbitales
خانواده:
Cucurbitaceae
جنس:
Cucumis
گونه:
C. sativus
خیار گیاهی است گلدار، از رده دولپه ای ها، از گیاهان یکساله جالیزی، از خانواده کدوئیان (Cucurbithacae) با نام علمی (Cucumis sativus).
خیار گیاهى خزنده است. ریشه آن نسبتاً سطحی است و برای کاشت آن باید خاک سطح الارض کاملاً آماده و غنی از مواد غذایی باشد. ریشه آن یکساله و گاهی هم دائمی است.
ساقه آن علفی، رونده و به رنگ سبز روشن، آبدار و دارای پوست نازک و کرکهای ریزی است که از ساقه منشعب می شوند. طول بوته خیار با توجه به هرسی که انجام می شود مکن است به بیش از 6 m برسد.
در واریته های معمولی برگها نسبتاً کوچک در واریته های بکرزا یا پارتنوکارپیک برگها بزرگتر، پنجه ای شکل و به رنگ سبز روشن بوده و بریدگی های کم عمق، برگ را به پنج قسمت یا Lobe که غالباً به شکل مثلث هستند، تقسیم می کند. دمبرگ آن بلند، آبدار، قطور، و رگبرگها مشخص و روشنتر از خود برگ هستند.
گیاهى یک پایه است. تعداد گل‌هاى نر بیشتر از گل‌هاى ماده بوده و زودتر از آنها نیز ظاهر مى‌شوند. البته در خیارهاى نوع گلخانه‌اى فقط گل‌هاى ماده به وجود مى‌آیند. یعنى میوه‌هاى پارتنوکارپ هستند و احتیاجى به تلقیح گل نمى‌باشد. در خیارهاى معمولى باید گرده‌افشانى انجام گیرد و زنبور عسل نقش مهمى در تلقیح آن خواهد داشت.
میوه در بعضى از انواع و ارقام خیار تلخ مى‌باشد.
میوه خیار از لحاظ گیاه شناسی شفت بشمار میرود یعنی میوه ای است گوشتی که برون بر آن نازک، میانبر آن گوشتی و خوراکی و درون بر آن غشائی و سخت است.
محل پیدایش میوه روی ساقه دو حالت دارد:
1. خیارهایی که روی ساقه اصلی و در زاویه برگها تولید می شوند.
2. خیارهایی که روی ساقه فرعی تولید می شوند که دراین صورت ساقه های جانبی به هرس منظم احتیاج دارند.
سازگاری
این سبزی محصول فصل گرم است و گیاه جوان آن به یخبندان حساس است. میانگین درجه حرارت روزانه برای رشد خیار بین 18 تا 24 درجه سانتیگراد مناسبترین است. چنانچه دمای شب پائینتر ازc0 5 باشد میوه ها به حد کافی تشکیل نمی شوند و یا اینکه اختلالات فیزیولوژیکی در آنها ظاهر می گردد.
دمای بالا برای جوانه زنی، مرحله رویشی و مراحله زایشی لازم است. حداقل دما برای جوانه زدن بذر خیار c0 12 و برای رشد و نمو بالای c0 10 است گلها ابتدا در دمای c0 15 به بالا و گرده ها در دمای c0 17 به بالا باز می شوند. عمل لقاح در دمای 26 تا 29 درجه سانتی گراد انجام می گیرد.
این گیاه به آب و گرماى زیادى احتیاج دارد. خیار در تمام مراحل رشد نسبت به سرما و یخبندان حساس است. حتى درجه حرارت‌هاى بالاى صفر نیز به بوته خیار صدمه غیرقابل جبران خواهند زد.
در مناطق سردسیر بعد از رفع سرما کاشت خیار انجام می شود. در مناطق جنوبی کشورمان در دو فصل بهار و پائیز این گیاه کاشته می شود. باید توجه داشت در مرحله ی گلدهی باید کود از انتها به گیاه داده شود تا میزان محصول افزایش یابد.
با توجه به خواسته‌هاى گرمائى خیار نیازهاى آبى خیار نیز بسیار زیاد مى‌باشد. اگر تنش رطوبتی به گیاه خیار داده شود میوه ها تلخ خواهد شد. البته عوامل دیگری از قبیل نامظمی در میزان کود و آب و دما نیز باعث تلخی خواهد شد، اما تلخی ته خیار طبیعی و به علت وجود ماده ای به نام کوکومرین می باشد.
خاک مورد استفاده باید قدرت نگهدارى آب را داشته باشد و همچنین از نفوذپذیرى و قابلیت تهویه خوبى برخوردار باشد و خواسته‌هاى ریشه خیار را در این مورد برآورده سازد. زمین‌هاى سبک که داراى موادآلى کافى باشند مناسب براى کاشت خیار مى‌باشند.
خاک مورد استفاده در گلخانه های کشت خیار بایستی دارای بافت سبک (Sandy loam) بوده و از نفوذپذیری خوبی برخوردار باشد.
PH مناسب بستر خاکی6.5-7.5 و EC کمتر از 3000µmos/cm (3 دسی زیمنز بر متر) می باشد. قابلیت جذب عناصر به وسیله PH بستر محیط ریشه تعیین و مشخص می شود. در PH پائین نسبت عناصر قابل جذب و محلول آهن، منگنز و آلومنیوم بیشتر بوده و در نتیجه همه آنها باعث تثبیت و غیر قابل استفاده شدن فسفر می شود. همچنین میزان کلسیم، منیزیم، گوگرد و مولیبدن قابل استفاده نیز در PH پائین کاهش می یابد. از طرفی مقدار فسفر، آهن، منگنز، روی، مس و بر در PH بالا محدود می شود.
حرارت اپتیمم برای خیار گلخانه ای 25-20 درجه سانتی گراد و رطوبت اپیتمم 65%-60% می باشد. Ec آب مورد استفاده برای خیارگلخانه ای بایستی حدود 1-0.8 میلی موس بر سانتی متر بوده و آب های با Ec بیشتر از 2 میلی موس بر سانتی متر برای کشت گلخانه ای مناسب نمی باشند . همچنین بهترین PH خاک 7-6 بوده و مقدار Ec محلول خاک نیز نبایستی از 2 میلی موس بر سانتی متر تجاوز کند .
مشخصات بذر خیار گلخانه ای:
برای پرورش خیار در گلخانه صرفاً باید از بذور پارتنوکارپیک استفاده کرد و از کاشت بذور معمولی در گلخانه اجتناب کرد.
لازم به ذکر می باشد که پارتنوکارپیکی عبارت است از تشکیل و رشد میوه بدون تلقیح تخمکها. این پدیده به نحوی گسترده در سبزیجات خانواده کدوئیان بخصوص خیار بروز میکند. در واریته های معمولی گلهای نر و ماده جدا از هم بوده و گلهای نر زودتر از گلهای ماده ظاهر می گردند. ولی در عوض واریته های پارتنوکارپیک گل نر وجود نداشته و گلهای ماده بدون عمل گرده افشانی و لقاح تولید میوه میکند.
در این نوع خیار نیازی به گرده افشانی نیست و میوه بصورت پارتنوکارپیک تشکیل می شود، لذا چنانچه حشراتی از بیرون گلخانه گرده گل بوته دیگر خیارهای هوایی را به روی گل ماده بوته خیار داخل گلخانه بنشانند خیار تولیدی از کیفیت ظاهری پائین تر برخوردار خواهد بود.
در بعضی از واریته های خیار داربستی طول میوه ممکن تا 50 cm برسد که با توجه به ذائقه و بازارپسندی مصرف کنندگان ایرانی هم اکنون واریته هایی کشت می گردد که طول میوه آنها حداکثر به 30 cm برسد. میوه این نوع خیار دارای پوستی خوراکی، بدون تخم و بدون ایجاد نفخ میباشد.
بذر مناسب
انتخاب بذر مناسب بر اساس تقسیم بندی اقلیم های مناسب صورت می گیرد.
مثلاً برای مناطق جنوبی که زمان کشت از اوائل مهرماه شروع می شود و تا آخر خرداد سال بعد می توان برداشت محصول داشت و یا مناطق شمالی و مرکزی که کار کشت از اوایل دی ماه شروع می شود، بذرهای تک گل پیشنهاد می شود که دارای برگ های کوچک و مقاوم به سرما بوده و جهت دوره های طولانی مناسب می باشد ولی در اقلیم های که دو فصل کشت دارند بهتر است از واریته های پرگل که محصول زیادی در زمان کوتاه دارنداستفاده گردد.
برای انتخاب بذر خیار درختی بهتر است از بذرهایی استفاده گردد که بیش از 6 ماه از تولید آنها گذشته باشد. زیرا بذر خیار دوره خواب کوتاهی دارد که در آن ایام ممکن است جوانه نزند، ضمن اینکه گذشت بیش از دو سال نیز از نظر قوه نامیه مناسب نمی باشد.
ترکیبات بذر
دانه خیار دارای مواد ازته و هیدروکربنه، مواد گوگردی، کمی چربی و دارای املاحی از قبیل منگنز، کربنات کلسیم ، سلولز است.
روغن دانه خیار که رنگ آن زرد روشن با طعمی شبیه به طعم روغن زیتون است، دارای اسیدهای چرب اشباع شده ( اسید استئاریک 7/3 درصد ، اسید پالمیتیک 8/6 درصد ) و اسیدهای اشباع نشده مانند: اسید اولئیک 5/58 درصد و لینولئیک 31 درصد است.
اصلاح بذر
بذر خیار گلخانه ای معمولاً با روشهای علمی و بسیار پرهزینه ژنتیکی تولید می شود و به همین دلیل قیمت آن بسیار گران بوده و بصورت عددی بفروش می رسد. این بذرها در هوای آزاد نمی تواند بخوبی گلخانه میوه تولید کنند. زیرا در اثر تلقیح با گرده سایر ارقام، تولیدی یکنواخت نداشته و میوه آن از شکل اصلی خود خارج شده و بدفرم و بدشکل می شود.