کلزا با نام علمی Brassica napus L. گیاهی از تیره شب بو و از جنس کلم است . این گیاه از تلاقی های متعدد بین جنس های sinapis , brassica حاصل گردیده است. (عزیزی و همکاران ، 1378)
این گیاه دارای دو رقم بهاره و پاییزه است که رقم بهاره نسبت به پاییزه است که رقم بهاره نسبت به پاییزه کم محصولتر و کم ارتفاع تر و با مقاومت کمتر است . این گیاه یکی از گیاهان زراعی روغنی است که می توان آن را درمناطق معتدله و ارتفاعات بالا و تحت شرایط نسبتا خنک کشت کرد و تعداد کروموزمهای آن 2n=38 می باشد . (عزیزی و همکاران ، 1378)
ویژگی مورفولوژیکی گیاه کلزا
کلزا دارای یک ریشه اصلی و ضخیم و قوی با تعداد زیادی ریشه فرعی است . ارتفاع ریشه اصلی به cm 80 می رسد در مرحله روزت قد گیاه بسیار کوتاه است ارتفاع نهایی گیاه cm 180-160 بسته به نوع رقم می رسد . برگها در مرحله ابتدایی روزت طویل ، عریض با حاشیه گرد در مرحله ایستاده از تضاریس زیادی برخوردار است . گلهای کلزا عمدتا به رنگ زرد می باشند و دارای 4 کاسبرگ ، 4 گلبرگ و 6 پرچم است .
خورجین ها پس از تلقیح از پایین به بالا تشکیل شده و همزمان با توسعه گل تکامل می یابند . دانه ها به رنگ قهوه ای تیره یا سیاه بوده و هرچه نارس تر باشند روشن تر هستند. وزن هر دانه بین 5-5/3 گرم متغیر است . (شهیدی و فروزان ، 1376)
مراحل رشد ظاهری کلزا
کلزا گیاهی است یکساله که همانند سایر گیاهان دارای مراحل خاص فنولوژیکی است .
مراحل رشدی گیاه کلزا را می توان به 7 مرحله تقسیم نمود .
مرحله A : جوانه زدن – گیاهان 2 برگ ابتدایی قلبی در این مرحله دارد .
مرحله B : مرحله روزت – این مرحله با توجه به تعداد برگ ظاهر شده به چند مرحله B1,B2,…,Bn تقسیم می شود .
مرحله C : مرحله رشد رویشی- در این مرحله گیاه شروع به ساقه دهی می نماید و میان گره ها قابل دیدن می باشند .
مرحله D : مرحله ظهور غنچه های گل
مراحل F,E (مرحله گلدهی): در این مرحله ابتدا غنچه های گل از هم جدا شده و اولین گلها باز شده و به تدریج به تعداد گلهای باز شده افزوده می شود .
مرحله G : مرحله شکل گیری خورجین (شهیدی و فروزان ، 1376)
خصوصیات گونه های مهم متعلق به جنس Brassica
کلزای معمولی همان brassica nopus L. است که در اروپا و کانادا کشت می شود . ارقام بهاره و زمستانه این گونه بعنوان منبع روغن گیاهی کشت می شود ولی ارقام زمستانه در شرایط مساعد معمولا پر محصولتر است . بذر این گونه به رنگ سیاه و در حالت طبیعی اشکالی با بذرهای زردرنگ وجود ندارند . (عزیزی و همکاران ، 1378)
تقسیم بندی ارقام کلزا
کلزای صنعتی : حاوی 60-22 % اسید اروسیک در روغن و 205-100 گلوکوزینولات در هر گرم کنجاله .
رقم دو صفر : نوع تکامل یافته رقم یک صفر است و حاوی کمتر از 2% اسید اروسیک در روغن است .
رقم سه صفر : نوع اصلاح شده ارقام B.campeastris است و اصطلاحا به آن canoia گویند . (شهیدی و فروزان ، 1376)
تاریخچه تولید کلزا در ایران و جهان
کلزا 2000 سال قبل از میلاد در هندوستان کشت می شد این گیاه حدود 35 سال قبل از میلاد از چین به ژاپن انتقال یافت و تا قرن 13 میلادی تنها اراضی کمی از کشورهای اروپایی به کشت آن اختصاص داشت . اولین سری از روغنهای خوراکی از کلزا در سال 1956 در کانادا به بازار عرضه شد . (شهیدی و فروزان ، 1376)
در 15 سال اخیر بیشترین افزایش در سطح کشت کلزا مربوط به کشورهای چین وهند است . از آنجایی که عملکرد در اروپا نسبت به مناطق دیگر بیشتر است اکنون یک سوم تولید کل جهان را به خود اختصاص داده است . (شهیدی و فروزان ، 1376)
تولید کلزا در ایران از بدو شروع فعالیت شرکت توسعه کشت دانه های روغنی آغاز گردید . در آن زمان بررسی های ترویجی به رقم سوئد که کلزایی از گروه یک صفر محسوب می شود در زراعت بهاره صورت گرفت . ولی بدلیل عدم موفقیت زراعی از یک سو و بالا بودن استاندارد روغن ایران از سوی دیگرگسترش آن بسیار محدود گردید باتولید ارقام جدید از گروه دو صفر مطالعاتی در مورد موسسه تحقیقاتی اصلاح و تهیه بذر و نهال در ایستگاههای مختلف کشور به ویژه در دو ایستگاه تحقیقاتی دشت ناز ساری و عراقی محله گرگان صورت گرفت که نتایج حاصله نشانگر توان قابل ملاحظه کلزا در زراعت پاییزه در مناطق شمالی کشور بود . (شهیدی و فروزان ، 1376)
موارد کاربرد فراورده های کلزای روغنی
از آنجایی که دانه کلزا در درجه اول به خاطر روغن آن کشت می گردد اطلاعات مربوط به عملکرد دانه ممکن است با ارائه درصد روغن دانه تکمیل گردد و یا این که بجای عملکرد دانه اساسا عملکرد روغن بعنوان واقعی ذکر گردد . محصول ثانویه مهمی که بعد از استخراج روغن باقی می ماند کنجاله کلزا است که جهت تغذیه دام مورد استفاده قرار می گیرد. (احمدی وجاویدفر، 1377)
دلایل برتری کلزا و توجه کشاورزی به آن
تطابق کلزا با شرایط مختلف جوی
افزایش افزوده روغن و کنجاله در مقابل سایر محصولات و ارائه علوفه قابل ملاحظه