برای اطلاع از وضعیت و موقعیت کشاورزی کشورمان بد نیست بدانیم که ایران با وسعت 164 میلیون هکتار در عرض جغرافیایی 25 تا 40 درجه عرض شمالی واقع است . بر اساس آخرین سرشماری که در سال 1365 شمسی انجام شده جمعیت ایران حدود 50 میلیون نفر بوده که 5/45 درصد آنرا جمعیت روستایی تشکیل می داده از حدود 11 میلیون نفر جمعیت شاغل کشور 1/29 درصد در بخش کشاورزی ، 5/25 درصد در بخش صنعت و 4/45 درصد در بخش خدمات مشغول بوده اند .
وجود دریا در سواحل جنوب و شمال ، دوری نواحی مرکزی آن از دریا ، نزدیکی به دشتهای وسیع آسیا ، وجود کوههای مرتفع در اطراف و داخل آن ، کشور ما را به صورت یکی از ممالک نادر جهان در آورده است ، که در آن می توان انواع آب و هوا را مشاهده کرد .
تنوع در درجه حرارت در نواحی مختلف آن زیاد و از منهای 30 تا باضافه 50 درجه سانتیگراد است . ارتفاع از سطح دریا نیز گوناگونی بسیار دارد ، دارای نواحی پست که ارتفاع آنها 28 متر پایین تر از سطح اقیانوسهاست تا مناطقی که 5600 متر از سطح دریا ارتفاع دارند.
میزان بارندگی کشور بسته به ناحیه از 10 تا2000 میلیمتر تغییر می نماید . این عوامل گوناگون زمینه مساعدی را برای تولید محصولات مختلف کشاورزی در کشورمان فراهم می سازند.
از نظر اطلاع از وضع آب و هوای ایران نیز بد نیست اشاره شود که در کشور ما سه نوع آب و هوای متمایز دیده می شود :
1. استانهای شمالی و ساحلی دریای خزر که دارای آب و هوای مرطوب است ( سب تروپیک Subtropique ) بوده و ریزش های جوی آن به حدود 1000 میلی متر در سال می رسند . بهترین جنگلهای ایران و اراضی حاصلخیز و مراتع سرسبز در این منطقه قرار دارند .
2. منطقه فلات و استانهای شمال شرقی ، شمال غربی ، مشرق و مرکز ایران که دارای آب و هوای معتدل معروف به کنتینتال ( Continental ) است که در زمستان سرد و در تابستان گرم می باشد . ریزش های جوی در این منطقه به طور متوسط حدود 250 تا 500 میلی متر در سال است و قسمت مهمی از جنگلهای خاص مناطق خشک که درختان به فواصل زیاد و متفرق و بیشتر به صورت درختچه ها و بوته هاست ، در این منطقه قرار دارد و قسمت زیادی از آنرا بیابانها و کوههای سنگی خشک اشغال کرده و تنوع محصولات را در این منطقه به نسبت ارتفاع کوهها و دوری یا نزدیکی به استوا بسیار زیاد و هر کجا آبی یافت شود زراعت و محصولات متنوعی موجود است .
3. منطقه گرمسیری که در مغرب ایران آنجا که دامنه جبال بزرگ به طرف دشتهای عراق سرازیر می شود ، شروع شده و به استان خوزستان که دشت وسیع و مسطحی را در ساحل خلیج فارس تشکیل می دهد ، ادامه دارد و تقریباً تمام استان سیستان و بلوچستان و استانهای جنوب و جنوب شرقی کشور را نیز در بر می گیرد . این منطقه دارای هوای گرم و ریزشهای جوی آن حدود 200 تا 300 میلی متر در سال است . زراعت دیم غلات از اواخر پاییز شروع شده و در اواسط بهار برداشت می شود و در سایر فصول زراعت آبی معمول است و کلیه محصولات گرمسیری ایران مانند خرما و غیره … از این منطقه به دست می آید .
پیدایش خاک زراعی
به طوری که گفته شد خاک زراعتی از متلاشی شدن سنگها و بقایای موجودات زنده تشکیل شده است و به علت تغییراتی که موجودات زنده در آن می دهند و همچنین به علت جابجا شدن و شسته شدن بعضی از مواد آن از لحاظ جنس و خاصیت فیزیکی با سنگهای اصلی که آنرا تشکیل داده اند تفاوت زیادی دارد . نحوه تشکیل خاک را فرآیند خاک زایی یا پدوژنز ( Pedogenesis ) می نامند و به طور کلی در اثر این فرآیند دو نوع خاک به وجود می آید . یکی خاکهای ثابت و دیگری خاکهای انتقالی . خاکهای ثابت آندسته از خاکها هستند که در محل فعلی خود از تجزیه سنگهای مادری ایجاد شده اند در حالی که خاکهای انتقالی بوسیله عواملی نظیر آب ، باد و غیره 000 به محل فعلی خود انتقال یافته اند . در هر دو مورد تشکیل خاک مستلزم عمل دراز مدت پاره ای عوامل محیطی و بیولوژیکی روی سنگ مادری است . مقطع طولی خاک را پروفیل ( Profile ) خاک گویند که کلیه فرآیندهای پدوژنیکی را که در طی تکامل خصوصیات خاک ایجاد شده نشان می دهد .
عواملی که در تجزیه خاکهای زراعتی و تجزیه سنگها جهت تشکیل این خاکها دخالت دارند به گروه عوامل فیزیکی و مکانیکی ، عوامل شیمیایی و عوامل بیولوژیکی یا موجودات زنده تقسیم میشوند .
الف عوامل فیزیکی و مکانیکی : این عوامل عبارتند از :
1. حرارت : تغیر حرارت در شبانه روز مخصوصاً در نواحی خشک که تغییر آن زیاد است در تشکیل خاک زراعتی و تجزیه سنگها اثر مهمی دارد . در این نواحی تفاوت زیاد بین حرارت روز و شب انقباض و انبساط در احجار بوجود آورده و آنها را خرد می کند . در صحراهای بزرگ آسیا و آفریقا خاک به این ترتیب ایجاد شده است .
2. وزش باد : وزش باد هر روز مقدار زیادی از ذرات خرد شده سنگها را به نقاط دور حمل می کند و خاک زراعتی را تشکیل می دهد ، به طور متوسط در هر متر مکعب هوا در موقع وزش باد 6 تا 7 میلی گرم خاک یافت می شود .
3. یخبندان : در نقاط معتدل یخبندان مهمترین وسیله تجزیه سنگهاست . آبی که در شکاف سنگها فرو می رود و در موقع شب در اثر برودت یخ بسته و منبسط می شود و آنها را می ترکاند و خرد می کند .
4. باران : ذرات و قطعات متلاشی شده سنگها که در اثر یخبندان و غیره به قطعات کوچک تقسیم شده و با آب باران که در روی زمین جاری می شود و به حرکت درآمده و به جلگه ها نقل مکان می کند و هنگامیکه جریان و سرعت آب به تدریج کم میشود اول ذرات نسبتاً بزرگ و آنگاه کوچکتر روی اراضی رسوب می کند و بدین ترتیب خاک زراعتی را تشکیل می دهد .
5. یخچالهای طبیعی : یخچالهای طبیعی در حرکت بطئی خود در زمانهای قدیم نقش مهمی در متلاشی کردن و تخریب و نقل و انتقال سنگها داشته اند .
6. دریا : حرکت امواج دریا در برخورد با سنگهای کرانه باعث خرد و متلاشی شدن آنها و تبدیل آنها به ریگ و ماسه و خاک می شود .
ب ) عوامل شیمیایی : این عوامل عبارتند از انحلال و اکسیداسیون که در اثر آب و هوا انجام میگیرد .
1. آب : آب خالص به یونهای H+ و OH- یونیزه و خود به خصوص در درجه حرارت زیاد سنگهای مختلف به خصوص سیلیکات ها را تجزیه می کند و ئیدراتهای قلیایی پتاس و سدیم و منیزیم و کلوئیدهای آلومین و هیدروکسید آهن را تشکیل می دهد ، همانگونه که فلد سپات یا سیلیکات مضائف آلومینیوم و پتاسیم در مجاورت آب تولید مقداری KOH می نماید . آب اندرید کربنیک دار بر روی سنگهای قلیایی و آهکی اثر نموده و آنها را به کربناتهای محلول درآب تبدیل و به جای دیگر حمل می نماید .
2. هوا : هوا نیز در تجزیه بعضی سنگها دخالت دارد ، اندرید کربنیک و اکسیژن موجود در هوا روی سنگهای قلیایی و سنگهایی که به طور ناقص اکسیده شده اند تاثیر می نماید . به عنوان نمونه سنگهای سیلیس دار در هوا از هم گسیخته شده ، تولید رس و شن می کنند و سنگهای آلومینیوم دار در نتیجه اکسیداسیون تولید خاک رس می نماید . به علاوه اکسیژن موجود درهوا در اکسیداسیون مواد آلی بوسیله میکربها دخالت زیاد دارد .
ج ) موجودات زنده : موجودات زنده ذره بینی نظیر باکتریها و قارچها علاوه بر اینکه موجب حیات خاک می شوند بواسطه ترشح موادی سنگها را تجزیه می کنند . چنانچه باکتریها بی هوازی با جذب اکسیژن موجود در سنگها آنها را تجزیه و قابل حل و جذب می نمایند .
نباتات پست از قبیل گلسنگها یا Lichens که از ترکیب خزه و قارچ بوجود آمده و خزه ها و جلبگها که در روی سنگها زندگی می کنند در دوره زندگی مقداری مواد غذایی از سنگها میگیرند که پس از مرگ خاک می شود .
حشرات و کرمها و بند پایان ، خزندگان و جوندگان و لاشه جانوران و غیره در تشکیل خاک زراعتی دخالت داشته و به علاوه باعث جابجایی و تهویه و افزایش مواد آلی خاک می شوند .
اهمیت خاک از نظر کشاورزی
خاک جایگاه رشد و نمو و زیست نباتات است و اگر بین خاک و گیاه روابط موافق و هم آهنگی کامل وجود داشته باشد در شرائط مساعد عملکرد به اندازه ای زیاد خواهد شد که در اندک زمانی گیاهان دنیا را فراهم می گیرند و اگر بین این دو هیچگونه روابط موافق و هماهنگی نباشد اصولاً گیاهی نمی تواند رشد کند و به ثمر رسد . عملکرد کم و بیش که از یک گیاه کاشته شده در شرایط معمولی به دست می آید نشان دهنده یک هماهنگی بین گیاه و خاک است . پس منظور از مطالعه روابط خاک با گیاه تعیین درجه این هماهنگی است تا پس از شناسایی در ازدیاد آن بکوشیم و عملکرد زراعت را بالا ببریم .
تشکیل خاک و ساختمان آن و تعیین روابط آب و خاک به روشن شدن موضوع هایی که در روابط خاک با گیاه بحث می شود کمک می نماید و اهمیت آن بیشتر از لحاظ تامین استفاده های عملی است ، زیرا تغییرات تجزیه های فیزیکی و مکانیکی و شیمیایی خاک و نتیجه گرفتن از آنها برای تعیین و تشخیص انواع مختلف خاک و تطبیق این مشخصات و خواص با تقاضای گیاه مزروعی و مطالعه سازش آنها با انواع خاکها همه برای تعیین تناسب و توازن روابط خاک و گیاه است تا مثلاً اگر مواد غذایی موجود در خاک کمتر از مقداری باشد که گیاه تقاضا دارد معلوم شود آن کسری چه میزان بوده و با چه نوع و چه مقدار کودی می توان کمبود را جبران کرد و یا مثلاً در صورتیکه گیاهی با خاک بخصوصی سازش ندارد معلوم شود چه عواملی باعث آن شده و چگونه می توان با در نظر گرفتن صرفه این اشکالات را مرتفع نمود . باید توجه داشت که خاک برای بشر مهمترین منبع غذایی است چون گیاه را تولید می کند و غذا و مسکن و پوشاک را می سازد . خاک یکی از منابع طبیعی بسیار مهم برای زندگی و بقاء انسان و حیوان به شمار می آید و به جز هوا و تابش خورشید آنچه را که در اختیار بشر است از خاک حاصل می شود .
طبقات خاک از نظر کشاورزی
خاک از دو جزء زنده و غیر زنده تشکیل شده است که از طریق تبادل انرژی و مواد شیمیایی با یکدیگر در ارتباط می باشند . در ایران کشاورز فقط به طبقه سطحی خاک اهمیت می دهد ولی برای شناسایی زمین از نظر کشاورزی و تشخیص اینکه چگونه می توان میزان حاصلخیزی خاک را افزایش داد طبقه زیری خاک نیز اهمیت زیادی دارد ، بنابراین دو طبقه پیدا می شود اولی قسمتی است که ادوات کشاورزی مانند گاو آهن و دیسک و هرس و ماله و سایر ابزارهایی که در شخم زدن معمول است آن را زیرو رو می کند و ریشه گیاه در این طبقه از مواد غذایی زمین استفاده می کند و کودی که به زمین داده می شود در این قسمت با خاک مخلوط می شود و به مصرف می رسد ، این قشر ار خاک مزروعی می نامند .
قسمت زیرین این طبقه که معمولاً بوسیله ابزار های کشاورزی زیر و رو نمی شود و ریشه گیاه درآن کمتر فرو می رود و کود و خاشاک نیز تا آن عمق نفوذ نمی کند طبقه زیری یا تحت الارض یا خاک بکر نامیده می شود .معمولاً رنگ خاک مزروعی با خاک بکر زیر آن تا اندازه ای تفاوت دارد و خاک زراعتی نسبتاً تیره تر است و علت آن نیز وجود هوموس و مواد آلی در خاک مزروعی است .
خاک سطح الارض یا خاک مزروعی
لایه ای از سطح زمین که قادر به حمایت از گیاه بوده و در نتیجه گیاه بتواند درآن رشد و نمو نماید ، خاک زراعتی گویند که وظیفه آن تامین مواد غذایی و هوای مورد نیاز گیاه و ذخیره آب و نگهداری گیاه است . خاک در رشد و نمو گیاه اهمیت زیادی دارد . گیاه توسط ریشه های خود به زمین متصل می شود و تثبیت پیدا می کند خاک به منزله مخزنی از مواد غذایی است که گیاه به تدریج از موادآن برای ادامه زندگانی خود استفاده می کند از طرف دیگر خاک محیطی است که در آن موجودات زنده بی شماری از قبیل میکروبها زندگی می کنند که در نشو و نمای گیاه موثر است و به آن کمک می کنند . بنابراین نقش خاک برای گیاه عبارت است از :
• گیاه توسط ریشه های خود به زمین متصل می شود و عامل اصلی تعادل و نگهداری گیاه در خاک ریشه می باشد . ریشه بر دو قسم است : ریشه راست و ریشه افشان . ریشه های افشان بیشتر در قسمت سطحی خاک تمرکز دارند و کمتر به خاک تحت الارض نفوذ می کنند در صورتیکه ریشه های عمودی به همان اندازه که در خاک توسعه پیدا میکنند به قسمت تحت الارض هم نفوذ می نمایند . در هر دو صورت گیاهان به واسطه توسعه ریشه های خود در خاک ثبات پیدا می کنند .
ثابت بودن گیاه در خاک یکی از مهمترین شرائط زیست آنست . خاک هاییکه ذراتشان اتصال نداشته باشد مانند شن زارهای متحرک اطراف دریاو ریگزارهای صحراهای بزرگ و شنهای غلطان و متحرک اطراف کویرهای مرکزی و شرقی ایران که همیشه در اثر باد حرکتت میکنند ، با وضع فعلی قابل کشت نیستند .
• زمین به منزله مخزن غذا برای گیاه می باشد . کشاورزان قدیم عقیده داشتند که خاک فقط محل و مسکن گیاه می باشد و عقیده داشتند که فقط آب در رشد و نمو گیاه دخالت دارد .
• از تجربیاتی که بعداً توسط دانشمندان به عمل آمد اثر املاح محلول در آب که در زمین وجود دارند و در تغذیه گیاهان موثر می باشند معلوم گردید و به تدریج معتقد شدند که زمین علاوه بر نگهداری گیاه محل ذخیره مواد غذایی نیز می باشد . گیاه قسمتی از موادی را که برای ساختمان انساج خود لازم دارد به حالت املاح معدنی از خاک جذب می کنند و مواد دیگری از قبیل هیدروژن و اکسیژن و کربن را از هوا توسط قسمت هوایی خود مثل برگ و ساقه می گیرد . معمولاً هر چه ریشه بیشتر در خاک فرو رود به همان اندازه بهتر و بیشتر از مواد غذایی خاک استفاده می کند ، بدین جهت انجام شخمهای عمیق به خصوص برای گیاهانی که ریشه عمیق دارند معمول گشته است تا ریشه سهل تر و راحت تر در خاک فرو رود و توسعه بیشتری پیدا کند و از مواد مغذی خاک به حد کافی استفاده نماید .
معمولاُ بیشتر ریشه ها در طبقه سطحی یعنی خاک مزروعی و مقدار کمتری در تحت الارض یا خاک بکر پراکنده می شوند . از کمی یا زیادی مقدار ریشه های یک گیاه می توان بر میزان قدرت آن گیاه در جذب مواد غذایی از خاک پی برد .در کشت و کار گیاهانی که دارای ریشه های کم وسطحی هستند پخش کود باید در عمق کم صورت گیرد تا عملکرد محصول نقصان پیدا نکند