اقتصاد دانان بوروژائی نمی توانستند ماهیت و نقش پول را به طور روشنی توضیح دهند و با برخورد سطحی احکام نادرستی برای توضیح واقعیت وجود پول اختراع می کردند. عده ای معتقد بودند که پول تنها یک قرارداد است که میان خریداران و فروشندگان بسته شده، عده ای می گفتند پول را دولتها ابداع کرده اند و عده ای دیگر پول را نیز کالائی نظیر کالاهای دیگر می دانستند و تفاوتی میان پول و سایر کالاها قائل نبودند
در بازار امروزی مبادله کالا با کالا موجود نیست. در این بازار پول حاکم است، کالاها به جای این که با یکدیگر مبادله شوند خرید و فروش می شوند. هر کسی کالایش را می فروشد و با پولی که در دست دارد کالای مورد نیازش را می خرد. سوالی که پیش می آید این است که چه رابطه ای میان مبادله کالا با کالا، با بازاری که در آن پول حاکم است وجود دارد. پول چیست؟ از کجا آمده، عوامل دوگانه کالا و تضاد درونی آن درشرایط وجود پول چگونه بروز می کند؟
پاسخ این پرسش ها قبل از مارکس به طور دقیقی بررسی نشده بود. اقتصاد دانان بوروژائی نمی توانستند ماهیت و نقش پول را به طور روشنی توضیح دهند و با برخورد سطحی احکام نادرستی برای توضیح واقعیت وجود پول اختراع می کردند. عده ای معتقد بودند که پول تنها یک قرارداد است که میان خریداران و فروشندگان بسته شده، عده ای می گفتند پول را دولتها ابداع کرده اند و عده ای دیگر پول را نیز کالائی نظیر کالاهای دیگر می دانستند و تفاوتی میان پول و سایر کالاها قائل نبودند. کشف ماهیت پول، چگونگی پیدایش آن و نقشی که در تولید کالائی مبتنی بر مالکیت خصوصی ایفا میکند، مدیون مارکس است. مارکس برخلاف اقتصاددانان بورژوائی در پی حدس و توجیه نبود. او در این زمینه جریان تاریخی روند تکاملی را که به پیدایش پول منجر شده است دنبال می کند. نتیجه ای که بدست می آورد علمی، قاطع و راهگشاست. نتیجه بررسی علمی مارکس این است که پول یک باره پدید نیامده و به اصطلاح ابداع و اختراع این و یا آن شخص و این یا آن دولت نیست. پول بر اثر تکامل مبادله و تولید کالائی پدید آمده و اصل نیازمندی آن است. در طول قرنها و قرنها که مبادله کالا جریان داشته، ارزش کالا اشکال گوناگونی به خود گرفته تا این که شکل پولی ارزش پدید آمده است. اشکال اساسی که ارزش کالا در روند تکامل مبادله بخود گرفته را میتوان به چهار دسته تقسیم کرد:
۱) شکل ساده و یا تصادفی ارزش:
مبادله در آغاز جنبه تصادفی داشت. در این نوع مبادله های تصادفی و تک به تک که منظم و تکرار شونده نبودند ممکن نبود که نسبت جا افتاده ای پدید آید. چه بسا در یک مبادله مثلا سی من گندم با یک گوسفند مبادله میشد و در مبادله تصادفی دیگر بیست من گندم با یک گوسفند.
این حالت ساده و تصادفی شاید در نظر اول چیزی بیان نکند. اما با کمی دقت می توان در همین معامله دوگانگی کار موجود در کالا را دید و احساس کرد که در همین حالت تصادفی و ساده نیز ارزش مصرف کالا از ارزش آن جدا می شود و دو طرف مبادله به دو کالائی که در دست دارند به دو نظر متفاوت می نگرند. برای صاحب گندم، مقدار گندمی که برای مبادله عرضه کرده دیگر ارزش مصرف نیست. او با این گندم دیگر به چشم یک ماده غذائی نمی نگرند. در نظر او این گندم وسیله ای است که توسط آن می توان گوسفندی بدست آورد و او می داند که این وسیله بر اثر کار و زحمت او ساخته شده و از آسمان نیفتاده است. اما برای این صاحب گندم، گوسفندی که در دست طرف مقابل است ارزش مصرف است. او با این گوسفند درست به چشم گوسفند نگاه می کند. مقدار شیر و پشم و گوشت آن را تخمین می زند. به این ترتیب ارزش مصرف گوسفند برای صاحب گندم همچون آئینه ایست که در آن نتیجه و یا ارزش زحمتی را که برای تولید گندم کشیده است می بیند. برای دارنده گوسفند مسئله برعکس است. او به ارزش مصرف گوسفندی که برای مبادله عرضه کرده نیازی ندارد. و لذا برای او گوسفند ارزش مصرف نیست، بلکه حاصل زحمت است وسیله ای است برای دریافت گندمی که به ارزش مصرف آن نیاز دارد او در آئینه ارزش مصرف گندمی که تحویل می گیرد، ارزش کار و زحمت خود را می بیند.
۲) شکل تام و یا گسترش یافته ارزش:
بر اثر تکامل مبادله حالت ساده و تصادفی از میان می رود. تولیدکنندگان رفته رفته محصول بیشتر و منظم تری بدست می آورند و بطور منظم تری وارد مبادله می شوند و هر تولیدکننده ای نه تصادفا و نه فقط با یک تولید کننده، بلکه بشکل منظم و یا بسیاری از تولیدکنندگان روبرو می شود. تولید کننده گندم اینک تنها با صاحب گوسفند روبرو نیست. او با تعداد زیادی تولید کننده روبرو است و می تواند گندم خود را نه تنها با گوسفند، بلکه با پارچه، لباس، کفش و انواع دیگر اشیاء مبادله کند. به عبارت دیگر در برابر او فقط یک آئینه گذاشته نشده، بلکه او ارزش زحمت خود را در انواع آینه ها می بیند. در این حالت گسترده مبادله، جدائی ارزش مصرف از ارزش، یعنی جدا شدن خصلت مشخص کار از خصلت مجرد آن آشکارتر است. کالائی در برابر انواع کالاهای دیگر، با ارزش های مصرف کاملا"متفاوت قرار گرفته ومبادله می شود –یعنی آنچه که به وجود آورنده امکان مبادله است ارزش مصرف نیست. وجود جوهر واحدی در تمام این اشیاء است. درحالت گسترده، تولید کننده گندم دربرابر گندم خویش نه یک معادل، بلکه انواع معادل ها می بیند. در برابر بیست من گندم او یک گوسفند، یا چهارجفت کفش و یا بیست متر پارچه و غیره می دهند و همه این ها معادل گندم او هستند.
۳) شکل عمومی ارزش
حالت گستردگی یافته نیز هنوز شکل کامل بیان ارزش نیست و با توسعه و تکامل روند مبادله غیر کافی می شود. دهقانی که صاحب گندم است و خواستار بدست آوردن کلاه، متوجه می شودکه صاحب کلاه نیازی به گندم ندارد و دنبال کفش میگردد و در حالیکه صاحب کفش نیز نیازی به کلاه او ندارد و دنبال پارچه و یا گوسفند می گردد. برای این که نیاز این تولید کنندگان برآورده شود. آنان باید چندین مبادله زنجیره ای همزمان انجام دهند و به نوعی با هم کنار بیایند که پس از چندین مبادله هم زمان، هر تولید کننده ای ارزشی را که در دست دارد تحویل داده و ارزش مصرفی را که می خواهد بدست آورد. با تکامل مبادله این دشواری غیرقابل تحمل می شود. هر تولیدکننده ای که وارد بازار می شود می کوشد که ابتدا کالای خود را با آن چنان کالائی مبادله کند که خواستاران بیشتری دارد تا بعد بتواند کالای جدیدی را که بدست آورده و به ارزش مصرف آن نیازی ندارد آسان تر و سر فرصت یا کالای مورد نیازخویش مبادله نماید به این ترتیب در هر بازاری کالای واسطی پدید می آید: کالائی که حکم شکل عمومی معادل را دارد، همه کالاها با آن مقایسه می شوند