متوکل عباسی که نام اصلیش جعفر بود، دهمین خلیفه عباسی است.در روزگار وی اوضاع عباسیان با گذشته تفاوت بسیار کرد.یکی از این تفاوتها نفوذ غلامان ترک در دستگاه خلافت بود که از زمان معتصم آغاز شده بود.غلامان ترک که به صورت اسیر و برده کار خدمتگذاری دربار را انجام میدادند، اندک اندک قدرتی یافته و در تصمیمات سیاسی دربار وارد شدند.میتوان گفت که آنها به نوعی جای ایرانیانی را که روزگاری در دوران هارون و مأمون کار مشاورت و مصاحبت خلفای عباسی را عهدهدار بودند، گرفتند.گرچه ایرانیان بیشتر شخصیت فکری داشتند و ترکان شخصیت نظامی، اما به هر روی نقش مهمی در تحولات جاری این دوره داشتند.اشناس نام ترک از طرف معتصم حکومت مصر یافت و آن چنان قدرتی داشت که نام وی درکنار نام خلیفه در خطبه نماز جمعه و نیز بر روی سکهها میآمد.شاید دست کم یکی از دلایل نفوذ ترکان در این دوره آن بود که مادر خود معتصم که نامش مارده بود، در اصل ترکی از اهالی سغد بود.معتصم که با اعتراض مردم بغداد نسبت به رفتار بد ترکان مواجه بود، شهر سامرا یا به تعبیر درستتر سر من رأی هر کسی آن را ببیند مسرور شود را تأسیس کرد و آن را مرکز خلافت خود قرار داد.خلفای پس از وی هم تا سال ۲۸۰ هجری در سامرا استقرار داشتند .پس از تأسیس بغداد توسط منصور، این دومین شهری بود که عباسیان در عراق بنا کردند.پیش از آنها، حجاج شهر واسط را تأسیس کرده بود.
متوکل از جهت دیگری هم با سه خلیفه پیش از خود متفاوت و با آنها سخت دشمنی داشت.مأمون، برادرش معتصم و واثق به اندیشههای معتزلی علاقهمند بودند.از میان آنها مأمون کما بیش علائق شیعی هم داشت.اما متوکل تحت تأثیر سنیان افراطی بود و در روزگار وی اهل حدیث که سنیان متعصبی بودند کاملا بر وی چیره شدند.شاید همین امر سبب شد تا متوکل در سال ۱۳۶ به تخریب مرقد امام حسین ع دست یازد.رئیس پلیس وی اعلام کرد که پس از سه روز، هر کس را بر سر قبر امام یافتند دستگیر و زندانی خواهند کرد.سپس، آن ناحیه را آب انداخته و کشت کردند.وی آشکارا در مجالس لهو و لعب خود به امام علی ع توهین میکرد.همنشینان متوکل برخی از سنیان ناصبی مانند علی بن جهم، عمر بن فرح و عبد الله بن محمد هاشمی بودند .آنها او را از دوستی با علویان پرهیز داده، علیه آنان تحریک میکردند.یک بار شاعری که اشعاری در مذمت شیعه سروده و حقانیت عباسیان را در برابر علویان در جانشینی پیامبر ص در اشعارش آورده بود، حکم امارت بحرین و یمامه را همراه با هدایای بسیاری دریافت کرد.
وی نسبت به مسأله خلق قرآن که عقیده به آن را مأمون و معتصم الزامی کرده بودند، موضع گیری کرد و جانب علمایی چون احمد بن حنبل را که رئیس طایفه اهل حدیث بود گرفت.شگفت آن که وی به رغم رفتار بد با مردم، علویان و به ویژه دشمنیاش با علی بن ابیطالب ع و تخریب مرقد امام حسین ع ، تنها به آن دلیل که از اهل حدیث دفاع کرده، مورد ستایش واقع شده است.وی در مجالس لهو و لعب و شرب مسکرات هم گوی سبقت را از دیگران ربوده بود
از حوادث مهم دوران متوکل یکی آن طوفان سخت بود که بر بغداد و بصره و کوفه و دیگر شهرهای عراق وزید و کشت و چهارپایان را بسوخت و خواربار از بازارهای بغداد بر افتاد و همه جا قحط آمد و مردم بسیار تلف شد.
و هم بدوران وی رومیان ضعف عباسیان را فرصت شمردند و دستاندازی به قلمروشان را آغاز کردند و شهر دمیاط را بگرفتند و مردم بکشتند و خانهها بسوختند و کیلکیه را در آسیای صغیر بگرفتند و مردم آنرا شکستی سخت دادند.
متوکل به سال ۲۴۷ هجری به دست شماری از ترکانی که در دربارش بودند به قتل رسید و فرزندش منتصر به جای وی نشست.ترکان که در این زمان بیشترینقدرت را داشتند، با تحریک منتصر عباسی، دو فرزند دیگر متوکل، معتز و مؤید را از ولایت عهدی خلع کردند.این زمان اوج قدرت ترکان در دربار عباسی است.به همین دلیل این دوران از خلافت عباسی را عصر ترکی مینامند .
نمودار خلفای عباسی و مدت حکومت آنها
کتاب: از طلوع طاهریان تا غروب خوارزمشاهیان، ص ۳۸۳
نویسنده: رسول جعفریان
خلفای عباسی/سالهای خلافت
ابو العباس عبد الله سفاح/۱۳۲ ۱۳۶
ابو جعفر عبد الله منصور/۱۳۶ ۱۵۸
ابو عبد الله محمد المهدی/۱۵۸ ۱۶۹
ابو محمد موسی الهادی/۱۶۹ ۱۷۰
ابو جعفر هارون الرشید/۱۷۰ ۱۹۳
ابو موسی محمد الامین/۱۹۳ ۱۹۸
ابو جعفر عبد الله المأمون/۱۹۸ ۲۱۸
ابو اسحاق محمد معتصم/۲۱۸ ۲۲۷
ابو جعفر هارون الواثق/۲۲۷ ۲۳۲
ابو الفضل جعفر المتوکل/۲۳۲ ۲۴۷
ابو جعفر محمد المنتصر/۲۴۷ ۲۴۸
ابو العباس احمد المستعین/۲۴۸ ۲۵۲
ابو عبد الله محمد المعتز/۲۵۲ ۲۵۵
ابو اسحاق محمد المهتدی/۲۵۵ ۲۵۶
ابو العباس احمد المعتمد/۲۵۶ ۲۷۹
ابو العباس احمد المعتضد/۲۷۹ ۲۸۹
ابو محمد علی المکتفی/۲۸۹ ۲۹۵
ابو الفضل جعفر المقتدر/۲۹۵ ۳۲۰
ابو منصور محمد القاهر/۳۲۰ ۳۲۲
ابو العباس احمد الراضی/۲۲۲ ۳۲۹
ابو اسحاق ابراهیم المتقی/۳۲۹ ۳۳۳
ابو القاسم عبد الله المستکفی/۳۳۳ ۳۳۴
ابو القاسم فضل المطیع/۳۳۴ ۳۶۳
ابو الفضل عبد الکریم طائع/۳۶۳ ۳۸۱
ابو العباس احمد القادر/۳۸۱ ۴۲۲
ابو جعفر عبد الله القائم/۴۲۲ ۴۶۷
ابو القاسم عبد الله مقتدی/۴۶۷ ۴۸۷
ابو العباس احمد المستظهر/۴۸۷ ۵۱۲
ابو منصور فضل المسترشد/۲۱۲ ۵۲۹
ابو جعفر منصور الراشد/۵۲۹ ۵۳۰
ابو عبد الله محمد المقتفی/۵۳۰ ۵۵۵
ابو المظفر یوسف المستنجد/۵۵۵ ۵۶۶
ابو محمد الحسن المستضیء/۵۶۶ ۵۷۵
ابو العباس احمد الناصر/۵۷۵ ۶۲۲
ابو نصر محمد الظاهر/۶۲۲ ۶۲۳
ابو جعفر منصور المستنصر/۶۲۳ ۶۴۰
ابو احمد عبد الله مستعصم/۶۴۰ ۶۵۶
سقوط بغداد به دست مغولان/ ۶۵۶
اوضاع اقتصادی در عصر دوم عباسی
پیش از این درباره زراعت شمه ای بگفتم، بدوران عباسیان در کار زراعت و آبیاری بهبودها بود و در مصر و عراق و یمن و شمال شرقی ایران و ما وراء النهر و هند کار آبیاری نسق یافت و چنان دقیق بود که فرنگان از آن تقلید کردند، دولت عباسی به نگهداری سدها و حفر ترعه ها علاقه بسیار داشت، و این کار موظفان خاص داشت که رخنه کوچکی در یک سد میتوانست ویرانی بسیار پدید آرد.
در مرو برای نسق آب دیوانی خاص بود بنام «دیوان آب» و برای نظارت رئیسی عالیمقام داشت که چند هزار کس دستیار وی بودند.در سجلات دیوان آب خراج زمینها را بتفاوت روش آبیاری ثبت کرده بودند که اگر از آب باران سیراب میشد نیم عشر و اگر نه، یک عشر خراج میداد، بر نهرها نیز مقیاسها نهاده بودند تا خراج زمین را بحساب مقدار آب دریافت کنند.
وسیله عادی زراعت گاو بود.در اردبیل هشت گاو را بیک خیش می بستند و هر دو گاو را یکی میراند، تقویت زمین با کود که رسمی بسیار قدیم است بدقت رعایت میشد، برای حفظ حاصل از دستبرد پرندگان و حیوانات از کودکان استفاده میکردند.تربیت حیوانات رایج بود، گاو را برای شیر نگه میداشتند، گاومیش از هند آورده بودند و بقرن چهارم و بعد که مردابها در ناحیه عراق وسعت یافت اهمیت گاومیش بیشتر شد، پنداشتند گوشت گاو زیان آور است و گوشت گاومیش را بر آن ترجیح میدادند.مصر حیوانات گوشتی را از برقه میخرید که مراتع بسیار داشت و هنوز نیز دارد، شتر در جزیره العرب فراوان بود اما شتر دو کوهان که بختی نام داشت از بلخ بود، اسبان خوب از عربستان و خاصه ناحیه احسا ببغداد میرسید.در نجد و ایران نیز اسبهای خوب پرورش مییافت، در مصر مرغداری رواج داشت و کبوتران را در برجهای بلند نگه میداشتند تا مار آزارشان ندهد، بعضی نواحی به سگداری رغبتی داشتند.قرمطیان سگان را چاق میکردند و گوشت آن را میخوردند.
گندم حاصل عمومی بود که در عراق و خوزستان و مصر و همه ولایتهای دیگر فراوان کشت میشد، ذرت از جنوب عربستان و نوبه و کرمان و برنج از خوزستان و مازندران بدست میآمد، بلوط در مصر و فلسطین و آسیای صغیر بسیار بود، در عراق و یمن و مصر و بلخ و شام موستانهای بارور بود.
از میوه جات نویاب نارنج و ترنج بود که بگفته مسعودی از پس قرن سوم از هند آوردند و در عمان کاشتند و از آنجا ببصره و عراق و شام بردند و در بیشتر خانه های طرسوس و انطاکیه و دیگر شهرهای شام و فلسطین و مصر فراوان کشتند که از آن پیش ساخته نبود اما عطر و رنگی را که در هند داشت و از آب و خاک و اقلیم آندیار بود، نداشت.مصر بکشت لیمو معروف بود از اقسام آن یکی «لیموی بهی» بود که بی شکر توانستند خورد که کمتر ترش بود و مزه ای خوش داشت و نیز در مصر خربزه های خوب بود که همه جا خریدار داشت.یک نوع خربزه ممتاز منسوب به عبد الله طاهر حاکم مصر در ایام مأمون عبدلاوی نام داشت که عبد الله بذر آن را از خراسان آورده بود، در شام به نکوئی معروف بود.در عراق، بخصوص بصره، و کرمان و شمال آفریقا خرما فراوان بود که ببازارهای دور میرفت، در شام و شمال افریقا زیتون بسیار بود، نابلس و حلب به روغن کشی معروف بود و روغن زیتون خوب آنجا میگرفتند.کشت نیشکر در بعضی نقاطافغانستان و شام و مصر و خوزستان و عراق و اندلس معمول بود، هند قرنقل و فلفل و صندل و دارچین داشت و توت بسیار برای خوراک کرم ابریشم میکاشت.در اصفهان به و گلابی و امرود فراوان بود، بروزگار فاطمیان در مصر گندم و جو و باقلا و قصب و بلوط بسیار بدست می آمد.
صناعت
بدوران دوم عباسی صناعت رایج بود و هر ولایت صنایع خاص داشت.پارچه بافی که چون روزگار قدیمی است رونق بیشتر یافته بود.کشت و بافت کتان در مصر معمول بود و شهر فیوم و اطراف دریاچه تنیس و دمیاط و شطا و دبیق، معتبرترین مراکز کتانکاری و کتانبافی بشمار بود، دبیق یکقسم پارچه دیگر داشت که بنام دبیقی شهره بود، شهر تنیس سالانه 000/200 تا 000/300 دینار کتان بعراق میفروخت، در دبیق پارچه های سنگین و عمامه های شرابه دار رنگین میبافتند .طول پارچه عمامه یکصد ذرع بود و علامتهائی از طلا در آن میبافتند بسا میشد که یک عمامه تنها/500 دینار طلا برده بود و قیمت ابریشم و مزد بافت از این رقم جدا بود.
بکازرون پارچه های زیبا میبافتند تا آنجا که اینشهر را دمیاط عجم نامیدند، پنبه کاری و پنبه بافی در ناحیه شرقی یعنی خراسان رواج داشت، ثعالبی گوید: «پنبه از خراسان است و کتان از مصر» کشت و بافت پنبه از هند نخست بخراسان و فارس آمده بود و از آنجا بولایتهای غربی اسلام نفوذ کرد، در کابل پارچه های پنبه ای نیکو میبافتند و بچین میفرستادند، در ماوراء النهر نیز پنبه کاری و پنبه بافی رواج داشت، حمدانیان زراعت و صنعت پنبه را بعراق آوردند، در افریقا و اندلس نیز این زراعت و صنعت رواج یافت، مهمترین مراکز پنبه بافی، مرو و نیشابور بود در آنجا پارچه پنبه ای ارزان و کتانی گران و مرغوب بود.اسماعیل بن احمد سامانی (279 295) بهر یک از سرداران خود جامه ای از کتان بخشید و این هدیه ای گرانبها بود.بروزگار فاطمیان قاهره مرکز صناعت بود: بافت پارچه های گلدار پیشرفت بسیار کرد و نیز ابریشم بافی بنهایت ظرافت رسید.مهارت و دقت مصریان را در پارچه بافی از وصف پوششی که بفرمان معز برای کعبه بافته بودند توان دریافت، معز «پوششخانه» ای پدید آورد که در آنجا برای دولتیان جامه میبافتند، اخلاف معز بصنعت بافندگی توجه بسیار داشتند و در پوششخانه پارچه بسیار برای ایشان و هم برای درباریان مهیا میشد.
در آنروزگار پارچه های ممتاز فراوان بود از جمله پارچه کم نظیری بود منسوب بیکی از محلات بغداد بنام عتایی و پارچه ابریشمی ظریف دیگر که منسوب به خسروان ایران به «خسروانی» معروف بود.قلمونی پارچه ای الوان و براق بود که در نور آفتاب میدرخشید و بافت آن را مصریان از یونان آموخته بودند و در دمیاط و تنیس میبافتند، یک قسم پارچه ابریشمین در ششتر معروف ترین شهر خوزستان بافته میشد که ششتری نام داشت.قرقی نوعی پارچه زیبا بود که از یونان بمصر آمده بود و رنگهای براق آن در نور خورشید پیوسته تغییر مییافت.نصفی پارچه ای بود که از مخلوط ابریشم و پنبه میبافتند.
مقریزی گوید: «بسال 353 معز بفرمود تا نقشه ای از ابریشم کبود ششتری و قرقوتی زربفت آماده کردند و همه اقطار جهان را با همه کوه و دریا و رود و راه و شهر بطلا بر آن نمودند و مکه و مدینه را نمودارتر نقش کردند که همه کس در نظر اول آنرا میدید،» و هم او گوید : «با آن گنجها که مستنصر بجا گذاشت پنجاه هزار جامه حریر خسروانی بود که بیشتر زربفت بود و تشکی از قلمونی که 2400 دینار بفروش رفت.»