حلقه اتصال مردم ایران و مصر
«اهل بیت رسول الله علیهم السلام، تاریخ جهاد در اسلام را ساخته اند. یکی از این قهرمانان جاوید تاریخ، سیدالشهدا، حضرت اباعبدالله الحسین(ع) است. وی برای حاکمیت کلمه لااله الاالله، مجاهدت کرد. حسین فرزند مصطفی و خدیجه، پسرعلی و فاطمه و برادر حسن مجتبی علیه السلام است و اسلام از جهاد او زنده است.»
این جملات را چندسال قبل، شیخ «محمدفرحات» امام جمعه مسجد الازهر در سالروز تولد حضرت امام حسین(ع) و در خطبه اول نمازجمعه بیان داشت. مردم مصر میلاد اباعبدالله را در ۲۸ربیع الثانی جشن می گیرند. امام جمعه الازهر، خطبه اول نماز را به معرفی خصائل الهی اهل بیت علیهم السلام و حضرت امام حسین(ع) و خاندان مکرم وی اختصاص داد. وی با استناد به روایات نبوی گفت: «دوستی با فاطمه(ع) دوستی با پیامبر(ص) و دشمنی با فاطمه، دشمنی با پیامبر است.» امام جمعه الازهر با اشاره به روز محشر گفت: در این روز ندا درمی رسد که «ای اهل محشر دیده ها را ببندید، چون فاطمه می خواهد عبور کند. پس فاطمه به همراه ۷۰ هزارتن از فرزندان خود عبور می کند.»
فاطمیان مصر و اهل بیت
محبت اهل بیت علیهم السلام از قرنها پیش حتی قبل از دوران فاطمیان با قلب و جان مردم مسلمان مصر عجین شده است. سابقه این امر به دوره صدر اسلام و دوران فتح مصر توسط سپاه اسلام بازمی گردد. در این سپاه، جمعی از دوستداران حضرت علی (ع) نظیر «ابوذرغفاری» ، «مقداد بن اسودکندی» و «ابوایوب انصاری» حضور داشتند. این عده آشکارا به ولای علی مرتضی علیه السلام اهتمام داشتند و به دعوت مردم به سوی علی علیه السلام معروف بودند و هیچ گاه و در هیچ جایی از فراخواندن مردم به ولا و محبت آن حضرت بازنمی ایستادند.(۱)
مؤلف تاریخ شیعه می گوید: «گزاف نیست اگر بگوییم تشیع در همان روزی که اسلام وارد مصرشد به مصر راه یافت».(۲) برخی انتصاب «محمدبن ابی بکر» ازسوی حضرت علی (ع) به امارت مصر را از دلایل علاقه مردم به آن حضرت و آل او دانسته اند اما شواهد تاریخی نشان می دهد که حتی قبل از خلافت علی(ع) نیز قلوب مسلمانان مصر مملو از عشق به ایشان بوده است.
یکی از دلایل رواج تشیع نسبت به علی(ع) در مصر پیش از آن که آن حضرت به مقام خلافت برسد «مطلب مقریزی» است. وی می گوید:«قیس بن سعد انصاری به سوی مصر گسیل شد و در ربیع الاول سال ۳۷ بر مصر درآمد مردم مصر در آن روزها از لشگر و سپاه علی(ع) بودند».(۳) «ابن اثیر» نیز درباره حوادث سال ۳۶ پس از گزارش خطبه و سخنرانی نماینده حضرت علی(ع) که مردم را برای بیعت با آن حضرت دعوت می کرد، می نویسد: «مردم برخاستند و به آن حضرت بیعت خود را اعلام کردند و مصر سامان یافت و علی(ع) کارگزاران خود را برمصر گماشت».(۴) همانگونه که گفته شد، گماردن محمدبن ابی بکر و قیس جهت اداره مصر و عشق ایشان به پاسداری از حریم اهل بیت علیهم السلام باعث آشنایی بیشتر مردم با فضایل آن بزرگان و افزایش نفوذ معنوی تشیع در آن سرزمین شد. پس از به قدرت رسیدن «عمروبن عاص» که مردی خبیث و مخالف خاندان پیامبر بود فعالیت گسترده ای در مصر برای دورساختن مردم از اهل بیت علیهم السلام صورت پذیرفت. بسیاری کشته و زندانی شدند و شماری تبعید گردیدند. اما با آن همه خصومت، دوستان حضرت علی(ع) فراوان بودند.
مقریزی می گوید: (۵) «وقتی علی علیه السلام به شهادت رسید و معاویه در حکومت خود استقرار و استقلال یافت سربازان و اشراف مصر عثمانی بودند، اما بسیاری از مردم آن از دوستان علی(ع) به شمار می رفتند.»
دوران حکومت امویان برای شیعیان و دوستداران اهل بیت علیهم السلام بسیار تلخ و ملال آور بود. در این دوران، سب و دشنام علی(ع) رواج یافت و دوستان وی در انزوا قرارگرفتند. اینان اگرچه به صورت علنی قادر به حمایت از خاندان پیامبر نبودند، اما در دل ولای آن عزیزان را زنده نگه می داشتند و نسبت به ادامه راه آنان وفادار بودند. در دوران بنی عباس نیز اینچنین بود، اگرچه این سلسه در اوایل حکومت خود با شعار خونخواهی امام حسین علیه السلام به میدان آمد، اما پس از مدتی انواع ظلمها و ستمها را نسبت به علویان روا داشت و این آغازی برنهضت علویان علیه حکومت بنی عباس بود.
علویان در مصر
نخستین علوی که به مصر وارد شد و مردم با او بیعت کردند «علی بن محمدبن عبدالله» از نوادگان حضرت امام حسن مجتبی(ع) بود(۶) وی تلاشهایی برای احیای تشیع در مصر انجام داد، اما در مقابله با جور و ستم حکام بنی عباس ناکام ماند. دیگر قیامهای علویان در مصر نیز اگرچه باعث تقویت موضع شیعیان و خروج ایشان از انزوا شد، اما آن شوکت و جلال دوران خلافت حضرت علی بن ابی طالب(ع) را احیا نکرد. ظهور فاطمیون در مصر آغازی مجدد برافزایش محبت اهل بیت(ع) در این سرزمین بود. فاطمیان از فرقه اسماعیلیان خاص بودند که خود را از نسل حضرت زهرا(ع) می دانستند و به همین دلیل، سلسله خود را فاطمی نامیدند. پس از وفات امام جعفرصادق(ع)، پیروان آن حضرت به شش فرقه تقسیم شدند که یکی از این فرقه ها، اسماعیلیان خاص بودند. آنها اعتقاد داشتند که پس از امام صادق(ع)، فرزند بزرگ ایشان یعنی اسماعیل به امامت رسیده و مرگ اسماعیل را در زمان حیات پدر که به سال ۱۴۵ هجری روی داده است، انکار می کردند. اینان در مورد اسماعیل می گفتند:(۷) «او نمرده و نخواهدمرد و او مهدی قائم است که برای نجات امت خود بازخواهدگشت».
آشنایی با نصب خلفای فاطمی
نخستین خلیفه فاطمی «عبیدالله المهدی» نام داشت که خود را از نسل «محمدبن اسماعیل بن جعفرالصادق(ع)» و از ذریه حضرت فاطمه(ع) معرفی کرد. وی در سال ۳۰۱با تصرف «اسکندریه» نیت خود را برای فتح مصر آشکار کرد و سلسله فاطمیان را در سال ۳۰۸ در تونس تشکیل داد که دامنه آن پس ازمدتی به مصر کشانده شد.
فاطمیان خود را شیعه و محب اهل بیت(ع) می دانستند و علاقه مند بودند از نام امام به جای خلیفه استفاده کنند تا قرابت خود را به شیعیان بیشتر نشان بدهند.
«عبدالمجید الجندی» عضو شورای عالی امور اسلامی مصر و مؤلف کتاب «الامام جعفرالصادق(ع)» درباره حکومت فاطمیان و ارتباط آن با حضرت امام صادق (ع) می نویسد:
«امام صادق علیه السلام در تاریخ اسلام، یگانه امامی است که عالم و دانشمند بود و تاریخ جهان برپایه اندیشه های دینی، فقهی، اجتماعی و اقتصادی ایشان استوار بود و براین اساس، دولتها و کشورهای با عظمتی بنیان یافتند. مصر به یاد دارد که پس از دوره فراعنه، باشکوه ترین حکومت تاریخ در همین سرزمین استقرار یافت که قلمرو آن از سواحل اقیانوس اطلس تا خلیج سوئز امتداد داشت این حکومت یعنی فاطمیان چنانچه به وسیله ارتشهای ترک مهار نمی شد، قلمرو آن تا قله های هیمالیا و قلب قاره آسیا امتداد می یافت.»(۸)
نوشته های دهخدا بر اثبات نصل اواین خلیفه فاطمی
مرحوم «علامه دهخدا» در مورد اولین خلیفه فاطمیان می گوید: «عبیداله بن محمدالفاطمی العلوی از فرزندان امام جعفرصادق(ع) امام و مؤسس دولت علویین در مغرب و جدفاطمیان در مصر است. در نسب وی اختلاف است. وی در سلیمه سوریه سکونت داشت، سپس بسیاری از اصحاب خود را در مغرب پراکنده کرد تا ظهور امام زمان (مهدی) را بشارت دهند و مردم را بدو خوانند».(۹)
«امیرالمعزالدین لله» اولین خلیفه فاطمی بود که موفق شد مصر را به تصرف درآورد. فرمانده سپاه وی به نام «جوهر» به این مهم نایل شد، در حالی که قبل از وی لشگر فاطمیان نتوانسته بود بر تمام مصر مسلط شود. فتح مصر در سال ۳۵۸ ه.ق روی داد. المعزالدین لله، قاهره را بنیاد کرد و از این پس، قاهره پایتخت مصر شد. وی اهتمام خاصی بر نشر تشیع در مصر نشان داد. در دوران حکومت وی، اذان به سبک شیعیان در مأذنه ها طنین انداز شد، در مسائل ارث، طلاق، نماز جمعه و معاملات، فقه تشیع حاکم و مدح اهل بیت علیهم السلام گسترده شد. یکی از مهمترین کارهای این دوره، تأسیس «جامع الازهر» بود. هدف از این عمل، تدریس فقه شیعه بود. «تسمیه الازهر» به حضرت فاطمه زهرا(ع) نسبت داده شده است.
«المعزالدین لله این مدرسه بزرگ را تأسیس و جوهر و موقوفات عظیمی برای آن وضع کرد و خود او و خلفای فاطمی موقوفات آن را توسعه دادند. همه این کوششها با این هدف مبذول شد که فقه آل محمدصلی الله علیه وآله و مذهب تشیع در آن تدریس شود».(۱۰)
بنا به تصریح «جلال الدین سیوطی»، وی پس از تسخیر قاهره و کمک به قحطی زدگان این شهر، به ذکر مناقب رسول الله (ص) و اهل بیت علیهم السلام دستور داد. او به خطبا امر کرد که به ذکر مناقب رسول اکرم(ص)، علی(ع)، فاطمه(ع)، حسن (ع) و حسین(ع) بپردازند.
«الحاکم بامرلله» خلیفه دیگر فاطمیان بیش از اسلاف خود به ترویج تشیع پرداخت. در زمان وی، دانشکده ای به نام «دارالحکمه» برای تدریس فقه و لغت تأسیس شد و بزودی مبدل به بزرگ ترین کتابخانه عصر خود گردید.
فاطمیان و مذاهب دیگر
فاطمیان علی رغم ترویج مذهب شیعه به دیگر مذاهب نیز به دیده احترام می نگریستند و دانشگاه الازهر مرکز بحث و گفت وگو بین علمای اسلام از مذاهب گوناگون و حتی دانشمندان مسیحی با متفکران اسلامی بود.
مرحوم «سیف آزاد» در کتاب «تاریخ خلفای فاطمی» شرح مبسوطی از مراکز علم و دانش فاطمیان بیان می کند و از جمله می گوید: « جامع الازهر نه فقط مرکز دعوت فاطمیان بود، بلکه علمای شافعی و حنفی و غیره هم در آن اجتماع می کردند.»
«فاطمیان در علم و حکمت تعصب به خرج نمی دادند و در مقابل علمای شیعه و سنی با گشاده رویی رفتار می کردند.»(۱۱)
«الحاکم بامرالله فاطمی در زمان خود دو تن عالم مالکی را برای تعلیم فقه دعوت کرد».(۱۲)
در دوره فاطمیان، برپایی مراسم جشن و عزاداری در ایام تولد یا شهادت اهل بیت علیها السلام رواج پیدا کرد. زیارت و بوسیدن مقابر متبرکه، توسل به ائمه علیها السلام و بویژه گرامیداشت روز عاشورا گسترش یافت. وجود سه حرم متبرک در قاهره، یعنی مقام رأس الحسین علیه السلام، مرقد حضرت زینب علیها السلام و مرقد سیده نفیسه، عوامل اصلی افزایش محبت آل محمدصلی الله علیه وآله در جامعه مصر است. این حرمها امروز نیز زیارتگاه عاشقان اهل بیت علیها السلام هستند.
مشهد رأس الحسین علیه السلام، یکی از زیارتگاههای اصلی مسلمانان مصر است. آنها معتقدند سر مبارک حضرت امام حسین علیه السلام در این محل دفن شده است. مردم مصر در دوران فاطمیون، این مکان را ارج و قرب فراوان می داشتند و بویژه در روز عاشورا با برپایی عزاداری و نوحه خوانی در کنار این مرقد و قربانی کردن شتر و گاو و گوسفند ارادت خود را نسبت به آن حضرت ابراز می کردند. اگر چه پس از دوران فاطمیان، این مراسم منسوخ شد، اما هنوز هم در روز عاشورا خطبا و ائمه جمعه بخصوص در مسجد الازهر پیرامون قیام خونین کربلا سخن می گویند و یاد شهدای عاشورا را گرامی می دارند.
همچنین در ایام میلاد حضرت امام حسین(ع) سه شب در مصر جشن گرفته می شود و فرقه های مختلف مذهبی از جمله بهره ها، صوفیه و دراویش با برپایی آیین های جشن و سرور به شعر خوانی و مدیحه سرایی در وصف آن حضرت می پردازند.