رفتارسیاسی خواجه نظام الملک
1- آیا سخت گیری و برخورد قاطع خواجه باعث ابقاء حدود 30 سال او در پست وزارت شد
فرضیه کاردانی و سیاست خواجه و عدالت گستری او باعث ابقاء 30 سال او در پست وزارت شد. کاردانی و درایت و دینداری خواجه همراه علم و دانش و آگاهی باعث ابقاء 30 سال او درپست وزارت شد.
خواجه مردی متواضع و عدالت گستر بود و حاکمان را پیوسته به عدالت توصیه می کرد. در سیاستنامه او آمده است که عبدالله بن عمر گوید که رسول الله (ص) فرمود که دادکنندگان را در بهشت سراها باشد از روشنایی عدل با اهل خودش و با آن کسان که زیر دست ایشان باشند و نیکوترین چیزی که سطان را باید، دین درست باشد زیرا که مملکت و پادشاهی و دین همچون دو برادرند. هرگاه که مملکت اضطرابی دارد، در دین نیز خلل آید و به دینان و مفسران پدید آیند و هرگاه که کار دین با خلل باشد مملکت شوریده بود و مفسدان قوت گیرند.
روزی حسین بن علی (ع) با اصحاب خود بر سر خوان نشسته بود و جبه ای از دیبای رومی پوشیده بود و دستار بینهایت نیکو بر سر داشت. غلامی خواست که کاسه ای خوردنی در پیش او بنهد و بالای سر او ایستاد. قضا کاسه از دست غلام رها شد و بر سر و دوش حسین بن علی آمد و دستار و لباس آن حضرت را از خوردنی آلوده کرد. غلام خجالت زده ایستاده بود و خیال می کرد که حضرت حسین (ع) او را ادب خواهد کرد. اما حسین بن علی رو به غلام کرد و فرمود « والکاظمین الغیظ و العافینعلی الناس» و سپس فرمود ای غلام تو را آزاد کردیم. همه حاضران از حلم و بزرگواری حسین (ع) در چنان وضعی شگفت زده شدند. بخش عظیم سیاستنامه با هدف استقرار عدل و بخشش و مروت است و حکمرانان باید از آن عبرت بگیرند. از عدالت اسماعیل بن احمد سامانی و عضه الدوله دیلمى داستانهایی بر سبیل سرمشق گرفتن پادشاه سلجوقی می آورد.
خواجه در سیاست نامه برای آگاهی پادشاهان از مظالم حکام بلاد، توصیه می کند که منهیان و جاسوسان را در لباس درویشان و بازرگانان به اقصی نقاط کشور بفرستند تا با آگاهی از وضع مردم و دفع ظلم در گسترش عدالت بکوشند. حمید عنایت در کتاب اندیشه سیاسی در اسلام معاصر می گوید: «سیاست نامه در واقع در زمره اندرز نامه است.»
نظام الملک یکی از چهره های درخشان قرن پنجم هجری عالم اسلام است که چشم روزگار و زیری دانشمند و دبیری پایه بلند کمتر بخود دیده است. وی نزدیک سی سال در دستگاه الب ارسلان و پسرش ملکشاه مسئولیت خطیر وزارت را بر عهده داشت و در دوران وزارت خود از رعایت خاطر علما و بزرگان، آسایش حال رعایا، نشر خیرات و مبرات، اهداث مؤسسات عام المنفعه، بهبودی احوال جامعه و اشاعه علوم عصر خود هیچ فرو گذاری نمی کرد و در آئین کشورداری و جهانگیری و سرکوب دشمنان این دو پادشاه حسن تدبیر به کار می برد، بطوریکه حلب تا کاشغررا زیر سلطه و فرمان آنان در آورد و نام این دو شهریار را بلند آوازه گردانید چنان که امیر معزی با اشاره به کفایت و کاردانی او گوید:
تو آن خجسته وزیری که از کفایت تو کشید دولت سلجوق سر به علیین
تو آن ستوده مشیرى که در فتوح و ظفر شده است کلک توباتیغ شهریارقرین
سرانجام بر اثر سعایت چند تن از بدخواهان و دشمنان و دسیسه های ترکان خاتون، ملکشاه خواجه را معزول ساخت و طولی نکشید که آن وزیر دانشمند با ضربت کارد شخصی که لباس سوفیان پوشیده بود از پای درآمد .
مقدمه
در این سیرى در زندگی خواجه دوران کودکی او که در بیهق (سبزوار) بوده است و تحت تعلیم پدر با سوادش تا به وزارت رسیدن او رابطه او با ملکشاه سلجوقی و چگونه اداره کردن مملکت و اندیشه ها و خط مشی خواجه دینداری خواجه ادامه وزارت او توسط فرزندان و خاندان او و همچنین فرازهایی از موضوعات اثر مهم او سیاست نامه آمده است.
چهار چوب مسئله
در مورد زندگی خواجه نظام الملک از کودکی تا به وزارت رسیدن
ملکشاه و خواجه نظام الملک
خط مشی خواجه نظام الملک
ادامه وزارت او توسط فرزندان و خاندانش
فرازهایی از موضوعات سیاست نامه
نتیجه :
خواجه نظام الملک با عقل گرایی و دینداری و علم و دانش در قالب عدل و داد وزارت کرد و یکی از باسوادترین و عادلترین وزرا و از نوادر روزگار خود بود او با درایت باعث رونق فرهنگ ایرانی شد و حتی پادشاهان سلجوقی را مدافع فرهنگ ایرانی و زبان فارسی کرد و مغولان را از ویرانی بیشتر شهرهای ایران و قتل و عام مردم بازداشت و خواجه مردی بزرگ و کاردان بود که حدود 30 سال با اقتدار تمام وزارت کرد.