تشنگى به منزله ى فرایندى تعادلى
اگرمدتی آب نخوریم یادرزیر آفتاب ورزش کنیم، خروج تدریجی آب بدن ازطریق تعریق وتنفس وادرارسبب می شود ذخیره آب دردومنبع مایع بدن کم کم کاهش یابد. خوردن غذای شورنیز باعث تشنگی می شود زیرا ذخیره یکی ازاین دو منبع آب راکاهش می دهد. یکی ازاین دو منبع،ذخایرآب موجوددریاخته های بدن است. این آب مخلوتی است از مولکول های بروتئین ،چربی وکربوهیدرات که ساختار و محتویات یاخته راتشکیل می دهند. آب درون یاخته ها را«ذخیره درون یاخته یی» می نامند. آب خارج ازیاخته ها دومین منبع را تشکیل می دهدکه درآمیخته باخون ودیگرانواع مایعات بدن است.آب خارج ازیاخته هاراآب«برون یاخته یی»می نامند. کاهش آب درهریک ازاین دومنبع باعث تشنگی می شود. نخست به تشنگی ناشی از کاهش ذخیره برون یاخته یی می پردازیم.
اگرآب ننوشیم یادر گرماورزش کنیم آب بدنمان کاهش می یابد. آب بدن ازطریق کلیه هابه صورت ادرار،ازغددپوست به صورت عرق، وازشش هابه صورت بخار خارج می شود، و در همه ی این موارد منبع مستقیم آن عمدتا" خون، یعنی ذخیره برون یاخته یی آب بدن است. خروج آب، حجم مایع برون یاخته یی بدن را کاهش می دهد. به همان ترتیب که با خروج ازلاستیک تویی ، لاستیک چروک وشل و ول می شود،کاهش حجم خون نیز موجب پایین آمدن فشار خون وچرودگی رگها می گردد. هرچند متوجه این تغییر خفیف فشار خون نمی شویم اما ردیابی های فشار خون درکبد و قلب ورگ های اصلی خون این افت خفیف را ردیابی می کنند وبا ارسال علامتی به مغز موجب احساس تشنگی می شوند.
درزنجیره رویدادهای تشنگی،ازگیرنده های فشارخون گرفتهخ تا احساس روانشناختی تشنگی،مجموعه پیام های پیچیده ای بین مغزوبدن در رفت وآمدند.
وقتی گیرنده های فشار، کاهشی درفشارخون ردیابی کنند،نورونهای حسی را فعال می سازند تا پیام هایی به مغز بفرستند. سپس نورون های هیپوتالاموس تکانه هایی به غده هیپوفیز ارسال می کنند که موجب آزاد شدن هورمون کاهنده ادرار (ADH) ازغده هیپوفیز به درون جریان خون می شود. هورمون ADH سبب می شود کلیه ها، آب دریافتی از خون را ضمن تصفیه آن، درخود نگهدارند تا به جای آنکه تبدیل به ادرار شود دوباره به جریان خون بازگردد. هرگاه چند ساعت بدون آب بمانید، این اتفاق خواهدافتاد. برای مثال،حتما" متوجه شده ایدکه گاهی اوقات (مثلا"صبحها که ازخواب بیدار می شوید) رنگ ادرارتان سیرتر از مواقع دیگر است. علاوه براین مغز پیامی عصبی به کلیه ها می فرستد که موجب آزاد شدن هورمون کلیوی به نام رنین می گردد. رنین با ماده ای درخون ترکیب می شودو هورمونی دیگر به نام آنژیوتنسین می سازد. این هورمون عامل اصلی و بلاواسطه پیدایش تشنگی درمغز است. آنژیوتنسین نورون هایی را درعمق مغز فعال می سازد و از این راه میل به آب خوردن، در مغز شکل می گیرد. همانطور که گفتیم این زنجیره ی رویدادها با پایین آمدن فشار خون که ناشی از کاهش آب بدن است، آغاز می شود. هر حادثه دیگری هم که موجب کاهش چشمگیر فشار خون شود، می تواند ایجاد تشنگی کند. برای مثال، مجروحان جنگی وکسانی که دچارخونریزی شدید شوند،به شدت احساس تشنگی می کنند. علت این میل شدید به آبفعال شدن گیرنده های فشار است که خودموجب راه اندازی همان زنجیره ی تولید رنین وآنژیوتنسین ودرنهایت احساس تشنگی می شود. (فیتزسیمونز،1990).
برای ایجاد تشنگی علاوه برسامانه تشنگی برون یاخته یی که شرح آن گذشت، سامانه دیگری نیز دزمغز وجوددارد. این سامانه تماما"درمغز جای داردو اارتباطی با گیرنده های فشار یا پیام های هورمونی بدن ندارد. سامانه تشنگی درون یاخته یی برمیزان آب درون نورون های مغز نظارت دارد. البته اکثر نورون های مغز چنین نظارتی را به عهده ندارند و تنها تعداد نسبتا" کمی از نورونهای هیپوتالاموس قادرند در پاسخ به کاهش آب درون یاخته یی پاسخ تشنگی را برانگیزند. اما چون تغییر میزان آب برهمه نورون ها تاثیر نسبتا" یکسانی می گذارد همین نورونهای معدود می توانند بروضعیت آب درمغز نظارت کنند. تشنگی درون یاخته یی ناشی از خاصیت اسمزی است، یعنی گرایش آب به حرکت از جاهای پر آب است به جای کم آب. دراصل انباشت یون های «نمک» سدیم،کلرید،وپتاسیم است که کمی یا زیادی آب راتعیین می کند. آب بدن که کم شود،میزان انباشت این نمکها درخون افزایش می یابد،ودرواقع،خون شورتر می شود. افزایش غلظت خون سبب می شود آب از درون یاخته های نسبتا" پرآب ، از جمله نورون ها،واردخون شود. خروج خون از نورونها ودیگر یاخته ها،چیزی شبیه نحوه جذب آب با کاغذ خشک کن است. وقتی که در اثر افزایش غلظت نمک خون ، آب نورون های هیپوتالاموس کاهش می یابد ، این نورونها فعال می شوند ، سپس تشنگی درون یاخته یی یا اسمزی ایجاد می شود ،ومیل به نوئشیدن آب افزایش می یابد. باآشامیدن مایعات ،آب خون افزلایش می یابد ،ودرنتیجه دوباره آب به نورونها ویاخته های دیگر باز می گردد. به همین خاطر است که بعد ازخوردن غذاهای شور، احساس تشنگی می کنیم درحالی که آب بدن کم نشده است . نمک غذا جذب خون می شودوغلظت نمک خون را افزایش می دهدودر نتیجه آب را از نورون ها ودیگر یاخته ها بیرون می کشد. وقتی به این ترتیب آب نورون های هیپوتالاموس به اجبارکم شود احساس تشنگی بروز می کند. درعمل هم می توان با تزریق مقدار بسیار اندکی محلول غلیظ آب نمک به نورونهای هیپوتالاموس،درحیوانها تشنگی درون یاخته یی ایجاد کرد(اپستاین،1982). این تزریق های ذره ای اثری شبیه تشنگی درون یاخته یی طبیعی دارند.