نگرش دینی یونان
بارزترین ویژگی نگرش دینی باستان که در آثار هنری آن نیز منعکس است جهان بینی انسان گرایانه است. هنگامیکه در ادیان یونان باستان دقیق می شویم درمی یابیم که مردمی که تمدن یونان را تشکیل می داده اند در دولت شهرهای مستقلی می زیستند که دارای نظام دینی منسجم و یکپارچه ای نبود. به عبارت دیگر دین مشخّص و تعریف شده ای با شریعت منسجم و آداب و آیینهای خاص در میان یونانیان وجود نداشته است. کتاب مقدسی در میان نبوده که رابطۀ جهان ماده را با عالم ماوراء طبیعت برقرار کند. در عوض افسانه هایی در مورد موجودات آسمانی در میان مردم رواج داشته که مادرها و مادربزرگها به صورت داستانهای جذاب و پرنشیب و فراز برای فرزندان و فرزندزادگان خود تعریف می کردند.
این افسانه ها طبیعتاً در جوامع مختلف یونانی با ذوق و سلیقه داستانسرا اسطوره ای نشیبهای متفاوتی می یافت اما شخصیتهای اصلی داستانها، که همان خدایان و قهرمانان اسطوره ای بودند همواره ثابت می ماندند.
شاید بتوان شخصیتهای مثبت و منفی افسانه های یونان را با رستم و دیو سفید و دیگر شخصیتهای شاهنامه قیاس نمود. این داستانها رفته رفته بافت ذهنی اهالی آن منطقه را نسبت به کیفیّت ماوراء طبیعت تشکیل دادند.
موضوع این داستانها در ارتباط با نیروهای الهی بود و نیایش خداوند نیز به عنوان یک پدیدۀ فطری بشری زمینه را برای تدوین متونی با موضوعات خدایی فراهم کرده بود. نبودن یک کتاب آسمانی و شریعت مدوّن نیز تأکید مضاعفی بر این نیاز بود.
انجام این وظیفۀ مهم را شعراء و هنرمندان به عهده داشتند و در نتیجۀ این کوششها متون ادبی و دیوانهای شعری اسطوره ای – حماسی ارزنده ای به ظهور رسید. این متون پیکرۀ اصلی دین متکوب یونان باستان را تشکیل می دهند. اگر به خاطر این متون رزمی، بزمی و عاضقانه نمی بود اساساً تصور یک سنت مذهبی واحد برای یونان ممکن نبود.
در این میان هومر (Homer) و هسیود (Hesiod) نقشی تعیین کننده داشتند. تعاریف و توصیفات ایشان از خدایان و عالم ماورای ماده به عنوان مرجعی برای دیگر منفکرین و ادبای یونانی مورد توجه قرار گرفت.
می بینیم که واژۀ «دین» در فرهنگ یونان مفهومی متفاوت با برداشت رایج از این واژه دارد.
دین یونانی دینی شاعرانه، افسانه ای و مخلوق بشر است، و لذا خدایان این فرهنگ نیز چیزی نیستند مگر «انسانهای آرمانی» با عمر جاودانی. به عبارت ساده تر تصوّر انسان یونانی از قدرت مطلق، علم مطلق، زیبایی مطلق و ... در قالب قدرتمندترین انسان، عالم ترین و زیباترین انسان جلوه گر شد، و یونیان این برترین انسانها را بر مسند خدایی نشاندند. از این رو است که هنر دینی یونان کاملاً رنگ و بوی انسانی دارد؛ با ارزشهای انسانی محک زده می شود و با تکیه بر حواس ظاهری قابل لمس و درک است. «زیبایی» در هنر یونانی و مشتقّات آن به راحتی حس می شود و قابل فهم است.
تلقی انسان محورانه یونانیان عاملی بود که در رشد قوۀ استدلال و تلاش در تغییر محیط اطراف و انطباق آن با نیازهای انسانی مؤثّر واقع شد. از این لحاظ تفکر و هنر دینامآبانه و دائماً در حال تغییر یونانی در مقابل نرش ایستای مصری قرار می گیرد.
در عصر فراعنه، جهان خدایان، با قوانین و اصول ثابت حکومتی – از طریق فرعونها که خود را به او منتسب می دانستند – زمین را اداره می کرد.
ایستایی و ثبات دو هزار ساله در هنر و تفکر مصری ناشی از همین امر است. برعکس در یونان که خدایانش زائیده ذوق هنری – ادبی انسانها بودند، این انسان بود که خود می بایست در امور زندگی و ادارۀ حومت تعقل نماید و آیندۀ خویش را رقم بزند.
نشیب و فراز و تغییرات مدام نظام حکومتی در یونان، ناشی از تجربیات متعددی است که در رسیدن به نوع زیست مطلوب اجتماعی در این تمدن صورت گرفته. لذا عجیب نیست که بسیاری از الفاظ رایج در وادی سیاست، قدمت چند هزارساله داشته، و از یونان به ارث رسیده است.
واژه هایی چون دموکراسی (حکومت ملی) اتوکراسی (حکومت مستقل) و اریستوکراسی (حکومت اشرافی) همه یونانی هستند و حتی واژۀ مهم پولیتیک (سیاست) از ریشه یونانی «Polis» به معنس دولت – شهر گرفته شده است.
حال که با این مقدمه کوتاه تا حدی با مبانی فکری یونانی آشنا شدیم به مبحث اصلی که آثار هنری ونان است می پردازیم. دورۀ چهارصد ساله، میان 1100 تا 700 ق.م. دورانی است که طی آن تمدن شکل گرفت.
آثار زیادی از سه قرن اول این دوران باقی نمانده است و از قرن هشتم ق.م. است که به آثار هنری ارزنده ای برمی خوریم و تاریخ مستند یونان هم از همین دوران، یعنی سال 776 ق.م. که سال تأسیس «بازیهای المپیک» است، آغاز می شود.
برای سهولت در فراگیری تحولات هنری یونان، سیر هنرها را در چند دوره مجزّا بررسی می کنیم. بدیهی است که این ادوار رابطه ای تنگاتنگ با هم دارند و این تقسیمات اعتباری است.
1 ) دورۀ هندسی (تا قرن 8 ق.م.)؛
2 ) دورۀ کهن (قرون 7 و 6 ق.م.)؛
3 ) دورۀ کلاسیک (قرن 5 و 4 ق.م.)؛
4 ) دورۀ هلنی (قرن چهارم ق.م. تا آغاز تاریخ میلادی)؛
1 ) در دورۀ هندسی که تا 700 ق . م : رواج داشت، اصلی ترین تجلیّات هنری در شمل ظروف سفالین با «نقوش هندسی» ظاهر گشته است. این دوره با استفاده از اشکال سادۀ هندسی چون مربع، لوزی، دایره، و سطوح شطرنجی و زیگزاگ و ... آغاز شد. رفته رفته تصاویر انسانها نیز ظاهر گشت لیکن این تصاویر نیز مبانی هندسی داشتند یعنی اغلب از اشکال خلاصه شدۀ هندسی پدید آمده بودند. به واسطه استفاده مکرر از طرحهایی این چنین این عصر را «دورۀ هندسی» نام نهادند.
2 ) دورۀ کهن : با ارتباط و تأثیرپذیری یونان از هنر مصر در حدود قرن هفتم ق.م. آغاز می شود. نوع ایستادن موقر و آیینی رایج در هنر مصری در پیکره های یونانی ظاهر می شود. تزیینات پیچیدۀ گیسوان و لبخندهای قراردادی و مصنوعی از ویژگیهای چهره پردازی این دوره است. هنر پیکرتراشی در اواخر دورۀ کهن به مرتبۀ بالایی از دانش فنّی ارتقا یافت. دو شیوۀ رایج در نقوش ظروف سفالین (1 – دوره ای که نقش جانداران بر روی زمینه ای سیاهرگ با خطوط نازک حک می شد؛ 2 – دورۀ نقوش قرمز که در آن طرح موردنظر را با خطوط سایه روشن تیره روی متن قرمز سفال ترسیم می کردند) نیز حاصل همین دوره است.
3 ) دورۀ کلاسیک : دورۀ قوام پیکرسازی و اوج گیری هنر معماری یونان است. استفادۀ جدی از تندیسها به عنان عناصر اصلی تزیینی در بنا، و بهره گیری از ستونهای زیبا و عظیم معماری یونان را به اوج می رساند به طوریکه تأثیرات وسیع آن را در ادوار بعد و در ممالک غرب شاهد هستیم. در دور، کلاسیک، دانش کالبدشناسی در طیف بیشتری از فرمهای آزاد بکار می رود از این شاهد تنوع بیشتری از حرکات و موضوعات در این هنر هستیم.
4 ) دوره ای که پس از مرگ اسکندر کبیر (323) : آغاز می شود و تا قرن اول پیش از میلاد که امپراطوری اسکندر بدست رویمان اشغال می شود و به «دورۀ هلنی» شهرت دارد. در این دوره وسعت سرزمینهای تحت نفوذ ینان موجب تنوعاتی می گردد که جالب است امّا هویت مستقل و عمیق یونانی کلاسیک را داراست. تأکید بر احساسات و عواطف انسانی، و فردگرایی در هویت تندسیها از ویژگی هنر پیکرسازی این دوره است. موضوعات روزمره و مناظر عامیانه نیز از خصایلی است که در این عهد ظاهر می شوند.
برای بررسی هنر یونان سه منبع اصلی وجود دارد.
الف ) گلدانها و ظروف سفالین؛
ب ) تندیسها؛
ج ) ابنیه؛
متأسفانه از نقاشیهای یونانی آثار چندانی بجز چند بازسازی رومی به جای نمانده است و دانش ما در مورد نقاشی از یک سو به اشارات مندرج در متون ادبی وابسته است و از سوی دیگر به نقاشیهای روی ظرف و گلدانها محدود می شود. البته جای خوشحالی است که گلدانها و سفالینه های زیبا و ارزنده ای در تعداد قابل ملاحظه ای از اکتشافات بدست آمده در دسترس ما قرار دارد.
بخش عمده ای از مجسمه های یونانی نیز با گذشت از بین رفته، اما به برکت کپی برداریهای دقیق رومی از آثار یونانی اطّلاعات نسبتاً وسیعی از تندیسهای زیبایی یونانی در دست است. بناهای برجای مانده نیز در وضع مطلوبی نیستند لیکن آنچه به ما رسیده آنقدر هست که دانش نسبتاً جامعی را از هنر معماری یونان در اختیار ما بگذارد.
گلدانها و ظروف سفالین :
یونانیها در ساخت گلدانها و سفالینه ها نبوغ و استعداد خاصی داشتند. ساخت این نوع ظروف از همان دوران شکل گیری تمدن یونان (1100 تا 700 ق.م.) رواج داشته است. اولین آثار به جای مانده از این دوران به قرون 9 و 8 ق.م. سمربوط می شود.
این دوره را واسطه نوع نقوش باقیمانده «دوره هندسی» می نامند. مثلاً در گلدان دیپیلون سطح گلدان با نقوش هندسی متنوّعی به صورت نوارهای متعدد افقی پوشیده شده است. بر سینه این کوزه، در ردیف دسته ها تصاویر انسانهایی دیده می شود که در حال تشییع جنازه و عزاداری هستند. نقش انسانها نیز با استفاده از سطوح ساده و هندسی ترسیم شده است.
در اینجا لازم است بدانیم که اکثر کوزه های بزرگ از این سنخ، کاربرد مذهبی داشته و در مراسم تدفین بکار می رفته اند. کف کوزه در ناحیه پایه دارای سوراخهای متعددی است. در این ظروف روغن یا شراب می ریختد. و آن را بر روی قبر متوفّی قرار می دادند تا در جهان مرگ از آن تغذیه کند. منطقه آتیکا (Attica) به لحاظ ساخت بهترین کوزه ها و زیباترین نقوش شهرت دارد.
از قرن هفتم ق.م. به بعد به فرمهای آزادتر و خلّاقانه تر ظروف با نقوش متنوع برمی خوریم. گرچه وجود ذهن منضبط را در پس نقوش حساب شده و زیبای ظروف می توان تشخیص داد ولی قالب خشک هندسی بر نقوش حاکمیت تام ندارد. نقوش جانوران، انسانها و موجودات اساطیری رفته رفته بر روی بدنۀ ظروف ظاهر می شوند. تنوّع موضوعات و نقوش به حدّی است که این ظروف را از وادی وسایل کاربردی و صنایع دستی به مرتبه هنرهای تجسمی و نقاشی کشانده است.
با مطالعۀ نقوش این ظروف می توان به طرح و نقش لباسهای مردان، زنان، جنگجویان و شیوۀ آرایش سر و چهره و تزیینات مختلف پی برد.
کوزۀ تک دستۀ زیبایی را که به اوخر قرن هشتم یا اوایل قرن هفتم میلادی مربوط است می بینیم. سر و گردن کوزه جانوری افسانه ای مرکب از شیر و عقاب (Griffin) را نشان می دهد. در گردن کوزه از عناصر تزیینی هندسی استفاده شده لیکن با خط منحنی استفاده شده لیکن با خط منحنی عمودی – که حاشیه یال جانور را مشخص کرده – به پدیده ای زنده و متحرک تبدیل شده است.
در بخش کره ای (بدنۀ کوزه) نقوش هندسی متشکل از خطوط و سطوح راست، مورب و منحنی دیده می شوند. گرچه مبانی هندسی نقشها کاملاً آشکار است لیکن آزادی، نوآوری و ایجاد تضاد میان سطوح تیره و رون، خطوط مستقیم مواج، حرمتهای افقی و عمودی همگی به کمک هم طرحی را پدید آورده اند که در عین هندسی بودن از یک نواختی دور است و جذّابیت بصری دارد.
اگر به طیف آثار متنوع در شکلها و طرحهای مختلف نظر کنیم به سبکهای فردی برمی خوریم، که ناشی از اهمیت «فرد» در تمدن یونان است. در هیچ تمدن دیگری این چنین تأکید جدی بر «فردیت هنرمند» دیده نمی شود. فردیت به حدی در تمدن یونانی اهمیت داشته که ما امضای هنرمندان را نه تنها در زیر مجسمه ها و آثار معماریف بلکه بر روی کوزه ها، گلدانها و دیگر ظروف سفالین هم می بینیم.
تصویر 4 . 7 ) نمونۀ دیگری که نشان دهنده ی ذوق و مهارت سفالگردان نقش یونان است. پیالۀ دو دستۀ زیبا اثر گزنوکلس (Xenokes) نقاش است و در اواسط قرن 6 ق.م. (550 ق.م.) ساخته شده است.
هنرمند، خلّاقیت خود را در داخل پیاله نیز بکار برده استو در اثر بعدی نقش داخل پیاله را می بینیم که صحنۀ مبارزه هراکلس (پهلوان اساطیری یونان) و تریتون (خدای دریا) است.
بر دیواره داخلی پیاله بر گرد صحنۀ نبرد، الهه های دریایی را در حال رقص و پایکوبی می بینیم. صحنۀ نبرد با چهار دایره از فضای کناری جدا شده است اما در نقاطی آرنج و پای هراکلس و یا ذم تریتون از محدودۀ دایره ها بیرون زده و به حرکت و حیات نقوش افزوده است.
نقوش طح بیرونی پیاله، برعکس داخل اثر، بسیار ساده و باوقار است. انحنای محدّب بخش گود با مختصر انحنای مقعر دیواره فوقانی ترکیبی دلپذیر وجود آورده و دسته های باز و وسیع ظرف تأکیدی بر نیروی کشش افقی این اثر است که با حرکت اربه ران هماهنگی مطلوبی دارد.