تحقیق مقاله روابط ایران و امریکا

چالشها وچشم اندازروابط ایران وامریکا

زمانی که میرزا ابوالحسن شیرازی اولین فرستاده سیاسی یا سفیر ایران در عهد ناصری با حکم ناصر الدین شاه مامور به تاسیس سفارت درینگه دنیا یعنی ممالک امریکا یا ایالات متحده امریکا شد تصور نمی کرد که روزی مسائل فیمابین تهران – واشنگتن انقدر پیچیده وبغرنج شود که گره گشایی تئوریک ازان ؛ موضوع صدها سمینار و پژوهش قرار گیرد تا بلکه کور سویی برای گره گشایی عملی بتوان تصور کرد. این ابهام و حیرت منحصر به حاجی واشنگتن نبود که مردی ساده وسنتی وبیگانه ازدنیای مدرن بود و می نمود؛ ساموئل بنجامین اولین سفیر امریکا درایران نیز چنین چشم اندازی را در روابط فیمابین تصور نمی کرد. بهرحال با گذشت بیش از150 سال از اولین ارتباطات وتعاملات ملتین و دولتین ایران وامریکا امروز سطح و نوع این روابط دروضعیت ویژه ای است که ویژگی این وضعیت معلول عوامل گوناگونی است که دراین نوشتار به اختصار به برخی ازانها ومهمترین چالشهای موجود وچشم انداز قابل تصور اشاره خواهم کرد.

- پیشینه تاریخی روابط ایران وامریکا :

دریک سطح کلان روابط ایران وامریکا به 3دوره قابل تقسیم وتفکیک است ومولفه اصلی سازنده هردوره ؛ ویژگیهای مشترک حاکم براین روابط می باشد . این دوره ها عبارتند از:

الف : دوره روابط ابتدایی ؛ محدود وخنثی : این دوره نزدیک به 100سال ازعهد ناصری تا اشغال ایران توسط متفقین درسال 1320برابر با 1941میلادی ادامه داشت . دران زمان اصل بی طرفی وانزوا مبتنی بردکترین مونروئه برسیاست خارجی امریکا حاکم بود ازاین رو واشنگتن اساسا درصحنه بین المللی سودایی درسر نداشت وتمام هم وغم دولتهای ملی وایالتی توسعه همه جانبه این کشور درچارچوب مرزهای کشوری بود و دورافتادگی جغرافیایی این سرزمین نوعی فرصت تاریخی برای امریکاییان ایجاد نمود تا فرایند ملت سازی دراین کشور دور از بحرانهای شایع قرن نوزدهم سامان یابد . ایران نیز دراین سالها محل تنازع وکشاکش منافع دولتین روس وبریتانیا بود و دول دیگر ی که سیاستهای توسعه طلبانه واستعماری داشتند مثل فرانسه وپرتغال و... نیز براساس قرارداد نانوشته با متحدین قدرتمند خود درمسکو ولندن؛ چشم طمع از ایران بریده بودند و المان نیز زمانی که جای پایی درایران یافت وچراغ سبزی ازجانب رضا شاه دید وارد چالشهای جدی با دول روسیه وبریتانیا شد که شرح ان درقالب دوجنگ جهانی قرن بیستم قابل جستجو ست .بهرحال چنین شرایطی موجب شد روابط دوکشور دراین دوره طولانی به تبادل سفیر ؛ برخی سفرهای اتباع دوکشور وبرخی فعالیتهای علمی وفرهنگی واقتصادی محدودامریکاییان در ایران منحصر شود. برای نمونه می توان به سفر جاستین پارکینز (Justin parkins) و آساهیل گرانت (asahil grant) دونفر ازمیسیونرهای معروف امریکایی به ایران درسال 1834میلادی برابر با 1213هجری شمسی اشاره کرد. مورد دیگر ارتباط مستقیم امیر کبیر با امریکاییان برای احداث پایگاه دریایی دربوشهر بود .احداث راه اهن ازخلیج فارس به تهران نیز ازدیگر محورهای مذاکره برای همکاری دولتین ایران وامریکا دراواخر قرن نوزدهم بود که به علت فشار بریتانیا به سرانجام نرسید وماجرای استخدام مورگان شوستر وآرتور میلیسپوی امریکایی نیزبرای اصلاح امور مالی وگمرکی ایران دردوره مشروطه نیز به اولتیماتوم روسها وانگلیسی ها انجامید .اما دراین دوره علی رغم سطح محدود مناسبات فیمابین ؛ تصور مثبتی ازدوکشور نزد افکار عمومی وصاحب منصبان سیاسی ایران وامریکا وجود داشت که یکی از دلایل عمده ان اشتراک دوکشور دربدبینی وخصومت با انگلستان وسابقه استعماری بریتاینا دردوکشور بود ضمن انکه امریکای تاسیس شده دراواخر قرن هجدهم واستقال یافته در1776سابقه بدی در روابط بین المللی نداشت وکشور ازدیخواهی واستقلال طلبی محسوب می شدو ایران به امریکا بعنوان نیروی سوم نگاه می کرد.

ب : دوره روابط گسترده و راهبردی : این دوره مربوط به سالهای بعد ازجنگ جهانی دوم است .سالهایی که سیاست خارجی امریکا کاملا ازپیله انزوا خارج شده بود . امریکای نو با ورود به جنگ جهانی دوم حضور قدرتمندی درصحنه بین المللی را نشانه رفته بود . تئوریسین های امریکایی معتقدند قدرت وتوان ملی امریکا انقدر زیاد بود که نمی توانست منحصر به مرزهای جغرافیایی این کشور بماند واهداف برون مرزی برای سرمایه گذاری ونفوذ جستجو می کرد.اعطای وام های کلان برای بازسازی اروپای ویران شده در جنگ جهانی دوم درقالب طرح مارشال یک نمونه ازاین حضور جدید امریکا درصحنه بین المللی است .ایران نیز شرایط نوینی را تجربه می کرد .10 سال نخست حکومت محمد رضا پهلوی یعنی سالهای 1320 تا1330که با ضعف و درحاشیه بودن شاه جوان ومیانداری احزاب وگروههای سیاسی همراه بود با ملی شدن صنعت نفت واوج گیری نهضت ملی واتحاد بی نظیر طیفهای میهن گرا و مذهبی به جایی رسید که هم نظام استبدادی داخلی با نماد حکومت شاهی وهم مناسبات استعماری خارجی با نماد سلطه بریتانیا دراستانه فروپاشی قرار گرفته بود ودراین مقطع حساس روی دیگر چهره ایالات متحده برای ایرانیان به منصه ظهور رسید .روی مداخله جو واستعماری نوین که درقالب طرح انگلیسی کودتای 28 مرداد (عملیات آژاکس )علیه دولت ملی دکتر مصدق تجلی یافت و حرکت بزرگ ملتی که استقلال وازادی وتوسعه ملی را وجهه همت خود قرارداده بودند به نام امریکا وبه کام انگلستان وامریکا و حکومت پهلوی وبه زیان ملت ایران متوقف شد . این مقطع حساس توام بود با ایجاد شکاف ساختاری در نظام اجتماعی وسیاسی ایران . یعنی شکاف دولت – ملت . درسطح مناسبات خارجی بویژه درارتباط با امریکا رژیم پهلوی استمرارحاکمیت خود را مدیون واشنگتن می دانست و در25سال پس از کودتا تمام تلاش خود را برای تعریف رابطه راهبردی با امریکا بکار گرفت هرچند دراین مسیر با تناقض های ساختاری فراوانی روبرو شد که بعلت بیگانگی کارگزاران پهلوی دوم از علوم سیاسی و نظریه های نوین سیاست گذاری ازیکسو و عدم رابطه ساختاری رژِیم پهلوی با نخبگان مستقل ازسوی دیگر رابطه تهران – واشنگتن در این دوره 25ساله نیز با فراز ونشیبهای جدی مواجه شد که مهمترین انها به دوران کندی دراوایل دهه 40 شمسی وکارتر درسالهای پایانی حاکمیت پهلوی باز می گردد.یعنی تحمیل انقلاب سفید درزمان کندی .فشارهای حقوق بشری درزمان کارتر. شاه وکارگزاران او ایران را تابعی ازقدرت جهانی امریکا تعریف کرده بودند وامریکا نیز درچارچوب جنگ سرد واستراتژی کلان مهار کمونیسم ؛ایران را به جهت موقعیت ژئو پلتیک ؛ ساختار حکومتی وسابقه تاریخی بهترین ابزار منطقه ای برای تضمین تامین وانتقال انرژی ومهار کمونیسم می دانست. ازهمین روی وبراساس دکترین دوستونی نیکسون ژاندارمی خاورمیانه ازجانب امریکا به ایران واگذار شد که پیامد ان افزایش قدرت نظامی واقتصادی رژیم پهلوی ( نه ملت ) دراویل دهه 70 میلادی بود . این اتحاد راهبردی بین دولتین ایران وامریکا ازیک پشتوانه عنکبوتی وسست تهدید می شد. یکی ساختار استبدادی حکومت پهلوی که با فرهنگ واررشهای دموکراتیک ولیبرال امریکایی سازگار نبود ودیگری سیاست خارجی سلطه جویانه ومداخله گر دولت امریکا که باخوی استقلال طلبی وازادی خواهی ملت ایران تطابق نداشت .بویژه که بعد ازکودتا وبرخی رویدادهای دیگر مثل کشته شدن دانشجویان دانشگاه تهران که به سفر نیکسون معاون وقت رئیس جمهور امریکا معترض بودند و.. نوعی کینه وعداوت نیز درفلب وروح ایرانیان بویژه دانشگاهیان ؛ روشنفکران وروحانیان نسبت به دولت امریکا شکل گرفته بود .ازسوی دیگر اقدامات سرکوب گرانه رژیم پهلوی بویژه ازسال 1339به بعد که ساواک شکل گرفت نیز به پای حماتهای دولت امریکا گذاشته می شد. دراین میان تبلیغات گسترده توده ایها وچپها که درقالب ادبیات مارکسیستی وارد گفتمان اغلب محافل سیاسی وروشنفکری شده بود وجبهه سرمایه داری وامپریالیسیتی را هدف قرار داده بود درتشدید این بدبینی موثر واقع افتاد.

بدین صورت همانگونه که بسترهای تاریخی موجبات گذارازمرحله اول مناسبات ایران وامریکا را با رویکرد مثبت فراهم کرد مجددا بسترهای تاریخی موجبات گذار ازمرحله دوم به سوم مناسبات تهران وواشنگتن را البته این بار با رویکرد منفی فراهم ساخت و فصل سوم مناسبات دوکشور رقم خورد.ج : سالهای پس

این دوره 27 ساله هرچند با فراز ونشیبهای فراوانی روبرو بوده است اما ویژگی قالب بران تقابل ورجز خوانی متقابل وانکار حقوق ومنافع یکدیگر بوده (به جهت قدرت مادی برتر امریکا بیشتر ازجانب واشنگتن ) به گونه ای که درمقاطعی روابط دوکشور که رسما ازجانب امریکا قطع شده بود دراستانه رویارویی نظامی قرار گرفته است . برخلاف دوره اول روابط ایران وامریکا که دولتین وملتین نسبت به یکدیگر مثبت اندیشی داشتند ودوره دوم که این مثبت اندیشی به سطح دولتین تقلیل یافت دردوره سوم این مثبت اندیشی به نقطه صفر نزدیک شد. وجای ان را تقابل ورویارویی درهمه عرصه ها گرفت به گونه ای که ایرانیان امریکا را شیطان بزرگ (great satan) نامیدند که همه فتنه های عالم زیرسر ان است و امریکا نیز ایرانیان را تروریست و حکومت جمهوری اسلامی را موجب نا امنی وبرهم زننده صلح جهانی وحتی محور شرارت (exis of evil)خواند. مهمترین رویدادهای موثر برمناسبات ایران وامریکا دراین دوره که مجال شرح انها نیست جهت یاداوری وکمک به تحلیل این نوشتارعبارتند از:

1- حمایت امریکا از دولت بختیار درماههای پایانی حکومت پهلوی وعدم همکاری یا حمایت ازانقلابیون ومردم

2- سازماندهی فعالیتهای ضد انقلابی علیه نظام تازه استقرار یافته درسفارت امریکا که منجر به تسخیر وتصرف ان ازجانب دانشجویان رادیکال وانقلابی شد.

3- بلوکه کردن بیش از 12میلیارد دلار ازاموال وداراییهای ایران

4- حمله نظامی به ایران برای ازادی گروگانهای امریکایی وماجرای طبس

5- طراحی وکمک به چند کودتا علیه جمهوری اسلامی که مهمترین انها کودتای نوژه بود

6- تبلیغات گسترده رسانه ای علیه انقلاب اسلامی برای ارتجاعی نشان دادن انقلاب وارزشهای انقلابی موردنظر مردم ( البته برخی تندرویها وکج سلیقگی ها همواره بهانه خوبی به رسانه های غربی داده است )

7- تحریک عراق برای بهانه قراردادن اختلافات دیرین با ایران وسوء استفاده ازبی ثباتی داخلی کشور برای تجاوز نظامی به ایران وحمایت اشکار ازعراق ازسال سوم جنگ به بعد برای جلوگیری از پیروزی هریک ازطرفین و تحقق استراتژی تضعیف دوجانبه برژینسکی .

8- افشای ماجرای ایران کنترا درسال 1986که براساس ان قرار بود امریکا با واسطه ؛ تسلیحات نظامی دراختیار ایران قرار دهد ودرازای ان ایران برای ازادی گروگانهای امریکایی درلبنان میانجیگری کند . سود حاصل ازفروش تسلیحات به ایران نیز دراختیار مخالفان شبه نظامی دولت نیکاراگوئه موسوم به کنترا قرار گیرد.

9- ورود مستقیم به جنگ به نفع عراق درخلیج فارس با هدف قراردادن ناوچه ها ونفتکش های ایرانی و هواپیمای مسافری

10- اعمال تحریمهای اقتصادی همه جانبه

- پیگیری استراتژی مهاردوگانه و قانون داماتو ( تحریم کشورها وشرکتهایی که درصنایع نفت وگاز ایران سرمایه گذاری کنند )

12- متهم کردم دائم جمهوری اسلامی به حمایت ازتروریسم ونقض حقوق بشر وتلاش برای دستیابی با بمب اتم

درواقع این دوره ازمناسبات ایران وامریکا خود به دومرجله اصلی تقسیم می شود. دوره اول که تا پا یان جنگ ادامه داشت و10سال بطول انجامید که امریکا برای براندازی جمهوری اسلامی تلاش می کرد ودردوره دوم که نه به انتخاب بلکه به جبر درراس سیاست امریکا قرارگرفت تلاش برای تغییر رفتار ایران صورت می گیرد.

- چشم انداز مناسبات ایران وامریکا

گیرندگان وناظران طرفین قرارنگرفته وموجب شکنندگی این رابطه شده است پیچیدگی منحصر به فرد ملتین ایران وامریکا وبالتبع ساختار های اجتماعی وسیاسی وفرهنگ وارزشهای متقابل است . تقلیل دادن ملت ایران وابعاد گوناگون جامعه ایرانی به برخی شعارهای سطحی نخ نما مثل طرفداری ازتروریسم وبنیاد گرایی و.. همان قدر ناپخته و ناشیانه وبرامده ازاذهان سطحی است که جامعه بزرگ وپیچیده امریکایی (ازنظر مناسبات نه فردی وشخصیتی ) به برخی سیاستهای دولتی برخی گرایشهای سیاسی مثل نو محافظه کاران جمهوریخواه تقلیل یابد. به تعبیر دیگر پس ازگذشت سالیان مدید شکنندگی وناپایداری روابط دوکشور ضروری است تجزیه وتحلیل وضع موجود برای شناخت رهیافت وضع مطلوب متناسب با منافع ملی دو طرف ؛ از شعارزدگی وسطحی نگری ماجراجویان رادیکال و مصالحه جویان مرعوب که درایران وامریکا مصداق های قابل اشاره دارند خارج شودودر دستور کار نخبگان شجاع ؛ ازاد اندیش و معتقد به ارزشهای عمیق دینی وملی دوکشور قرار گیرد .( فراموش نکنیم .جامعه امریکا نیز دینی وپایبند با اموزه های دینی یعنی مسیحیت است .) زیرا طرفین بویژه امریکاییها که ازشاخص قدرت مادی برتری برخوردارند به شدت نیازمند رها نمودن ذهنیت های کلیشه ای از یکدیگر هستند تا بتوانند درفضایی معقول وواقع گرایانه تصمیم سازی وتصمیم گیری کنند. یکی از ذهنیت های کلیشه ای مورد اشاره تعریف بازی برد - باخت یا بازی با حاصل جمع جبری صفر درمناسبات ایران وامریکاست

.(نظریه بازیها ) به عبارت دیگر براساس این رویکرد بازی دوکشور نمی تواند دو برنده داشته باشد ودرهر تعامل ومناسباتی قطعا یکی بازنده وخائن به ملت خود خواهد بود زیرا منافع ملی را زایل کرده است . درحالی که این رویکرد متعلق به دوران پیشا سنتی در روابط بین المللی است که همه چیز درصحنه نبرد تن به تن سربازان تعیین می شد واستیلای مطلق ؛ مطلوب طرفین نزاع واختلاف ها بود.درحالی که امروز هنر سیاستمداران نگاه سیاه وسفید به مناسبات بین المللی نیست زیرا این نگاه بسیار عوامانه وسطحی است ونیازمند روش شناسی ؛ بینش تاریخی ؛ ارزش گرایی ؛ ومیهن دوستی نمی باشد .این نگاه تکلیف پیچیده ترین مسائل را با پاک کردن صورت مساله یا وارونه سازی مساله یکسره می کند بدون انکه برای ان راه حلی بیابد.زیرا اغلب خود مساله برای این ذهن های سطحی روشن نشده است وتلاش می شود با تغییر درمساله ؛ مساله قابل فهم شود. رویکرد براندازانه برخی لایه های تندروی امریکایی علیه جمهوری اسلامی شاهدی براین مدعاست