اندیشه های روبرو در روانشناسی ورزشی و آینده آن
اکثر روانشناسان که در زمینه های ورزشی کار می کنند درباره محتوای روانشناسی ورزش اموزش ناچیزی دیده اند. این امر دلیل روشنی دارد : در این زمینه دوره های آموزشی رسمی کمی وجود دارد. در برنامه آموزش روانشناسان مطالعه مشکلات روانشناختی که ورزشکاران با آن روبرو هستند تقریباً وجود ندارد.
در اولین ساهای ایجاد روانشناسی مدرسه ، شاغلین در این رشته در تخصص های دیگر مانند روانشناسی بالینی یا روانشناسی مشاوره تحصیل و تمرین کرده بودند. به موازات افزایش نیاز به روانشناسی در مدارس ، برنامه های آموزشی مناسبی به وجود آمد که دانشجویان رشته روانشناسی را برای کار در مدرسه آماده کند. حال باید ببینم رشد مشابهی در روانشناسی ورزشی به وجود خواهد آمد یا خیر ؟
دومین دیدگاه روانشناسی ورزشی که با دیدگاه اول بسیار متفاوت است وقتی جلوه گر می شود که تکامل یک رشته تحصیلی بنام روانشناسی ورزشی را که معمولاً در گروه های علوم ورزشی ، حرکت انسان ، یا تربیت بدنی دانشگاهها تدریس می شود در نظر می گیریم. در اینجا مطالعه روانشناسی ورزشی هم درباره عوامل روانشناختی است که مشارکت در ورزش و تمرین را تحت تاثیر قرار می دهد و هم درباره اثرهای روانشناختی ناشی از شرکت در ورزش ( ویلیامزوا استراب ، 1986، ص 1).
بسیاری از دانشگاههای آمریکا دوره هایی را تحت عنوان روانشناسی ورزشی ارائه می کنند و بسیاری از اساتید این دانشگاهها خود را روانشناس ورزشی می نامند . با این حال آموزشها و علائق این گروه از روانشناسان ورزشی تفاوت زیادی با گروه اول دارد. شاید بتوان اداعا کرد تفاوت اساسی بین دو گروه این است که اولین گروه روانشناسی را در زمینه ورزش به کار می برد در حالیکه گروه دوم با ریشه ای آکادامیک در موارد پژوهش ، تکامل نظریه ها ، و آموزش کار می کند. هر چند این ادعا در گذشته صحیح بود اما اکنون صحیح نیست. در طول یک دهه گذشته علائق زیادی در بکارگیری دانسته های ناشی از روانشناسی ورزشی آکادامیک در زمینه های علمی ورزش به وجود آمده است. نوشته شدن کتابهای روانشناسی کاربردی ورزش و روان افزایی برای ورزش این علاقه در حال رشد را نشان می دهد.
در بستر سریعاً متغیر روانشناسی ورزشی به سادگی نمی توان تقسیم بندی و تعمیم دهی کرد. اما برای شناخت روانشناسی ورزشی نیازمندیم به تکامل تاریخی هر دو شاخه نگاه نزدیکتری کنیم.
تاریخچه روانشناسی ورزشی
مطالعه تاریخچه روانشناسانی که با ورزشکاران کار کرده اند از تعقیب تاریخچه تکامل روانشناسی ورزشی آکادامیک دشوارتر است زیرا این گروه نسبت به گروه دیگر معمولاً کمتر مجبور میشوند که مطلبی را بنویسند و منتشر کنند. معمولاً مطالعه چگونگی تکامل کار روانشناسی با ورزشکاران از طریق دنبال کردن سخنرانیها، نشریات تخصصی، مصاحبه های خصوصی و گاهی نیز کتابچه ها امکان پذیر است. اما مطالعه تکامل رشته تحصیلی روانشناسی ورزشی که جوانترین علم ورزش شناخته شده است ( ویلیمز و استراب 1986، ص 11) به شیوه آسانتری امکانپذیر است.
روانشناسان در دنیای ورزش
به نظر میرسد که قبل از دهه 60 روانشناسان کمی با ورزشکاران کار کرده بودند. آنها کسانی بودند که ظاهراً منزوی بوده و بدون آموزش شناخته شده و توجیه قانع کننده ای ، فنونی مانند هیپنوتیزم را در ورزش به کار می بردند (نیدفر 1987 ، ص 2) . در دهه های 60 و 70 تعدادی روانشناس به کاربرد روانشناسی روی ورزشکاران علاقه مند شدند. انتشار کتابهائی مانند ورزشکاران و چگونگی کنترل آنها و دیوانگی در ورزش و مقالاتی مانند کمک روانشناسان به ورزشکاران و سازمانها ورزشی نشان می دهد که در طول این دوره توجه روانشناسی به ورزش جدی بوده است.
یک عامل مهم در افزایش درگیری روانشناسان ورزشی توسعه حرفه ای گری بوده است. دو پدیده بزرگ در دهه 60 و 70 چهره ورزشی آمریکا را عوض کرد این دو پدیده عبارت بودند از تلویزیون ورزشی و حمایت ورزشی پول ، عنصر مشترک هر دو بود.
زمانیکه شبکه های تلویزیونی و شرکتهای تولیدی به سازمانهای ورزشی پول دادند که مسابقات آنها را پخش کنند و تولیداتشان را به وسیله ورزشکاران مشهور تبلیغ کنند، سوددهی سازمانهای ورزشی رشد کرد. ورزشکاران نیز به نوبه خود پول زیادی را برای شرکتشان در ورزش گرفتند. این شیوه بتدریج در تمام رویدادهای معروف ورزشی مشاهده شد.
مسابقات حرفه ای ها، دانشجویان و المپیک ، هر چند بسیاری بخاطر عشق به ورزش در آن شرکت می کردند اما در درخشش پول در ورزش اغوا کننده بود. سازمانهای ورزشی مجبور شدند به ورزشکاران به چشم یک دارائی با ارزش نگاه کنند. بدون وجود ورزشکاران خوب ، موفقیت دور از دسترس بود، موفقیتی که قراردادهای تلویزیونی بزرگتر و حامیان پولدارتری را جلب می کرد.
سازمانهائی که سالها صرف تکامل سیستم مربیگری و هدایت تیمی کرده و ورزشکاران موفقی را به وجود آورده بودند، برای آنکه آنها را از دست ندهند ( برخی از تیمها بهترین بازیکنان خود را به دلیل روانشناختی از دست داده بودند) . روانشناسانی را استخدام کردند که به عنوان مشاور با ورزشکاران کار کنند تا نهایتاً از سرمایه گذاری سازمان حمایت کرده باشند. هر چند عده ای این نظر را به خاطر تاکیدش بر اقتصاد در تکامل ورزشی 20 سال گذشته تقبیح می کنند، اما علی الظاهر این داستان واقعیت دارد . با این ترتیب روانشناسان فرصتهای بیشتری پیدا کردند که در زمینه های ورزشی کار کنند و آن دسته از روانشناسان که ورزش و همکاری با ورزشکاران را دوست داشتند این فرصت را غنیمت شمردند.
تشکیلات ملی المپیک و مراکز مشاوره کالج ها و دانشگاهها روانشناسان را استخدام کردند که با سازمانهای حرفه ای ورزشی و ورزشکاران دانشجو کار کنند. برخی از نویسندگان کتاب حاضر در چنین محیطی کار می کنند. با این همه هنوز هم فرصتهای کار ، اندک است و در مقایسه با سایر زمینه های کار تخصصی ، روانشناسی ورزشی کوچکتر از آن است که وجود یک تخصص را ضمانت کند. آینده این رشته هنوز مبهم است.ایجاد سازمانهای حرفه ای و تاکیدشان بر وجود متخصص کمک می کند که یک نظام علمی به تخصص تبدیل شود. در سالهای گذشته همگان با اشتغال روانشناسان به مسایل ورزشی ، جنبشی در سازمان ملی روانشناسان آمریکا یعنی اتحادیه آمریکائی روانشناسی (APA) بوجود آمد که بستر جداگانه ای را برای فعالیت روانشناسان علاقه مند به ورزش به وجود آورد.
در اوائل دهه 80 روانشناسان علاقه مند به ورزش گروه کوچکی به وجود آورند و با تلاش خستگی ناپذیر رهبرانی مانند همین و مورگان ، APA بخشی تحت عنوان ورزش و تمرین به وجود آورد ( بخش 47). این بخش تاکنون سریعترین رشد را در APA داشته است. بخش 47 بسیاری از متخصصین را که به این کار علاقه مندند جذب و نشریاتی را برای دانجویانی که به این شغل علاقه دارند منتشر کرده است تا آنها را در زمینه های مختلف شغل روانشناسی ورزشی راهنمائی کند.
روانشناسی ورزشی آکادامیک
آغاز نظام آکادامیک در روانشناسی ورزشی ، نوشتن کتاب روانشناسی مربیگری در سال 1926 و روانشناسی دو و میدانی در سال 1928بوسیله گریفیث بود. تا چند سال بعد یعنی تا سال 1951 که لاثر کتاب روانشناسی مربیگری دیگری نوشت ، هیچ کتاب دیگری منتشر نشد اما مقالات زیادی در مجله فصلنامه تحقیقی ورزش به چاپ رسید. در سال 1967 گروهی از معلمین و محققین ورزش به چاپ رسید. در سال 1967 گروهی از معلمین و محققین جامعه روانشناسی ورزش و فعالیت بدنی شمال آمریکا (NASPSPA) را تشکیل دادند که اولین سازمان روانشناسی ورزش در آن کشور بود. ده سال دیگر طول کشید که اولین مجله در این زمینه بنام مجله روانشناسی ورزشی منتشر شد ، اما دهه 80 شاهد انفجار علاقه نسبت به این رشته بود. ویگنیز تاریخ زیبائی از تکامل روانشناسی آکادامیک نوشته است . در دهه 80 روانشناسی ورزشی بخاطر افزایش علاقه نسبت به جنبه های کاربردی آن رشد زیادی کرد. هر چند دشوار است که یک رابطه علی در این مورد وضع کرد اما به نظر می رسد که انتشار یک مقاله مهم به وسیله مارتینز در سال 1979 به افزایش علاقه در جنبه های کاربردی روانشناسی ورزشی آن زمان را به این دلیل که در آزمایشگاهها انجام می شدند مورد انتقاد قرار داد و از محققین خواست که مستقیماً به مواردی بپردازند که به ورزشکار و مربی مربوط است، آن مقاله همچنین تاکید کرد که در روانشناسی ورزشی باید تئوریهای چند متغیره جدیدی بوجود بیایند که فقط هر یک بر رابطه علی یک جهته تاکید نکنند. در دهه بعد، افزایش تحقیقاتی که روش شناسی معقولی دارند، احتمالاً پاسخی به درخواست او بود.
به همان اندازه که محققین به کار در گروه های ورزش علاقه پیدا کردند، مربیان و ورزشکاران نیز خواستار درک عوامل موثر روانشناختی در شغلشان شدند. آنچه آنها را از روانشناسان جدا می کرد این بود که تعداد کمی از آنها دوره های روانشناسی را طی کرده یا واقعاً در روانشناسی گواهی نامه ای داشتند از اینرو گروه دیگری در بکارگیری اصول روانشناسی در ورزش به وجود آمدند که به چشم مردم عادی روانشناسی ورزشی شناخته می شدند و درگیری بین این دو گروه اجتناب ناپذیر بود.
برخی از کتابها ، مجلات، و سازمانها ، روانشناسی ورزشی را طوری تغییر داده اند که تمرکز اصلی آ برکاربرد باشد. مجله روانشناس ورزشی که در سال 1987 منتشر شد و مجله روانشناسی کاربردی ورزش در سال 1989 آغاز به انتشار کرد برکاربرد روانشناسی در ورززش تاکید زیادی دارند. شاید مهم ترین سازمانی که خود را به طور کامل وقف امور کاربردی کرد اتحادیه پیشرفت روانشناسی کاربردی ورزش (AAASP) است که اولین کنفرانس خود را در سال 1986 برگزار کرد.
این اتحادیه اولین سازمانی بود که ترکیبی از متخصصین را هم از گروه روانشناسی و هم از گروه علوم ورزشی دانشگاهها به خود جذب کرد ، تقریباً از همان ابتدا اعضای این اتحادیه بر حول این محور بحث شدیدی را آغاز کردند که آیا تمرکز روانشناسی ورزشی عمدتاً باید روی آموزش و تمرین و منعطف به جنیه های اجرائی باشد یا روی تکامل فردی ورزشکار از نظر روانشناختی ، همانطور که انتظار میرفت زمینه های آموزشی پیشین افراد اغلب در طرفداری وی از یکی از این دو نظر موثر بود.
موقعیت فعلی روانشناسی ورزشی
همانطور که در تاریخچه روانشناسی ورزشی ذکر شد در ماهیت، اهداف ، و اولویت های روانشناسی ورزشی سر درگمیهای زیادی وجود دارد. زیرا هر دو گروه ذکر شده خودشان را روانشناس ورزشی می دانند. این دو گروه بخاطر تجربیات آموزشی و سوابق مختلف ، پدیده های زیادی را از دیدگاههای متفاوت نگاه می کنند و زمانیکه یک گروه دیگری را تحمیل کننده جهان بینی خود بر پدیده های مربوط می انگارد ، بین آنها حتی جدال هم به وجود می آید.
ادبیات روانشناسی ورزشی پر از بحث درباره سوالات بنیادی است مانند: روانشناسان ورزشی کیست؟ مرزهای روانشناسی ورزشی کجاست؟ روانشناسان ورزشی چگونه باید تربیت شود؟ روانشناس چه خدماتی باید ارائه دهد؟
از بحث های انجام شده این طور نتیجه گیری شده که برای اینکه روانشناسی ورزشی به عنوان یک حرفه و تخصص تکامل یابد روانشناس ورزشی حداقل باید ویژگی های زیر را دارا باشد :
* صلاحیت. فرض بر این است که متخصصی که در یک زمینه تخصصی کار می کند باید صلاحیت آن را داشته باشد. راههای متعددی برای مشخص کردن این صلاحیت وجود دارد که شامل داشتن سطح حداقلی از تحصیلات ، امتحان تشخیص صلاحیت یا بررسی تجربیات فرد است.
* آگاهی . روانشناس ورزشی باید اطلاعات عمومی زیر بنائی که در عملکرد او مفیدند داشته باشد. این اطلاعات می تواند بر مبنای تحقیق یا زمینه ای از قوانین و اصول مربوط به دانستنیهای تجربی ، یا ترکیبی از همه اینها باشد .
* آموزش . کسانی که می خواهند وارد این رشته شوند باید یک دوره آموزشی که آنها را برای آماده کند بگذرانند. چنین دوره ای معمولاً هم شامل مطالعات علمی در یک دانشگاه و هم شامل کار علمی تحت نظر یک متخصص شناخته شده است.
* اخلاق. هر حرفه ای قوانین مربوط به خودش را دارد که باعث عمل مناسب و مفید می شود. هرکدام از مواردی که قبلاً ذکر شد ممکن است یک جنبه اخلاقی داشته باشد. برای مثال یک رویکرد اخلاقی در مورد صلاحیت ممکن است این باشد که فرد باید فقط در حوزه صلاحیت خود کار کند. تخصصهای مختلف برای تضمین رعایت دستور العملهای اخلاقی فرایندهائی دارند.
این موارد بارها و بارها در ادبیات روانشناسی بحث شده اما هنوز تکمیل نشده اند. برای مثال برخی ها عقیده دارند چون اطلاعات ما درباره عوامل روانشناسی که در ورزش و تمرین ناچیز است، پس روانشناسی ورزش نباید خدماتی ارائه دهد. برخی دیگر احساس می کنند روانشناسی ورزشی باید حرفه ای مجزا بوده و سازمان و آموزشهای ویژه خود را داشته باشد. اکنون بهتر است که به ماهیت مسائلی که در روانشناسی کاربردی ورزشی با آنها روبرو می شویم بپردازیم.