تحقیق مقاله جنون و آثار آن در مسئولیت کیفری

جنون و آثار آن در مسئولیت کیفری

مقدمه:

جنون زوال عقل و شعور است. در مفهوم خاص، جنون مبین نوعی زوال و اختلال در قوای دماغی است. بطوریکه اعمال مجنون فارغ از اختیار و اراده اوست. جنون از عوامل رافع مسئولیت کیفری است. در این نوشتار مفهوم جنون، جنون در قانون مجازات اسلامی و قانون آیین دادرسی کیفری با توجه به تاثیر آن در احراز مسئولیت کیفری و فرآیند دادرسی بررسی خواهد شد. همچنین ضمن بررسی بیماری¬های روانی که ممکن است گاهی به اشتباه جنون تلقی شوند نگاهی گذرا به جنون متهم و آثار آن در حقوق جزای انگلستان نیز خواهیم داشت.

جنون  و آثار آن در مسئولیت کیفری:

1) ماده 51 ق.م.ا مقرر می‌دارد: «جنون در حال ارتکاب جرم به هر درجه که باشد رافع مسئولیت کیفری است».

2) نحوه‌ی احراز جنون: جنون اماره‌ی قانونی نیست ولذا نیازمند اثبات است. اما تشخیص آن امری ماهوی و در اختیار دادگاه است. علیرغم آنکه دادگاه جهت اثبات آن از پزشک قانونی استعلام می‌کند اما نظر پزشک صرفاً جنبه کارشناسی داشته و برای دادگاه لازم الاتباع نیست.

شروط تحقق جنون رافع مسئولیت کیفری:

جنون به دو شرط از مجنون رفع مسئولیت می‌کند: 1- تقارن جنون با جرم : عبارت «جنون در حال ارتکاب جرم» در ماده 51 ق.م.ا دقیقاً به معنای تقارن جنون با جرم است. اما جنون حادث پس از ارتکاب جرم براساس زمان تعقیب، تحقیقی و دادرسی احکام متعدد دارد. سه فرض در این خصوص متصور است:

الف) جنون بعد از ارتکاب جرم و قبل از دادرسی: در این صورت رسیدگی به اتهام او ترک می‌گردد. طبق ماده 89 قانون آئین دادرسی کیفری (سابق) حدوث جنون بعد از ارتکاب جرم را از موانع تعقیب دانسته است. در قانون آئین دادرسی کیفری مصوب 1378 تبصره ماده 6 مقرر داشته: «هرگاه مرتکب جرم قبل از صدور حکم قطعی مبتلا به جنون شود تا زمان افاقه تعقیب متوقف خواهد شد». اگرچه قانونگذار مشخص نکرده که با چه قراری تعقیب می‌شود و از این جهت ایراد بر قانون وارد است لیکن در قانون آئین دادرسی کیفری سابق آمده بود که با صدور «قرار ترک تعقیب موقت» پرونده از دور رسیدگی و تحقیق خارج می‌شود.

لذا در حال حاضر می‌توان گفت که قاضی دادسرا با صدور دستور اداری یا مثل سابق با صدور قرار ترک تعقیب موقت، تعقیب را متوقف می‌نماید. بدیهی است در این حالت سایر اقدامات مانند استماع گواهان، تفتیش و کارشناسی و تحقیق از معاونین و شرکا انجام خواهد گرفت.

(ب) جنون پس از تحقیقات مقدماتی و بازپرسی و قبل از دادرسی: در این حالت تحقیقات درباره صحت جنون در خود دادگاه بعمل خواهد آمد (ماده 90 ق.آ.د.ک) در هر صورت جریان دادرسی متوقف می‌شود و ادامه آن موکول به افاقه متهم  است. زیرا در این حالت نیز متهم قادر به دفاع از خود نخواهد بود.

(ج) جنون در حین اجرای مجازات: جنون مانع از اجرای بعضی از مجازات‌ها درباره مجرم نیست. (مواد 95 و 180 ق.م.ا درباره محکوم به حدّ). اما در مورد مجازات حبس ماده 37 ق.م.ا تعیین تکلیف کرده. همچنین جنون حادث بعد از محکومیت، بر روی کیفرهای مالی و محرومیت از حقوق اجتماعی بی‌تأثیر است.

2- تلازم جنون با جرم: پزشکان روانی برای جنون شرط دیگری هم در عمل قائل شده‌اند که تلویحاً از عبارت «جنون در حال ارتکاب جرم» هم می‌توان فهمید و آن ارتباط جنون با جرم است. بسیاری از افراد تحت تأثیر اوهام و احکام دیداری و شنیداری گاه می‌پندارند کسی با آنان سخن می‌گوید و به آنها دستور می‌دهد و گاه حضور واقعی دیگران را که در صدد آزار و اذیت آنهاست در کنار خود لمس می‌کند. لذا رفتار مجرمانه آنها به منظور رهایی از زجر و رنج باطنی و بصورت ایراد ضرب و جرح یا آدمکشی باید نتیجه منطقی تصورات و تخیلات آنها باشد. سوالی که پزشکان روانی با آن مواجه هستند اینست که آیا جرم ارتکابی نتیجه نابسامانی یا بیماری روانی بوده است یا خیر؟ چه بسا ممکنست جرمی که مجنون به آن متهم است هیچگونه ارتباطی با وضع یا بیماری روانی او نداشته باشد و یا بعبارت دیگر این حالات مؤثر بر رفتار او نباشد. در این حال، رفع مسئولیت از مجنون دشوار است.

حالت‌های نزدیک به جنون: در میان بزهکاران همواره کسانی هستند که از نظر هوش و ادراک اختلال یا نقصی ندارند و نشانه‌های بیماری‌های روانی هذیان و یا پریشانی افکار در آنها دیده نمی‌شود ولی فاقد توان پذیرش و سازش با هنجارهای اخلاقی محیط و اجتماع‌اند. اینان حالت‌های تهاجمی و روحیه‌ای ستیزنده دارند. روانپزشکان این گروه از ناسازگاران اجتماعی را شخصیت‌های کژخو و گروهی دیگر را بعنوان نابهنجاران روانی شامل مصروعان، کرولال‌ها و مبتلایان به هیستری رده‌بندی کرده‌اند. اما دانش روانپزشکی امروز بزهکاران فوق را هیچ‌گاه مجنون نمی‌شناسد.

بیماری‌های اراده: بیماری‌هایی مانند ضعف اعصاب و یا خستگی روانی و یا بیماری‌هایی که به صورت ادواری یا حالت‌های ثابت مانند هوس دزدی یا هوس آتش افروزی عارض می‌شود بگونه‌ای نیست که از بزهکار کاملاً رفع مسئولیت کند. زیرا تأثیر این بیماری‌ها به اندازه‌ای نیست که عنان اختیار را کاملاً از کف انسان بیرون برد.

خوابگردی: اگر در خواب بر اثر حرکت و غلتیدن موجب تلف یا نقص عضو دیگری شود مسئولیتی متوجه او نیست و فقط عاقله او ضامن پرداختن دیه است (م.323 ق.م.ا) – اگر در حال خواب کسی را بکشد فقط به دیه قتل محکوم خواهد شد. شبه عمد: م 225 ق.م.ا

هیپنوتیزم: اگر فردی با تلقین دیگری به خواب رود و به فرمان او مرتکب جرم گردد بنظر می‌رسد با توجه به اینکه فاعل ابزاری در دست دیگری بوده، بجهت اقوی بودن سبب از مباشر، خواب کننده مسئول است. اما اگر مباشر قبل از خواب بداند که به ارتکاب جرم وادار خواهد شد و عالماً به این کار تن در دهد رفع مسئولیت کیفری از او دشوار است.

ضوابط قانونی حاکم بر مفاهیم جنون و مجنون:

1- تبصره 1 م 211 ق.م.ا (اکراه در قتل)  2- موارد شرایط قصاص: (م 221 ق.م.ا) و م (222 ق.م.ا)   3- (مواد 225 و 323 ق.م.ا)-  4- شرایط دعوی قتل (م 227 ق.م.ا) 5- شرایط اقرار  6- مواد 95 و 64 ق.م.ا  7- ماده 166 ق.م.ا و 177 ق.م.ا  8- از نظر پرداخت دیه تبصره 1 بند ج م 295 ق.م.ا و تبصره م 306 ق.م.ا   9- حدود مسئولیت جزایی (مواد 52 و 51 ق.م.ا)

اقسام بیماریهای روانی :    1) اختلالات روان نژندی      2) اختلالات روان پریشی

گروه اول اختلالاتی هستند که بیمار به بیماری خود بصیرت داشته و برای درمان پیشقدم میشود این دسته از بیماران نسبت به اعمال ارتکابی خود مسول تلقی میشوند جز در موارد شدید که بطور کامل از بیمار سلب اراده میشود وسواس و اختلالات اضطرابی از جمله بیماریهای روان نژندی هستند گروه دوم شامل بیماریهای روان پریشی است که در برخی از انها از فرد بکلی سلب اراده میگردد و مسول شناخته نمیشود.

اختلالات روان پریشی عبارتند از:

الف) اسکیزوفرنیا: علامت بارز آن توهم و هذیان است.

انواع اسکیزوفرن: 1) پارانوئید: گاهی آنقدر ظاهری آراسته و گفتاری معقول دارند که غیر مسئول شناخته شدن آنها از سوی پزشکان مورد قبول مقامات قضایی قرار نمی‌گیرد.

2) نوع کاتاتونی (همراه با حرکات کلیشه‌ای و وضعیت گیریهای عجیب و غریب یا امتناع از تکلم و غذا خوردن است.)

3) اسکیزوفرن نوع بهم ریخته یا سازمان نیافته یا هبه فرینک، بطوری است که در مشاهده رفتار و تکلم بیمار براحتی روان پریش بودن او جلب نظر می‌کند.

ب) اختلال هذیانی: که قبلاً پارانویا شناخته می‌شد نوعی بیمار روانی همراه یا عقاید فرضی و غیر واقعی است. در این بیماران، دل مشغولی با مسائل جزیی و عدم درک صحیح از مناسبات روزمره منجربه ایجاد عقاید غلط و هذیانی شده بنحویکه تصمیمات خطرناکی ممکنست برای رها شدن از این افکار اتخاذ نماید.

ج) اختلالات خلقی با تظاهرات روان پریشی: ماهیت این رفتارها ادواری است. افسردگی اساسی عود کننده و اختلال خلقی دو قطبی با تظاهرات روان پریشی از جمله این اختلالات است.چون در این نوع دوره های بهبود و عود وجود دارد در دوره عود ممکنست علایم جنون اشکار شود لذا انرا جنون ادواری مینامند

د) جنون در اثر صرع: گاهی بیماران مصروع قبل از حمله صرع یا بعد از آن دچار عوارض روانی می‌شوند و این حالات آنقدر شدید است که موجب دست زدن به خشونت و جنایت می‌شود. هر چند که در مطالعات اخیر این موضوع مورد تردید قرار گرفته.

ه) جنون پس از زایمان: آشفتگی‌های روانی در زنان زائو اغلب بصورت اوهام و توهمات گوناگون و در نتیجه آسیب رساندن به خود، شوهر یا نوزاد تظاهر می‌کند.

و) جنون ناشی از سوء مصرف داروهای روان گردان ، مواد مخدر و الکل: بروز اختلالات عمیق شناختی، فراموشی، هذیان‌ها و توهمات گوناگون در چنین مواردی مشاهده می‌شود.

علائم اختلالات روان پریشی و جنون:

الف)رفتار عمومی               ب) بصیرت                   ج) هذیان‌ها

انواع مهم هذیانها:

1- هذیان آسیب و آزار: بیمار مدام فکر می‌کد دیگران در پی آزار او هستند و آنها را دشمن خود انگاشته ممکنست قصد قتل آنها را کند.

2- هذیان گناه و تقصیر: بیمار تصور می‌کند موجب ازار دیگران شده و برای رهایی خود از این فکر دست به خود کشی می‌زند.

3- هذیان فنا: این بیماران فکر می‌کنند مرده‌اند و روح انها از مدتها قبل بصورت شبحی زندگی می‌کند.

4- هذیان نفوذپذیری: این بیماران معتقدند دیگران از راههای گوناگون در انها نفوذ نموده و با ارسال امواج در فکر و روح آنها دخالت کرده و اراده آنها را منحرف می‌کنند.

5- هذیان بزرگ منشی: بیمار خود را اغلب بصورت یکی از شخصیتهای بزرگ مذهبی یا تاریخی انگاشته و یا خود را مخترع یا کاشف اسرار تصور می‌نماید.

6- هذیان اشارات یا کنایات: تصور می‌کنند که مردم آنها را فرد مهمی دانسته و سر گذشت رمان و نمایشنامه زندگی آنها را می‌نگارند.

7- هذیان انهدام جسمانی: این بیماران از ابتلا به بیماریهای صعب‌العلاج و سرطانی و خوره در هذیان بوده و هذیان آنها مربوط به فساد یا گندیدگی نسوج است.

معمولاً هذیانهای فوق غیر منطقی و ابلهانه است ولی هذیان پارانوئید در وهله اول منطقی بنظر می‌رسد.

د- توهمات که عبارتند از

1- توهمات شنوایی              2- توهمات بویایی                 3- توهمات بینایی

4- توهمات چشایی               5- توهمات لامسه‌ای.

تمارض و تجنّن: از نظر شدت و ضعف به سه گروه زیر تقسیم میشوند: 1- پافشاری در تداوم بیماری. 2- تمارض یا تجنن توأم با مبالغه. 3- تمارض یا تجنن حقیقی.

انواع تمارض و تجنن: 1- منفی بافی 2- رفتار غیر عادی و ادا و اطوار  3- هذیان گویی دروغین و هیجان زدگی غیر واقعی

باید توجه داشت که این افراد مسولیت کامل اعمال خود را دارا میباشند تنها دو درصد از انها ممکنست در ردیف بیماران روانی فاقد مسولیت قرار گیرند.

در قانون آئین دادرسی کیفری نیز در ماده 8 بند 1 آن، جنون از جهات سقوط دعوای عمومی شناخته شده است.

این در حالیست که با بررسی جنون در 3 مرحله از مراحل ارتکاب جرم که قبلاً شرح آنرا دادیم، در هیچیک از آن موارد دعوای عمومی ساقط نمی‌شود و موجبی برای صدور قرار موقوفی تعقیب باقی نمی‌ماند. علل سقوط دعوای عمومی بعد از ارتکاب جرم بوجود می‌آیند نه قبل آن و جنونی که بعد از ارتکاب جرم حاصل گردد از موارد تعلیق کیفری است نه از موجبات صدور قرار موقوفی تعقیب.

جنون در حقوق انگلستان :

برای انکه متهم بتواند دفاع جنون را اثبات کند باید ثابت نماید که در حین ارتکاب تحت چنان اختلال مشاعر ناشی از بیماری روانی عمل نموده است که از ماهیت و کیفیت عمل خود آگاه نبوده و یا اگر آگاه بوده نمی‌دانسته انچه انجام می‌دهد خطا است- الف) فرض بر اینست که کلیه افراد عاقل هستند. اثبات جنون بر عهده متهم است. ب) باید نوعی بیماری روانی وجود داشته باشد. این یک مساله حقوقی است تا پزشکی. ج) متهم باید در وضعیتی باشد که از ماهیت عمل خود آگاه نباشد یا اگر آگاه بوده نداند که فعلش خطاست. د) توهم نسبی ممکنست کافی باشد.