تحقیق مقاله داستان مرغان در منطق الطیر

         داستان مرغان در منطق الطیر

________________________________________

داستان مرغان در منطق الطیر

عطار نیشابوری

مجمعی کردند مرغان جهان

آن چه بودند آشکارا و نهان

جمله گفتند: «این زمان در روزگار

نیست خالی هیچ شهر از شهریار

یکدیگر را شاید ار یاری کنیم

پادشاهی را طلب کاری کنیم»

پس همه با جایگاهی می آمدند

سر به سر جویای شاهی آمدند

هد هد آشفته دل پر انتظار

در میان جمع آمد بی قرار

گفت: «ای مرغان منم بی هیچ ریب

هم برید1 حضرت2 و هم پیک غیب

پادشاه خویش را دانسته ام

چون روم تنها چو نتوانسته ام

لیک با من گر شما همره شوید

محرم آن شاه و آن درگه شوید

هست ما را پادشاهی بی خلاف

در پس کوهی که هست آن کوه قاف3

نام او سیمرغ4 سلطان طیور

او به ما نزدیک و ما زو دور دور

در حریم5 عزت است آرام او

نیست حد هر زبانی نام او

صد هزاران پرده دارد بیشتر

هم ز نور و هم ز ظلمت پیش تر

هیچ دانایی کمال او ندید

هیچ بینایی جمال او ندید

بس که خشکی بس که دریا بر ره است

تا نپنداری که راهی کوته است

شیرمردی باید این ره را شگرف

ز آنکه ره دور است و دریا ژرف ژرف،

جمله ی مرغان شدند آن جایگاه

بی قراری از عزت آن پادشاه

شوق او در جان ایشان کار کرد

هر یکی بی صبری بسیار کرد

عزم ره کردند و در پیش آمدند

عاشق او، دشمن خویش آمدند

لیک چون بس ره دراز و دور بود

هر کسی از رفتنش رنجور بود

گرچه ره را بود هر یک کارساز

هر یکی عذری دگر گفتند باز

جمله ی مرغان چو بشنیدند حال

سر به سر کردند از هدهد سؤال

که:«ای سبق برده6 زما در رهبری

ختم کرده بهتری و مهتری

ما همه مشتی ضعیف و ناتوان

بی پر و بال و نه تن نه توان

کی رسیم آخر به سیمرغ رفیع

گر رسد از ما کسی باشد بدیع»

هدهد آن گه گفت: «ای بی حاصلان

عشق کی نیکو بود از بد دلان

ای گدایان چند از این بی حاصلی

راست ناید عاشقی و بد دلی

تو بدان کان گه که سیمرغ از نقاب

آشکارا کرد رخ چون آفتاب

سایه ی خود کرد بر عالم نثار

گشت چندین مرغ هر دم آشکار

صورت مرغان عالم سر به سر

سایه ی اوست این بدان ای بی خبر

دیده ی سیمرغ بین، گر نیستت

دل چو آیینه منور نیستت

چون همه مرغان شنودند این سخن

نیک پی بردند اسرار کهن

جمله با سیمرغ نسبت یافتند

لاجرم در سیر رغبت یافتند

زین سخن یکسر به ره باز آمدند

جمله هم درد و هم آواز آمدند

زو بپرسیدند: «ای استاد کار

چون دهیم آخر در این ره دادکار؟

زان که نبود در چنین علمی مقام

از ضعیفان این روش هرگز تمام»

هدهد رهبر چنین گفت آن زمان

که: «آن که عاشق شد نیندیشد ز جان

چون دل تو دشمن جان آمده ست

جان برافشان ره به پایان آمده ست

عشق را با کفر و با ایمان چه کار

عاشقان را لحظه ای با جان چه کار

عاشق آتش بر همه خرمن زند

اره بر فرقش نهند او تن زند7

درد و خون دل بباید عشق را

قصه ای مشکل باید عشق را»

چون شنودند این سخن مرغان همه

آن زمان گفتند ترک جان همه

برد سیمرغ از دل ایشان قرار

عشق در جانان یکی شد صد هزار

عزم ره کردند عزمی بس درست

ره سپردن را باستادند چست

جمله گفتند: «این زمان مارا به نقد8

پیشوایی باید اندر حل عقد9

قرعه افکندند بس لایق فتاد

قرعه شان بر هدهد عاشق فتاد

جمله او را رهبر خود ساختند

گر همی فرمود سر می باختند

هدهد هادی چو آمد پهلوان

تاج بر فرقش نهادند آن زمان

صد هزاران مرغ در راه آمدند

سایه دان ماهی و ماه آمدند

چون پدید آمد سر وادی ز راه

النفیر10 از آن نفیر بر شد به ماه

هیبتی زان راه بر جان اوفتاد

آتشی در جان ایشان اوفتاد

جمله ی مرغان ز هول و بیم راه

بال و پر پُرخون برآوردند آه

راه می دیدند پایان ناپدید

درد می دیدند درمان ناپدید

و آن همه مرغان همه آن جایگاه

سر نهادند از سر حسرت به راه

سال ها رفتند در شیب و فراز

صرف شد در راهشان عمری دراز

آخر الامر از میان آن سپاه

کم کسی ره برد تا آن پیشگاه

باز بعضی بر سر کوه بلند

تشنه جان دادند در گرم11 و گزند

باز بعضی در بیابان را زتف آفتاب

گشت پرها سوخته دل ها کباب

باز بعضی در بیابان خشک لب

تشنه در گرما بمردند از تعب12

باز بعضی ز آرزوی دانه ای

خویش را کشتند چون دیوانه ای

باز بعضی سخت رنجور آمدند

باز پس ماندند و مهجور آمدند

باز بعضی از عجایب های13 راه

باز استادند هم بر جایگاه

باز بعضی در تماشای طرب

تن فرو دادند فارغ از طلب

عاقبت از صد هزاران تا یکی

بیش نرسیدند آن جا ز اندکی

عالمی بر مرغ می بردند راه

بیش نرسیدند سی آن جایگاه

سی تن بی بال و پر، رنجور و مست14

دل شکسته جان شده، تن نادرست

حضرتی دیدند بی وصف و صفت

برتر از ادراک عقل و معرفت

رقعه یی15 بنهاد پیش آن همه

گفت: «برخوانید تا پایان همه»

چون نگه کردند آن سی مرغ زار

در خط آن رقعه ی پر اعتبار16

هر چه ایشان کرده بودند آن همه

بود کرده نقش تا پایان همه

کرده و ناکرده ی دیرینه شان

پاک گشت و محو گشت از سینه شان

چون نگه کردند آن سی مرغ زود

بی شک آن سیمرغ آن سی مرغ بود

خویش را دیدند سی مرغ تمام

بود خود سیمرغ سی مرغ تمام

چون به سوی سیمرغ کردندی نگاه

بود این سیمرغ این کاین جایگاه

ور به سوی خویش کردندی نظر

بود این سیمرغ ایشان آن دگر

ور نظر در هر دو کردندی به هم

هر دو یک سیمرغ بودی بیش و کم

بود این یک و آن یک بود این

در همه عالم کسی نشنود این

آن همه غرق تحیر ماندند

بی تفکر و ز تفکر ماندند17

چون ندانستند هیچ از هیچ حال

بی زفان کردند از حضرت سؤال

کشف این سر قوی درخواستنند

حال مایی و تویی درخواستند

بی زفان آمد از آن حضرت خطاب

کاینه است این حضرت چون آفتاب

هر که آید خویشتن بیند در او

جان و تن هم جان و تن بیند در او

محو او گشتند آخر بر دوام

سایه در خورسید گم شد و السلام

لاجرم این جا سخن کوتاه شد

رهرو و رهبر نماند و راه شد

__________________

همیشه برد خواه تو، همیشه مات خواه من

بچین ، دوباره می زنیم سفید تو سیاه من

پیاده را دو خانه تو ، وَ من یکی نه بیشتر

همیشه کل راه تو ، همیشه نصف راه من

دوباره شاد لذت نبرد تن به تن تو و

دوباره شرمسار ارتکاب این گناه من

________________________________________

سیمرغ یا مِرِغوسَئِنَ که به مرغ وارغَن نماد ایزد بهرام مشهور است ، در اساطیر ایران پیشینه ای گسترده دارد.در اوستا سِئَین آمده است و در پهلوی سین مرو . در اوستا آشیانه سیمرغ در بالای درختی است که در میان اقیانوس فراخکرت بر پاست . این درخت در اوستا ویسپدببش خوانده شده .

بر اساس روایتی دیگر آشیان سیمرغ بر فراز درخت هرویسپ تخمه که صد گزند خوانندش می باشد. هر وقت که سیمرغ از روی آن بر می خیزد هزار شاخه از آن می روید و هر وقت که بر روی آن فرو می آید هزار شاخه از آن شکسته ، تخم های آن پاشیده و پراکنده می گردد.

مرغ دیگری به نام چمروش تخم هایی که از هرویسپ تخمه فرو ریخته گرد آوری نموده به جایی می برد که از آنجا تیشتر خدای باران آب می گیرد. انواع و اقسام تخم ها به واسطه وی با باران فرو می ریزد و گیاه هان گوناگون می روید.

سیمرغ در شاهنامه و اوستا و روایات پهلوی موجودی خارق العاده و شگفت است . پرهای گسترده اش به ابر فراخی می ماند که از آب کوهساران لبریز است.در پرواز خود ، پهنای کوه را فرو می گیرد. از هر طرف چهار بال دارد با رنگهای نیکو . منقارش چون منقار عقاب کلفت و صورتش چون صورت آدمیان است.

سیمرغ در اساطیر ملی و مذهبی قبل از اسلام جایگاهی والا دارد و از دیر باز چنین مرغی مورد توجه و نظر اسطوره آفرینان بوده است. و اما شیخ شهاب الدین سهروردی ، سیمرغ را نمادی از آفتاب گرفته است. او در رساله دیگر خود صفیر سیمرغ ، از این مرغ اساطیری ، چهره دیگری ارائه می دهد که بیشتر رنگ عرفانی دارد و می توان آن را مظهری از انسان کامل و عارف واصل دانست.

        سیمرغ پرنده حکمت و معرفت

________________________________________

سیمرغ پرنده حکمت و معرفت

در فرهنگها آمده است، به ضّم ثالث عنقا را گویند و آن پرنده ای بوده است کهزال پدر رستم را پرورده و بزرگ کرده، و بعضی گویند نام حکیمی است که زال در خدمت او کسب کمال کرد (برهان – آنندراج- برهان جامع)

در ذیل کلمه «سیرنگ» آمده است: به معنی سیمرغ زیرا که سی رنگ دارد (رشیدی) – سیرنگ بروزن بیرنگ پرنده ایست که آنرا سیمرغ و عنقا خوانند و عنقای مغرب همانست و آن را بسبب آن عنقا گویند که گردن او بسیار دراز بوده است و کنایه از محالات و چیزی که فکر بدان نرسد و اشاره بر ذات باریتعالی هم هست (برهان قاطع) – مرغ داستانی معروف مرکب از دو جزء سین یا سئینه و مرغ . سئینه به لغت اوستا مرغ شکاریست و بشکل سین در کلمه سیندخت مانده و سیمرغ در اصل سین مرغ بوده است. این مرغ نظیر عنقاء عربیست (فرهنگ شاهنامه)- و در کتبی که قدما راجع به حیوانات و طیور نوشته اند یا ضمن «علوم اوایل» از این اجناس اسم برده اند آمده است: «عنقا که آنرا به پارسی سیمرغ گویند. او را در جهان نام هست اما نشان نیست و هر چیزی را که وجود او نادر بود به عنقای مغرب تشبیه کنند

.  و در بعضی از تفاسیر آورده اند که در زمین اصحاب رس کوهی بود بس بلند بهر وقتی مرغی بس عظیم با هیأتی غریب و پرهای او بالوان مختلف و گردنی به افراط دراز که او را بدان سبب عنقا گفتندی و هر جانوری که در آن کوه بودی از وحوش و طیور صید کردی و اگر صیدی نیافتی از سر کوه پرواز کردی و هر جا کودکی دیدی برداشتی و بردی و چون آن قوم ازو بسیار در رنج بودند پیش حنظلهٔ بن صفوان رفتند که پیغمبر ایشان بود و ازو شکایت کردند. حنظله دعا کرد حقتعالی آتشی بفرستاد و آن مرغ را بسوخت. و زمخشری در ربیع الا برار آورده است که حقتعالی در عهد موسی (ع) مرغی آفرید نام او عنقا و از چهار پای بود و از هر جانب او رویی مانند روی آدمی و او را همچو او جفتی بیافرید و ایشان در حوالی بیت المقدس بودندی و صید ایشان از وحوش بودی که با موسی (ع) انس داشتند و چون موسی بدار بقا پیوست ایشان از آن زمین نقل کردند و بزمین نجد فرود آمدند و پیوسته کودکان را می بردند و طعمه می ساختند. چون خالدبن سنان العبسی بعد از عیسی (ع) به تشریف نبوت سرافراز گشت اهل حجاز و نجد از آن مرغ شکایت کردند (و) او دعا کرد حقتعالی بدعای خالد بن سنان نسل ایشان را منقطع کرد و جز نام ایشان در جهان نماند و بعضی گویند بدعای حنظله ایشان را به بعضی از جزایر محیط انداخت و در آن جزایر فیل و کرگدن و ببر و جاموس و بیشتر حیوانات باشند لیکن او جز فیل را صید نکند و اگر فیل نیابد تنین یا مار بزرگ صید کند و دیگر حیوانات را بواسطه آنکه مطیع اویند متعرض نشود (نفایس الفنون ج ۲ص۱۵۰) – دمیری در حیاهٔ الحیوان ذیل عنوان عنقاء المغرب آورده است که مرغیست عجیب بسیار دور پرواز و در کوهها بیضه نهد و گویند او را باین جهت بدین اسم خوانده اند که در گردنش طوق سپید رنگی است و گفته اند او پرنده ایست نزدیک مغرب الشمس – و قزوینی آورده است که از حیث جثه و خلقت بزرگترین مرغان است، فیل را می باید همانطور که غلیواج موش را رباید، هنگام پروز از بال او صدایی چون صدای رعد قاصف و سیل برخیزد و هزار سال زندگی می کند و چون پانصد سال شد جفت گیری می نماید و هنگام بیضه گذاشتن درد شدیدی حس می کند- ارسطا طالیس در نعت این پرنده آورده است که پرنده ایست شکاری و در منقار او قدحهای بزرگ برای شرب آب تعبیه شده است. ... او را شکمی است چون شکم گاو و استخوانی چون استخوان درندگان و او بزرگترین پرنده گوشتخوار است

اما این مرغ پرنده ایست آریائی که نامش در اوستا بصورت SAENO MEREGHO (برهان قاطع ص ۱۲۱۱) و در پهلوی SEN- MURV یا سیمرغ پیشوا و سرور همه مرغان و اولین مرغ آفریده شده است

در کتاب CULTS AND LEG?NDS OF ANCIENT IRAN AND CHINA از مرغی چینی بنام "SIEN – HO" اسم برده شده است که مولف کتاب آنرا کلنگ ترجمه کرده و با سئنه اوستائی و یا مرغ دیگر در اوستا بنام VAREGHAN (بال زن) که مترجمین آنرا عقاب و شاهین ترجمه کرده اند مقایسه نموده است (ص۴۶ تا ۵۲) و حکایت سیمرغ افسانه ای شاهنامه را نیز با افسانه ای مانند آن که در آثار چینی موجود است تطبیق نموده (ص ۱۳ تا ۱۸) و فصلی راجع به سیمرغ و مرغ رخ چینی آورده است. (ص ۱۲۲) مرحوم صادق هدایت که نسخه ای ازین کتاب را بمن داد در حاشیه ص ۱۵ کتاب که بحث راجع به سیمرغ است نوشته است سیمرغ باید سیمرغ = مرغ چین باشد. – در اوستا و آثار پهلوی آشیانه این مرغ بلند پرواز در بالای درختی است که در میان اقیانوس فراخ کرت واقع است. هر وقت که از روی آن درخت برمی خیزد هزار شاخه از آن می روید و هر وقت که بروی آن فرود می آید هزار شاخه از آن شکسته تخمهای آنها پاشیده و پراکنده می گردد (ر. ک: یشتهاج ۱ حاشیه ص ۵۷۵ تا ۵۷۷) و نیز در فروردین یشت از کسی باسم SAENA AHUM STUT نام برده شده است که نماز اهون (یثااهو) را بجای می آورد و در فقره ۱۲۶ همین یشت از سه تن یاد شده که از خاندان سئن هستند و در کتاب هفتم دینکرد فصل ۶ بند ۵ آمده «در میان دستوران راجع به سئن که او صد سال پس از ظهور دین متولد شد و دویست سال پس از ظهور دین در گذشت او نخستین پیرو مزدیسناست که صد سال زندگی کرد و با صد نفر از مریدان خویش بروی این زمین پدید آمد.»