تحقیق مقاله خرطوم کوتاه چغندر قند

خرطوم کوتاه چغندر با آفت خال سیاه که از سال 1340 در مزارع چغندر ایران دیده شده است، به اسامی محلی که در اصفهان به آن سنگ‌برداری، در شیراز تحت عنوان خزوک و در کرمان به آن سنگ بردار گفته می‌شود.

شکل شناسی

حشره کامل این آفت سوسکی است باریک و دراز اندام به طول 10-16 میلیمتر.

رنگ عمومی بدن خاکی و پوشیده از پرزهای قهوه‌ای مایل بخاکستری می‌باشد. خرطوم آن کوتاه و در محل اتصال سینه به شکم خال‌های کوچک سفیدرنگی دیده می‌شود. تخم این سرخرطومی بیضی شکل و زرد رنگ است و طول آن در حدود یک میلیمتر می‌باشد. تخمها در زیر پولک سیاه رنگی که حشره ماده با ترشح بزاق خود ایجاد می‌کند قرار دارند و بهمین سبب آفت خال سیاه گفته می‌شود. لارو حشره قوسی شکل، بدون پا و سفید رنگ و سر آن قهوه‌ای یا زرد روشن است. اندازه لاروهای کامل به حدود 15 میلیمتر می‌رسد.

شفیره برنگ سفید و طول آن حدود 15 میلیمتر است، شکل شفیره شباهت زیادی به حشره کامل سرخرطومی دارد. شفیره‌ها درون گهواره‌های بیضی شکل گلی در داخل خاک پای بوته‌های چغندر تشکیل می‌گردند (دواچی، خیری، 1343 و خیری، 1345).

مناطق انتشار

سرخرطومی ریشه چغندر در تمام مناطق چغندرکاری ایران وجود دارد و شیوع آن بیشتر در خراسان، فارس، میاندوآب، اصفهان، کرمان و کرج مشاهده شده است.

طرز خسارت

این حشره فقط به چغندرقند و از بین علفهای هرز بیشتر به سلمهع شور و خرفه حمله می‌کند. نحوه خسارت بدین ترتیب بوده که به محض سبز شدن چغندرقند در بهار حشرات کامل ظاهر می‌گردند و دو برگ اولیه چغندر را که تازه سبز شده و سر از خاک بیرون آورده است مورد تغذیه قرار می‌دهند. طرز خسارت باین ترتیب است که سرخرطومی خود را به بوته جوان چغندر چسبانیده و از یک طرف شروع بخوردن برگ می‌کند، بطوریکه برگ بشکل داس در میآید. در بعضی از مناطق که آفت شدت دارد و تعداد سرخرطومی‌ها در واحد سطح زیاد است مزرعه را بکلی درو می‌کنند که احتیاج به واکاری پیش می‌آید.

طزر خسارت لارونیز بدین نحو بوده که از زیر خالهای سیاه که روپوش تخم است لارو زردرنگ کوچکی از تخم بیرون می‌آید که قسمت زیر برگ را جویده روی زمین می‌افتد و بتدریج داخل خاک بطرف ریشه چغندر می‌رود و شروع بخوردن از ریشه می‌کند در نتیجه باعث پژمردگی و زرد شدن و بالاخره خشکیدن بوته می‌گردد. برای از بین رفتن بوته جوان چغندر یک لارو هم کافی است ولی در بعضی سالها که آفت شدت دارد تا 14 عدد لارو هم روی یک ریشه دیده شده است. کرمهای این آفت چون پا ندارند نمی‌توانند در داخل خاک حرکت کرده و از ریشه‌ای به ریشه دیگر بروند و فقط همان ریشه مورد حمله را از بین می‌برند (خیری 1345).

زیست شناسی

این آفت زمستان را بصورت حشره کامل و لارو در زیر کلوخه‌ها و داخل خاک و ریشه‌های باقیمانده بسر می‌برد. چنانچه در زمستان هوا مساعد باشد آفت را بهمه شکل می‌توان دید. اوایل بهار که هوا گرم شد سرخرطومیها از پناهگاه زمستانی خود بیرون می‌آیند و بطرف مزارع چغندر که تازه سبز گردیده و دو برگی هستند می‌روند. موقع ظهور حشرات کامل در بهار بسته بشرایط آب و هوای هر منطقه‌ای فرق می‌کند. در آب و هوایی نظیر کرج تقریبا از نیمه دوم فروردین ماه است ولی بطورکلی موقع بروز این آفت وقتی است که چغندر تازه سبز شده باشد. حشرات کامل روزها از چغندرهای تازه سبز شده تغذیه می‌کنند و آن تعدادی که بصورت لارو باقیمانده بودند تبدیل به شفیره و سپس حشره کامل گردیده و بدنبال حشرات کامل اولی وارد زراعت چغندر می‌گردند و بهمین جهت است که پیدایش این آفت در مزارع چغندر تدریجی می‌باشد. سرخرطومی‌ها روزهای آفتابی و گرم فعالیت می‌کنند و در روزهای بارانی و ابری حرکت و تغذیه زیادی ندارند و در زیر کلوخه‌ها پنهان می‌گردند. حشرات کامل پس از مختصر تغذیه به جفتگیری و سپس تخمریزی را شروع می‌کنند. تخمها در اول بهار روی دو برگ اولیه و دمبرگها گذاشته می‌شود. باین ترتیب که سرخرطومی ابتدا با خرطوم خود حفره کوچکی در برگ ایجاد می‌کند و سپس برمی‌گردد و یک عدد تخم در داخل آن می‌گذارد و بعد روی آنرا با ترشح مخصوص دهان می‌پوشاند بطوریکه تخم بصورت یک خال روی برگها دیده می‌شود. رنگ خالها ابتدا سبز و بعد سیاه می‌گردند. تعداد خالهای سیاه روی هر بوته جوان چغندر بسته بشدت و ضعف آفت فرق می‌کند و گاهی تا 15 عدد و بیشتر هم دیده شده است. در حدود 10 روز بعد از داخل هر تخم کرم کوچک زرد رنگی خارج می‌گردد که یک الی دو روز در همان محل از برگ تغذیه و قسمت زیربرگ را سوراخ می‌کند و بعد بر روی زمین می‌افتد و داخل خاک بطرف ریشه چغندر می‌رود. لاروها وقتیکه به ریشه چغندر رسیدند اول برای خودشان لانه‌ای از گل شیبه کوزه در مجاورت ریشه درست می‌کنند و بتدریج از ریشه مزبور تغذیه می‌کنند و باعث نابودی بوته چغندر می‌گردند. دوره زندگی لارو حدود 70 روز طول می‌کشد که پس از آن در همان لانه تبدیل به شفیره می‌گردد. دوره شفیرگی قریب 15 روز طول می‌کشد تا حشرات کامل خارج گردند و اینموقع در آب و هوایی نظیر کرج تقریبا اوایل تیرماه است.

حشرات کامل با شکستن لانه‌های کلی از زیرخاک خارج می‌گردند و زیر کلوخه‌ها و بوته‌ها پنهان می‌شوند و چنانچه شرایط آب و هوایی مساعد باشد مجددا شروع به تخمریزی می‌کنند و تخمها در نسل دوم بیشتر روی دمبرگها و طوقه نبات قرار داده می‌شود. و لاروها پس از خروج از تخم روی خاک می‌افتند و داخل ریشه فرو میروند و تا چندین عدد لارو در داخل یک ریشه مشاهده شده است. البته چون ریشه‌های چغندر در دو نسل دوم و یا سوم آفت بقدر کافی رشد کرده است ممکن است بوته‌ها از بین نروند ولی وزن ریشه و مواد قندی آن بمقدار زیادی کاهش می‌یابد. خرطوم کوتاه می‌تواند در شرایط مساعد تا سه نسل در سال تولید کند ولی در مناطق سردسیری یک نسل بیشتر ندارد و مهمترین خسارت در نسل اول بزراعت چغندر وارد می‌گردد (خیری، 1345).

بید چغندرقند یا لیتا

Scrobipalpa ocellatella Boyd

Syns.:

Lita ocellatella Boyd

Phtorimaea ocellatella Boyd

Gnorimoschema ocellatella Boyd

(Gelechiidae, Lep.)

آفت لیتای چغندرقند در ایران اولین دفعه وسیله افشار در سال 1315 از کرج و ورامین جمع‌آوری گردیده و سپس کربوخین و تقی‌زاده در سال 1317 و بعد دواچی در سال 1327 مقالاتی در مورد این آفت منتشر نموده‌اند (خیری و همکاران، 1359). تیمور آریائی نیز در سال 1342 این آفت را بعنوان رساله فوق لیسانس در دانشکده کشاورزی کرج مورد بررسی و مطالعه قرار داده است.

شکل شناسی

حشره کامل پروانه کوچکی است که طول بدن آن به 8/7 میلیمتر می‌رسد. بدن حشره از موها و کرکهای زیادی که اکثرا خوابیده میباشند پوشیده شده، بدین جهت این عامل سبب تغییر اساسی رنگ بدن حشره گردیده است. سر در حشرات ماده روشن و برنگ خاکستری زرد و در حشرات نر تیره است. شاخکها برنگ قرمز خاکستری و طولشان در حدود 4/4 میلیمتر است، عرض بدن پروانه با بالهای باز بین 10 تا 14 میلیمتر است. بالها در حشرات نر کوتاهتر از ماده می‌باشند. بالها بدن حشره را بشکل شیروانی می‌پوشانند. نر و ماده را از روی فرم شکل و تغییرات آن به آسانی می‌توان تشخیص داد، بدین ترتیب که شکم در نرها باریک و کوتاه تر در ماده‌ها قطورتر و عرض آن در حدود 2/1 تا 2 میلیمتر است. تخمها تخم‌مرغی شکل و رنگ آنها بلافاصله پس از تخمریزی روشن می‌باشد. طول متوسط تخم 45/0 میلیمتر و عرض آن 3/0 میلیمتر است. تخمها اکثرا بصورت چند عددی و در کناره رگبرگها و یا انتهای دمبرگ و جوانه‌های مرکزی بوته‌ها گذاشته می‌شوند و با چشم غیرمسلح بزحمت قابل رویت هستند. لارو در طی نشر و نمای خود پنج سن را می‌گذراند.

طول لاروسن یک در حدود 8/0 میلیمتر لاروسن پنج (کامل) حدود 5/11 میلیمتر است. سرلاروهای جوان سیاه است و بتدریج که مسن‌تر می‌گردد برنگ قهوه‌ای در می‌آید. بدن لارو دارای 13 مفصل قابل رؤیت است. پاهای سینه‌ای در سه مفصل سینه‌ای و پاهای شکمی در مفصل‌های سوم و چهارم و پنجم و ششم و دهم شکم قرار دارند.

در طول پشتی بدن لاروهای کامل 5 نوار دیده می‌شود. شفیره‌های تازه تشکیل شده برنگ زرد روشن هستند که بتدریج برنگ قرمز قهوه‌ای و قهوه‌ای تیره درمی‌آیند. رنگ شفیره قبل از زیاد شدن برنگ تیره تا سیاه است. شفیره نر کوچکتر از ماده می‌باشد و طول متوسط آن 2/5 میلیمتر است. در حالی که طول شفیره ماده تا 6/5 میلیمتر می‌رسد.

تشخیص شفیره‌های نر و ماده بر اساس استقرار محل منفذ جنسی کاملا میسر می‌باشد بدین ترتیب که منفذ جنسی در شفیره ماده در مفصل هشتم و در نرها در مفصل نهم قرار دارد. شفیره‌های آفت همیشه در داخل پیله ابریشمی سفید شکری تشکیل می‌گردند. اندازه پیله بطور معمول 5/6  5/8 میلیمتر می‌باشد (خیری و همکاران، 1359).

مناطق انتشار

این آفت تقریبا در تمام مناطق چغندر کاری ایران وجود دارد و طغیان آن بیشتر در چغندرکاریهای خراسان، فارس، کرمان، اصفهان، آذربایجان، کرمانشاه و کرج می‌باشد.

طرز خسارت

لیتا یک آفت مونوفاژ یک میزبانه بوده و فقط روی چغندر فعالیت دارد. ریونی (Rivnay,1962) می‌نویسد این آفت فقط روی گیاهان خانواده chenopodiaceae فعالیت دارد و در اوائل بهار اگر چغندر در مزرعه نباشد حشره روی علفهای هرز این خانواده تخمریزی می‌نماید. در بعضی منابع گیاهان زیر را نیز میزبان این آفت ذکر کرده‌اند:

1) Hyoscyamus alba

2) Beta maritime

3) Atriplex spp.

یکی از خصوصیات این آفت عدم گرایش بطرف نور می‌باشد. بدین معنی که لارو آفت همیشه با ایجاد پناهگاهی خود را درون آن مخفی می‌کند. در اوائل رشد و نمو گیاه که بوته‌های چغندر جوان هستند و بوته‌ها هنوز دارای جوانه‌های مرکزی زیاد نمی‌باشند دیده شده است که لارو در کنار پشتی برگها با ایجاد تونل و لوله کردن حاشیه برگ به گیاه صدمه وارد می‌کند تا اینکه خود را به جوانه‌های مرکزی برساند. بطورکلی محل زندگی و نشو و نمای لارولیتا در داخل جوانه‌های مرکزی می‌باشد. بدین ترتیب که لارو بلافاصله پس از خروج از تخم که اکثرا در پشت برگهای وسطی در نزدیکی رگبرگها گذاشته می‌شوند خود را به قسمت مرکزی بوته چغندر میرساند و با چسبانیدن برگ بیکدیگر شروع به تغذیه می‌کند که در نتیجه اختلاط فضولات لاروها و شیره گیاه جوانه‌ها کاملا بهم چسبیده و سیاه تک تک یا دسته‌های کوچک 6 عددی در کنار برگها و دمبرگها و جوانه‌های مرکزی و طوقه (گردن) نبات و حتی بر روی خاک می‌گذارند. تخمها بسته به درجه حرارت 4 تا 8 روز بعد باز می‌شوند و لاروها بسته به اینکه تخم در کدام قسمت از بوته چغندر گذاشته شده.

پس از آن پروانه‌های نسل دوم خارج می‌گردند. رویهمرفته دوره زندگی یک نسل کامل این آفت در تابستان حدود 35 روز طول می‌کشد. تعداد نسل این آفت در سال متفاوت، بدین ترتیب که در اصفهان تا 6 نسل، مشهد 5 نسل، ارومیه سه نسل و شیراز 5 نسل در سال می‌باشد. آفت لیتا مخصوصا مناطق گرم و خشک است و در سالهای مرطوب و خشک زیان آن حداقل بوده ولی در سالهای خشک و گرم خسارت این آفت به منتهای شدت می‌رسد و روی همین اصل است که صدمه آن در اوایل بهار زیاد جلب توجه نمی‌کند و از اوایل تابستان که هوا گرم و خشک است شدت می‌یابد (خیری، 1345).

مبارزه

خسارت آفت لیتا بظاهر مشخص نیست بطوریکه ممکن است بوته‌های چغندر صد در صد آلوده باشند و ظاهرا سالم بنظر برسند بنابراین باید از حدود اواسط اردیبهشت به بعد که لاروها جوانه‌های مرکزی را بهم می‌چسبانند و در آنجا مخفی می‌شوند، مزارع را معاینه و با مشاهده علائم خسارت مذکور سمپاشی را شروع کنند. چون در اینموقع علیه سایر آفات چغندر از قبیل کاراد رینا و غیره   مزارع سمپاشی می‌شوند، این آفت در نسل اول از بین می‌رود ولی در نسلهای بعدی مخصوصا از اوایل تابستان که شرایط برای آن کاملا مساعد می‌شود و سمپاشی روی آفات چغندر نیز کم و تقریبا قطع می‌شود شدیدا خسارت وارد می‌کند. بنابراین باید در سالهای گرم و خشک مخصوصا سالهائیکه روی سایر آفات چغندرقند سمپاشیهای متعدد نمی‌شود مراقبت بیشتری بعمل آورد و مزارع را بطور مرتب بازرسی و معاینه کرد تا بمحض مشاهده بهم چسبیدن جوانه‌های مرکزی و قبل از اینکه کاملا سیاه گردند فوری اقدام به سمپاشی کرد. در مورد مبارزه شیمیایی علیه لیتانعیم (1355) سموم گوزاتیون 20% (3 لیتر در هکتار) دیمکرون 20% (3 لیتر در هکتار) و دیازینون 60% (5/1 لیتر در هکتار را مورد آزمایش قرار داده است و نتیجه معمولا کشاورزان چغندرقند را چندین روز قبل از بیرون آوردن از زمین و قطع کردن برگهای آنها بوسیله گوسفندان می‌چرانند و چون جوانه‌های مرکزی دارای برگهای نازکتری می‌باشند دام اکثرا از جوانه تغذیه کرده و در نتیجه تعدادی از لاروهای لیتا نیز از بین خواهند رفت.