ابعاد انسانی محیط ماشین
ارگونومی یا مهندسی فاکتورهای انسانی از دو واژه یونانی به معنای کار وبه معنای قانون گرفته شده است، ارگونومی یک علم است که بر تطبیق نیازهای انسان با محیط کارو زندگی وی تاکید می ورزد، به عبارت دیگر آرگونومی بر آن است که شرایط محیطی را مساعد شرایط فیزیکی انسان سازد تا انسان مجبور نشود خود را باشرایط احتمالا نامناسب محیط کار سازگار کند، ارگونومی دانشی را در اختیار انسان قرار می دهد که دامنه آن بسیار وسیع است و طیف وسیعی از دانش های دیگر چون، آناتومی، فیزیولوژی و روانشناسی را در بر می گیرد
ارگونومی کوششی است در جهت تناسب کار با انسان، هدف اساسی از این علم، بهبود بخشیدن به نحوه کار، روش های کار و وسایل کار و انطباق بخشیدن آن ها با خصوصیات روانی و بدن انسان است، یکی از اصول ساده ارگونومی به این مطلب اشاره داردکه تمام فعالیت ها در محیط کار باید به گونه ای انجام شود که سبب کاهش میزان استرس های جسمی و روحی و روانی شود. اگر این استرس ها در محیط کاری بیش از اندازه و از حد عادی خود تجاوز کند نتایج نامطلوبی چون اشتباهات کاری، ایجاد حوادث و کاهش سلامتی جسمی و روانی افراد خواهد داشت، با رعایت اصول ارگونومی، فشار کار و خستگی های بی مورد کاهش پیدا می کند، به عبارت دیگر ارگونومی یا همان مهندسی فاکتورهای انسانی علمی نسبتا جدید است که با علوم مختلف در ارتباط است. ارگونومی در حقیقت علم به کار گیری بهینه از ابزار کار در محیط کاری است به نحوی که حداکثر بازدهی در تولیداتی که انسان در آن نقش دارد به دست آید در حالی که کارگر یا کاربر حداکثر رضایت را از کاربرد ابزار مزبور و همچنین از محیط کاری دارد و میزان ایمنی لازم در کار برای کارگران و کاربران فراهم شده است.
با توجه به این تعریف، علم ارگونومی از رشته های علمی نظیر پزشکی، فیزیولوژی، آمار، روانشناسی، مردم شناسی، آناتومی بیومکانیک و سنجش ابعاد و اجزای بدن انسان برای طراحی ماشین و محیط کار سود می برد. در واقع ارگونومی یک علم چند رشته ای است که ارتباط متقابل تکنولوژی محیط و نیازهای روحی و جسمانی انسان را برقرار می کند.
تاریخچه پیدایش ارگونومی به انقلاب صنعتی (اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم) بر می گردد. کارهای پژوهشی فرانک ولیلیان گیلبرت در زمینه کارسنجی و مدیریت کارگاهی سرآغازی بر مطالعات ارگونومیک بود. پس از جنگ جهانی دوم و با آشکار شدن مشکلات و تلفات ناشی از عدم توجه به ارگونومی، نیاز به این علم بیش از گذشته احساس شد.
اشتباهات احتمالی در زمینه هایی چون رادار، هواپیماهای جنگی، هم جنبه رفتاری داشت هم جنبه مهندسی، و در نتیجه گروه هایی شامل، مهندسان، روانشناسان و فیزیولیست ها تلاش هایی را جهت حل مشکلات آغاز کردند، این تلاش ها در خلال جنگ جهانی دوم در آمریکا باعث رشد و توسعه علم ارگونومی گردید.
حوادث و فجایع تکنولوژی تاسف باری که در دهه 1980 روی داد. باعث شناخته شدن هر چه بیشتر این دانش در بین مردم شد و به مرور کارخانه داران، کارگران، دولتمردان و در نهایت عامه مردم به طراحی ارگونومیک روی آورند.
ارگونومی (انسان.محیط.ماشین)
• طراحی تغییر، جایگزینی و نگهداری تجهیزات برای ارتقاء بهره وری، زندگی کار و کیفیت تولید
• طراحی و تغییر فضاهای کاری و جانمایی کاری برای سهولت و سرعت عملیات خدمات و نگهداری
• طراحی و تغییر روش های کاری شامل اتوماسیون و تخصیص وظیفه بین اپراتور و ماشین
• کنترل فاکتورهای فیزیکی در محل کار برای تولید بهتر و ایمنی کارکنان از اصول اولیه ارگونومی در صنعت هستند.
موارد زیر از نتایج درخشان به کارگیری اصول ارگونومی در محل کار است:
• ارزیابی تناسب محل کار و ابزارها برای کارگران برای انجام امور محوله
• پیش بینی پتانسیل اثرات طولانی مدت کار بر جسم کارکنان
• درک تاثیر مخصوص نوع کار بر جسم و کارایی شغلی کارکنان
• بهبود بهره وری و آسایش کارگران توسط تطبیق کار برای شخص یا تطبیق شخص برای کار که نتیجه این تلاش ها دستیابی به بهترین هماهنگی بین قابلیت های کارمند و نیازهای شغلی است
جویس مریلین، رئیس موسسه جویس در سیاتل آمریکا اعتقاد دارد هم اکنون باور عمومی بر این اساس شکل گرفته است که شرکت هایی که بهره وری و کنترل کیفیت را سر لوحه اهداف خود قرار داده اند، دخالت دادن ارگونومی را در برنامه هایشان به عنوان یک شم تجاری به کار گرفته اند و آن را با ایمنی، کنترل کیفیت و برنامه های تولیدی برای دستیابی به حداکثر سود تلفیق کرده اند و در نظر گرفتن اصول ارگونومی نه تنها باعث حفظ سلامت نیروی انسانی و کارآمد در جوامع شده است بلکه مانع تحمل بسیاری از هزینه های مالی بر اقتصاد کشورهای فقیر شده است.
ارگونومی از نظر اهداف کاربردی به شاخه هایی تقسیم می شود که عبارتند از اهداف بهداشتی و صنعتی که هدف شاخه بهداشتی تضمین سلامت جسمی و روحی افراد و هدف شاخه صنعتی افزایش سوددهی و بهره وری است. پس از انقلاب صنعتی، تحلیل مکانیکی حرکات و وضعیت بدن در طول کار، طراحان و ارگونومیست ها را بر آن داشت تا اعمال و شرایط غیر ایمن را تشخیص و در جهت رفع آن ها اقدام نمایند. مقارن با جنگ جهانی دوم هم زمان با پیشرفت های بزرگی که در حمل و نقل، کشاورزی و صنعت صورت گرفت پیشرفت های بزرگی در ارگونومی صورت پذیرفت و تکنولوژی بشر معطوف به مشکلاتی شد که در اثر کاربرد وسایل پیچیده نظامی به وجود آمده بود و بالاخره در دوره جدید یعنی دهه 1970 به بعد تقریبا در تمام کالاهایی که به وسیله بشر به کار می رود تاثیر ارگونومیست ها مشاهده می شود. این ها شامل ساختمان ها، محصولات مصرفی، بهداشتی، لوازم پزشکی دقیق و غیر دقیق، تجهیزات کامپیوتری و وسایل مربوط به تولید می باشد.
همان طور که گفته شد هدف ارگونومی عبارت است از تقلیل فشار، خستگی و فرسودگی که در اثر کار کردن ایجاد می شود و تطبیق و تغییر دستگاه ها و تجهیزات با وضع صحیح بدن که به حفظ سلامت و افزایش بهره وری منجر می گردد. مثلا استرس یک فاکتور فراگیر در ایجاد خطا و اشتباه به هنگام استفاده از ابزار و تجهیزات پزشکی است. یک شخص مضطرب هنگام استفاده از این تجهیزات می تواند با استفاده نادرست باعث افزایش خطا گردد. به عنوان نمونه گلوکومتر دستگاهی کوچک برای اندازه گیری قند خون بیماران دیابتی است. فرد دیابتی یک قطره از خون انگشت خود را بر روی یک نوار باریک می ریزد و این دستگاه میزان قند خون را به بیمار نشان می دهد. حال اگر این اندازه گیری درست خوانده نشود در رژیم غذایی بیمار و میزان ورزش او تاثیر سوء گذاشته و حتی میزان خطر تا بدانجا است که می تواند باعث مرگ وی شود. این یک مثال واضح از خطای مصرف کننده است البته آموزش افراد میزان خطا را کم می کند ولی تجربه نشان داده است که آموزش نتوانسته به طور قابل توجهی مشکل را کاهش دهد. مثال دیگر علامت هایی است که در سرنگ انسولین کنار هم قرار گرفته اند. این علائم آن قدر ریز هستند که باعث خطا در خواندن می شوند. برای رفع این مشکل، استوانه باریک را به وسیله یک استوانه بزرگ تر احاطه کردند و شماره های روی آن را بزرگ تر نوشتند تا درجات به راحتی خوانده شوند. این مثالی بسیار ساده برای طراحی ارگونومیک است که احتمال خطا را کاهش می دهد.
طراحی ارگونومیک به معنی طراحی محصولات یا خدمات بر اساس نیازه های جسمی و روحی مصرف کنندگان است که متاسفانه اغلب اوقات نادیده گرفته می شوند. در این روش طراحان باید نکات لازم و ضروری را در بطن کار خود مورد توجه قرار دهند به طوری که در هنگام استفاده کارایی، سهولت و لذت را برای مصرف کننده پدید آورند. طراح باید شاخص ها و اطلاعات آنتروپومتری مربوطه را مورد توجه قرار دهد. اندازه های ساختاری بدن انسان برای کلیه افراد و گروه های سنی شناخته شده است. این اطلاعات برای طراحی تجهیزات و نیز طراحی محل های کار مفید می باشند.
مشخصات سه بعدی نیروی مردان و زنان از جهت کشش، فشار، بالا و پایین آوردن و نیز فضای حداقل وحداکثر مورد نیاز برای فعالیت اندازه گیری شده اند. این اندازه ها نشان می دهند که بدن انسان چگونه به ابعاد و زوایای عمودی و افقی دسترسی پیدا می کند. بدیهی است عدم رعایت اصول آنتروپومتری در توسعه تجهیزات با اصول غیر ارگونومیک می تواند منجر به ایجاد ارتباطات غلط و یا حتی شکست در طراحی گردد، هر چند که یک طراح ممکن است دانش و آموزش لازم را برای کاربری داشته باشد ولی ممکن است که او نیز در اجرای طرح به جای آن که به موضوع «کاربر» بپردازد به سمت تجارت فردی متمایل گردد.
یک طراح ممکن است خودش از اتومبیل و سایر تجهیزات مشابه استفاده کرده باشد که در این صورت می تواند برخی از تجارب شخصی (کاربردی) را درون طرح خود انعکاس دهد اما احتمال این که تجربه ای در استفاده از تجهیزات پزشکی داشته باشد تقریبا منتفی است با این وجود وسایل و امکاناتی وجود دارند که می توانند به او کمک کنند. استانداردهای منطقه ای و بین المللی، معیارها و خدمات توصیه شده و مرتبط با موضوع تجهیزات پزشکی می تواند در معیارهای طراحی هر چند به طور محدود مورد استفاده قرار گیرند. با وجود این که این معیارها می توانند در اجرای طرح مفید باشند اما اغلب به جای آن که بر پایه شواهد باشند معمولا غیر دقیق و نسبی هستند. تکیه زیاده از حد بر این معیارها بدون در نظر گرفتن نقش فعال کاربران می تواند منجر به نادیده گرفتن ملاحظات اساسی برای کاربران گردد. چنین سهل انگاری می تواند منجر به تولید وسیله ای گردد که خطاها و نتایج نادرست زیادی به بار آورد.
در طراحی یک وسیله پزشکی تیم طراحی با پیشرفت طرح رشد می کند. ایده هایی که توسط پرسنل درمانی ارائه می شوند بسیار جالب توجه هستند زیرا نیازهای بالینی در بخش های درمانی بسیار دقیق اند. بنابراین پزشکان، پرستاران و مهندسان بالینی منابع ایده و نظر خوبی هستند. در مورد بسیاری از وسایل کمکی که امروزه مورد استفاده قرار می گیرند به ندرت درمان گران این وسایل را طراحی و تولید می کنند و افرادی با زمینه های تخصصی دیگر مثل مهندسان کامپیوتر و مکانیک و طراحان صنعتی در این امر فعال هستند. بنابراین برای اشخاصی که می خواهند ایده جدیدی را پیشنهاد دهند مهم است که در تماس با شخصی باشند که بتواند ایده خوب را بفهمد.
طراحی محصولات پزشکی از آنجا تکامل پیدا نمود که از خود کاربران و استفاده کنندگان در طراحی تجهیزات استفاده شد. ابداغ گر این روش Moray در سال 1994 بود که روش خود را رهیافت سیستم (System approach) نامید. عوامل زیادی طراحی دستگاه های پزشکی را تحت تاثیر قرار می دهند. عواملی که محدودیت هایی را بر طراحی اعمال می کنند، برای هر نوع دستگاه متفاوت هستند. اما برخی از احتیاجات عمومی را می توان به صورت عوامل سیگنال محیطی، پزشکی و اقتصادی مطابق شکل 3 گروه بندی کرد. این شکل نشان می دهد که چگونه این عوامل در طراحی اولیه و توسط یک دستگاه دخالت دارند.
یک طراح باید به ضرورت ها و نیازهای انسان قدرت شناخت داشته باشد و پایگاه های اطلاعاتی و کاربرد آن ها را بشناسد و سودمندی آن ها را جهت طراحی تجهیزات درک نماید. کسانی که دست اندرکار طراحی، تولید و خرید محصولات پزشکی هستند لازم است افرادی آگاه به دانش ارگونومی باشند، زیرا وظیفه آن ها در مورد تجهیزاتی است که کاربرد واقعی دارند و محصول خریداری شده باید خالی از اشکال باشد. چون اشکال در این تجهیزات می تواند نتایج وخیمی برای سلامتی افراد داشته باشد.
به طور کلی برای تسهیل در کار و کم کردن احتمال خطا باید به نکات زیر توجه جدی داشت:
این تجهیزات برای سلامتی به کار می روند و شامل شیوه های مراقبت و رسیدگی هستند. اعمال علاقه و توجه در طراحی تجهیزات شناسایی نتایج قبلی در توسعه تجهیزات مشابه.... شناسایی قابلیت ها و توانایی ها در انجام آزمایش های مربوط به تجهیزات در مورد طراحی
موضوع محیط کار در سازمانها یا مراکز تولیدی و صنعتی از موضوعات مهمی است که پیوسته در نشست ها و مقالات مطرح و بر اهمیت وچگونگی ایجاد محیطی مناسب و کارا برای نیروهای انسانی تاکید می شود؛ می دانیم که یک محیط خوب، می تواند بر رشد ارزشهای پرسنل، افزایش توان و بهره وری آنان اثرگذار باشد به همین دلیل علم مدیریت انسانی یا ارگونومی برای رهبران و مدیران سازمانهای بزرگ از اهمیت بالایی برخوردار شده است
امروز با پیچیده تر شدن ساختار و عملکرد سازمانها، سازماندهی محیط کار و ایجاد محیطی آرام و بهره ور در سازمانها یا کارخانه ها طوری که منجر به فعال شدن بیشتر نیروی انسانی، شادابی آنها، حذف خطرات احتمالی، افزایش کیفیت در کار و کالا، کاهش افسردگی ها، رشد تولید، رشد خدمات مثبت و در نهایت دستیابی به بهره وری مورد نظر شود، از دغدغه های مدیران اجرایی و سرپرستان سازمانها یا مراکز تولیدی است
نتایج حاصل از مطالعات مربوط به نیروهای انسانی، نشان می دهد که توسعه نیروهای انسانی بهره ور به طور مستقیم در دستیابی به بسیاری از اهداف سازمانی نقش بسزایی دارد.