مسجد جامع اصفهان
ایوان شمالی مسجد جامع
حراب اصلی مسجد جامع که در دورانهای مختلف از زمان آل بویه تا صفویه تغییر و تحولات اساسی داشته
کاشیکاری مسجد جامع اصفهان.
مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان از مهم‌ترین و قدیمی ترین ابنیه مذهبی ایران است. کاوشهای باستانشناسی نشان از آن دارد که احتملا این مسجد پیش از تسلط اعراب بر این شهر، مرکز مذهبی مهم شهر بوده و بصورت یکی از آتشکده‌های شهر اصفهان کاربری داشته‌است. کشف یک پا ستون، با تزیینات دوره ساسانیان، در منطقه شمالی مسجد، وجود بنایی قبل از اسلام را تایید می‌کند. درباره تاریخچه تغییر و تحولات مسجد اختلاف نظر‌هایی وجود دارد ولی به نظر می‌آید ساخت مسجد جامع به قرون اولیه هجری و در زمان عباسیان بوده که در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح شده‌است.
نکته جالب توجه در معماری این مسجد آنست که بخش‌های گوناگون آن در طول نزدیک به دوهزار سال شکل گرفته‌اند و طی این سالها همواره در حال مرمت و باز سازی بوده‌است که آخرین آنها بازسازی بخش تخریب شده بر اثر بمباران هواپیماهای عراقی در طول هشت سال جنگ ایران و عراق بوده‌است.
مهم‌ترین طرحهای توسعه در دوران آل بویه و صفویه صورت پذیرفته‌اند.
خواندنی
پرفسور آرتور آپهام (باستان شناس) می‌نویسد: «من آن روز وقتی به تماشای مسجد جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبد قرار گرفتم، متوجه شدم که تمام وجودم در تسخیر گنبد و مسجد است؛ چون در زیر این گنبد به خوبی می‌توان به شاهکار فنا ناپذیر و خلاقهٔ ایرانی‌ها پی برد و به عظمت مسجد و گنبد آن اعتقاد پیدا کرد. من از آن به بعد، بار‌ها به مسجد جامع اصفهان رفتم و با تماشای گنبد این مسجد، زبان به تحسین گشودم و عشق و علاقهٔ خود را به اصفهان و ایران روز افزون دیدم. به همین جهت می‌خواهم بعد از این که دیده بر هم نهادم جسدم را را در این خاک مقدس دفن کنند.»
مسجد جمعه یا مسجد جامع اصفهان از مهم‌ترین و قدیمی ترین ابنیه مذهبی ایران است. کاوشهای باستانشناسی نشان از آن دارد که احتملا این مسجد پیش از تسلط اعراب بر این شهر، مرکز مذهبی مهم شهر بوده و بصورت یکی از آتشکده های شهر اصفهان کاربری داشته است. کشف یک پا ستون، با تزیینات دوره ساسانیان در منطقه شمالی مسجد، وجود بنایی قبل از اسلام را تایید می کند. درباره تاریخچه تغییر و تحولات مسجد اختلاف نظر هایی وجود دارد ولی به نظر می آید ساخت مسجد جامع به قرون اولیه هجری و در زمان عباسیان بوده که در قرن سوم هجری محراب آن تخریب و جهت قبله آن اصلاح شده است.
نکته جالب توجه در معماری این مسجد آنست که بخش‌های گوناگون آن در طول نزدیک به دوهزار سال شکل گرفته اند و طی این سالها همواره در حال مرمت و باز سازی بوده است.
این مسجد، در حقیقت، مجموعه‌اى از ساختمان‌ها و آثار هنرى دوره‌هاى بعد از اسلامِ تاریخ ایران است که یادگارهایى از پادشاهان، وزیران، امیران، بزرگان و بانوان خیّر ایرانى بعد از اسلام را در بر دارد و بخشى از تحولات معمارى دوره‌هاى اسلامیِ تاریخِ ایران را، در مدت هزار سال، نشان مى‌دهد. بخش‌هاى ممتاز و جالب توجه این مسجد بدین قرارند:
صفه‌هاى کوچک سمت راست دالان ورودى که با ستون‌هاى مدور و گچ‌برى‌هاى زیبا تزئین یافته‌اند و مجموعه‌اى از آثار دورهٔ دیلمى در قرن چهارم هجرى قمرى است.
گنبد خواجه نظام‌الملک وزیر مشهور ملکشاه سلجوقى که در سال‌هاى ۴۶۵ تا ۴۸۵ هجرى قمرى ساخته شده است. کتیبهٔ کوفى این گنبد که در ضلع جنوبى مسجد واقع شده، حاوى نام پادشاه وقت، ملکشاه و وزیر او خواجه نظام‌الملک است. عنوان ملکشاه در این کتیبه «یمین خلیفه‌اللّه امیرالمؤمنین» ذکر شده است. خلیفهٔ عباسى در آن زمان «المعتصم باللّه» بوده است. چهل ستونى که در منتهى‌الیه غربى این ضلع واقع شده، از دورهٔ شاهعباس اول صفوى است، که در سال ۱۰۱۹ هجرى قمرى به ساختمان‌هاى مسجد افزوده شده است.
- چهل ستون که در سمت چپ دالان ورودى واقع شده و در ساخت آن از سبک ابنیهٔ سلجوقى پیروى شده است، از آثار دورهٔ پادشاهان آل‌مظفر در قرن هشتم هجرى قمرى است.
- ساختمان ایوان جنوبى مسجد از قرن ششم و تزئینات داخل و خارج آن از قرن هشتم، نهم، دهم و یازدهم هجرى قمرى است. دو منارهٔ این ایوان ظاهراً در عهد حسن‌بیک ترکمان افزوده شده است و در دورهٔ این امیر آق‌قویونلو و پادشاهى طهماسب اول و شاهعباس دوم، تغییرات ضرورى مسجد به انجام رسیده و داخل و خارج این ایوان، با تزئینات کاشىکارى آراسته شده است. در بین مقرنس‌هاى تاق این ایوان، نام «ابونصر حسن بهادر» که بانى تعمیرات و الحاقاتى در این مسجد بوده است. در یک لوحهٔ کاشىکارى مربوط به سال ۸۸۰ هجرى قمرى ثبت شده است.
- تزئینات کاشىکارى اطراف صحن از دورهٔ حسن‌بیک ترکمان معروف به اوزون حسن و از قرن نهم هجرى قمرى است.
- ایوان شرقى مسجد مشخصات معمارى دورهٔ سلجوقى را از قرن ششم به خوبى حفظ کرده است. داخل این ایوان با گچ‌برى‌هاى قرن هشتم آراسته شده و کتیبهٔ کاشىکارى آن حاکى از تعمیرات در دورهٔ شاه سلیمان صفوى است.
- صفهٔ عمر در شرق این ایوان واقع شده است که در دورهٔ قطب‌الدین محمود، شاه آل‌مظفر، به وسیلهٔ «مرتضى بن الحسن العباسى الزینبی» در محل بناى قدیمى دیگرى ساخته شده است. در دورهٔ حکومت موقتى اشرف افغان تعمیر شده و به دستور او کتیبه و لوحه‌هایى به این صفه افزوده شده است.
- ایوان غربى مسجد که ساختمان آن از قرن ششم هجرى است و با تزئینات کاشىکارى آن دوره که بیش‌تر از نوع خطوط بنایى است، آراسته شده است. این ایوان در دورهٔ پادشاهى شاه سلطان حسین صفوى تعمیر و تزئین شده و با کتیبه‌ها و لوحه‌هایى در قالب خطوط مختلف زینت یافته است.
در شمال ایوان غربى، مسجد کوچکى از دورهٔ اولجایتو (ایلخان مسلمان مغول) واقع شده است که محراب عالى گچ‌برى شدهٔ آن در سال ۷۱۰ هجرى قمرى به دستور وزیر ایرانى او «محمد ساوی» ساخته شده و تاق‌هاى آجرى متنوعى دارد. محمد ساوى در سال ۷۱۱ هجرى قمرى بر اثر سعایت بدگویان به دستور اولجایتو کشته شد؛ ولى این اثر ارزندهٔ دورهٔ صدارت او همچنان نام او را در تاریخ جاویدان کرده است. نام استاد حیدر اصفهانى که سازندهٔ این محراب عالى گچ‌برى شده است، نیز در آخر حاشیهٔ کتیبهٔ محراب، بر جاى مانده است.
در غرب ایوان غربى و مسجد اولجایتو، شبستانى از دورهٔ حکومت سلطان محمد بن بایسنقر تیمورى وجود دارد که سال ساختمان ۸۵۱ هجرى قمرى است و بانى آن «عمادبن مظفر ورزنه‌ای» است که از امراى لشکر وى بوده است. کتیبهٔ ثلث زیاى سردرِ این شبستان تاریخى را «سید محمود نقاش» خطاطى کرده است. عمادبن مظفر، مسجد باشکوهى هم در محل تولید خود (ورزنه)، بنا کرده است.
- ایوان شمالى مسجد معروف به صفهٔ درویش از قرن ششم و کتیبهٔ گچ‌برى داخل آن از دورهٔ شاه سلیمان صفوى است. تزئینات کاشىکارى نماى خارجى آن از اقدامات ادارهٔ باستان‌شناسى اصفهان در سال‌هاى ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ هجرى شمسى است و به این مناسبت، کتیبه‌اى به خط بنّایى به یادگار گذاشته شده است. در طرفین ایوان شمالى و شمال آن، چهل ستون‌هایى از قرن ششم هجرى موجود است که مخصوصاً چهل ستون شرقى آن تاق‌هاى متعدد با نقوش مختلف آجرى دارد و از قسمت‌هاى جالب این بناى عظیم تاریخى به شمار مى‌رود.
شمالى‌ترین اثر تاریخى مسجد جمعه، گنبد تاج‌الملک مشهور به گنبد خاکى است که بانى آن «ابوالغنائم تاج‌الملک خسرو فیروز شیرازی» وزیر دیگر ملکشاه سلجوقى است. سال ساختمان آن در کتیبهٔ دور گنبد، سال ۴۸۱ هجرى قمرى ذکر شده است و در بین آثار دورهٔ سلجوقى اثر بى‌همتایى به شمار مى‌رود.
در آثار تاریخى موجود در مسجد جمعهٔ اصفهان، غیر از سبک‌هاى مختلف معمارى، انواع خطوط کوفى، ثلث، بنّایى، نسخ و نستعلیق را به زبان فارسى و عربى، به نثر و به نظم مى‌‌توان مشاهده نمود.
- ساختمان حوض وسط مسجد نیز در زمان سلطنت شاه‌محمد خدابندهٔ صفوى، پدر شاهعباس اول، به وسیلهٔ شخصى به نام «یوسف آقا» بنا شده است.
یکی از قدیم‌ترین مسجدهای ایران که تحولات معماری‌دوره‌های گوناگون اسلامی را در بر دارد، مسجد جامع اصفهان واقع‌در شمال شرقی شهر است که مجموعه تاریخی وسیعی به ابعاد170*140 متر را درکنار میدان کهنه تشکیل می‌دهد. این مسجدامروزه شامل قسمت‌های مختلفی چون گنبد نظام‌الملک، گنبدتاج‌الملک، صحن چهار ایوانی، شبستان‌ها و بنای معروف به‌مدرسه مظفری است.
تحقیقات دقیق در مورد این بنا از 60 سال پیش آغاز شد ومحققان ایرانی و غیرایرانی به مطالعه ساختمان و بررسی‌خصوصیات معماری و تزیینی آن پرداختند.
سازمان ملی حفاظت آثار باستانی (سابق) با همکاری مؤسسه‌ایتالیایی خاورمیانه و خاوردور در فاصله سال‌های 1349-1357شمسی دست به اقدامات اساسی و وسیعی برای کاوش‌های‌باستان‌شناسی و مرمت این بنای مهم، و پژوهش در موردخصوصیات معماری و مراحل مختلف ساختمانی آن زد. نتایج‌بررسی‌های دقیقی که طی این سالها به سرپرستی پروفسورشراتو و پروفسورگالدیری انجام گرفت، بسیاری از ابهامات تاریخی‌و معماری مسجد را برطرف کرد و مراحل مختلف شکل‌گیری این‌مجموعه را معرفی کرد.
پیشینه تاریخی: به گفته ابونعیم اصفهانی در صد و پنجاه واندی پس از هجرت، ایوب‌بن زیاد به عنوان عامل خراج و سعیدبن‌منصور حمیری به عنوان امیر جنگ از سوی منصور خلیفه عباسی وبه اصفهان گسیل شدند. پس از برکناری سعیدبن منصور، ایوب‌بن‌زیاد که مسؤولیت جمع‌آوری مالیات و امور جنگ را با هم عهده‌دارشده بود، در قریه خشینان منزل گزید و کاخی بر کرانه رودخانه فرسان و در جوار آن مسجدی دارای مقصوره بنا نهاد و در آنجامنبری قرار داد. وی همچنین برای تجار و کسبه و کارگران طرح‌بازاری انداخت که در جنب یهودیه در مکانی معروف به‌صف‌التبانین (بازار کاه فروشان) ساخته شد. در روزگار ولایت‌ایوب‌بن زیاد خانه‌های یهودیه به خانه‌های قریه خشینان متصل‌شد. پس از برکناری ایوب، اعراب قبیله تیم که ساکن قریه طِهْران‌در حومه اصفهان بودند، مسجد جامع‌بزرگی در یهودیه بنا کردند و در156 قمری منبر مسجد ایوب‌بن زیاد را بدانجا انتقال دادند. یهودیه‌پس از بنای این مسجد جامع از طرف صحرا گسترده شد و 15 ده به‌آن اضافه شد. با وسعت یافتن یهودیه، مردم به توسعه مسجدپرداخته، بر آن اضافاتی نمودند که از جمله آنها زمین‌های معروف‌به خصیب آباد بود که خصیب بن سلم به مسجد اضافه کرد. در زمان‌خلافت معتصم عباسی و امارات یحیی‌بن عبدالله ابن مالک خزاعی‌مسجد جامع تجدید بنا شد و مساحت آن با اضافاتی که از زمین‌ها وخانه‌ها به آن ضمیمه گردید، افزوده شد.
در زمان خلافت مقتدر و فرمانروایی احمدبن‌مسرور، این مسجدباز هم وسعت یافت. این بار ابوعلی بن رستم زمین‌های موسوم به‌رستم‌آباد را به مسجد اضافه کرد. بدین ترتیب به استناد متون‌تاریخی، مسجد جامع اصفهان در دوره خلافت عباسیان دو مرحله اساسی ساختمان را پشت سرگذاشت: مرحله اول شامل بنای‌اصلی مسجد در قرن دوم قمری و مرحله دوم تجدید عمارت آن در226 قمری، جامع در هر یک از این دو مرحله توسعه و گسترش‌یافت.
خصوصیات معماری و تزیینی مسجد جامع اولیه (قرن2ق): حفاری‌های انجام شده در مسجد جامع اصفهان، آثار مسجداولیه را که در زمان خلافت منصور ساخته شده بود و ابونعیم ومافروخی از آن یاد کرده‌اند، آشکار، و موقعیت آن را مشخص کرد.
محراب و بخش مهمی از دیوار خشتی سوی قبله این مسجدمزین به تزئینات گچبری زیبا و در خور توجهی در بعضی نقاط تاارتفاع 40 سانتی‌متر و در بعضی دیگر تا 90 سانتی‌متر در زیر کف‌شبستان جنوبی مسجد فعلی کشف گردید.
کاوشهای باستانشناسی، تزئینات گچبری شایان توجهی ازقرن دوم قمری را بر قسمت زیرین دیوار قبله و بر بخشی ازدیواره‌های داخل محراب مسجد جامع اصفهان آشکار کرد. این‌تزئینات که شامل زنیجره‌های گیاهی و دانه تسبیحی و نقوش‌مختلف براساس طرح برگ مو و برگ کنگر است، بسیار استادانه‌صورت گرفته است. این گچ‌بری‌ها نشان از سنت تزئینی هلنی-ساسانی - که در زمان امویان به کار گرفته می‌شده، و سپس دردوران عباسی تکامل یافته است - دارد و به عنوان نمونه‌های‌متقدم بر گچ‌بری‌های تزئینی معروف به سبک Aدر بناهای سامره‌از قرن سوم قمری از اهمیت به‌سزایی برخوردار است.
مسجد جامع اصفهان یکی از اولین نمونه‌های مساجد عباسی ومتقدم بر مساجد سامره است که در ادامه سبک اتخاذ شده درمساجد امویان تحولات بعدی معماری این نوع بنای مذهبی دردوره خلافت عباسیان را در خود پروراند. طرح و بسیاری از اجزاءاصلی ساختمان این مسجد نه تنها هرگز از بین نرفت، بلکه اساس‌توسعه و تغییر شکل و تحولات معماری و تزئینی مسجد جامع‌اصفهان را در طی مدتی قریب به 12 قرن تشکیل داد.