مقدمه :
زندیان یا زندیه یا دودمان زند نام خاندانی پادشاهی است که میان فروپاشی افشاریان تا برآمدن قاجار به درازای چهل و شش سال در ایران بر سر کار بودند. این سلسله به سردمداری کریم خان زند از ایل زند که از سال ۱۱۶۳ هجری قمری در ایران به قدرت رسید او فردی مدبر و مهربان بود.کریم خان خود را وکیل الرعایا نامید و از لقب (شاه) پرهیز کرد. شیراز را پایتخت خود گردانید و در آبادانی آن کوشش نمود ارگ بازار حمام و مسجد وکیل شیراز از کریمخان زند وکیل الرعایا به یادگار مانده است.
کریمخان زند وکیل الرعایا (۱۱۹۳ – ۱۱۶۳ ه.ق): از سوابق زندگی خان زند تا سال ۱۱۶۳ ه.ق. که جنگ های خانگی بازماندگان نادر شاه بی کفایتی آنان را برای مملکتداری آشکار ساخت و آن عرصه را برای ظهور قدرت های جدید مستعد گردانید، خبری در دست نیست. به دنبال اغتشاشات گسترده و عمومی این ایام خان زند به همراه علی مردان خان بختیاری و ابوالفتح خان بختیاری اتحاد مثلثی تشکیل دادند و کسی را از سوی مادری از تبار صفویان بود را به نام شاه‌اسماعیل سوم به شاهی برداشتند. ولی چون هیچ یک از آنان خود را از دیگری کمتر نمی‌شمرد، ناچار به نزاعهای داخلی روی آوردند. سرانجام کریم خان توانست پس از شانزده سال مبارزه دائمی بر تمامی حریفان خود از جمله محمدحسن خان قاجار و آزاد خان افغان غلبه کند و صفحات مرکزی و شمالی و غربی و جنوبی ایران را در اختیار بگیرد. وی به انگلیسها روی خوش نشان نداد و همواره میگفت آنها می‌‌خواهند ایران را مانند هندوستان کنند. برادر وی، صادق خان، نیز موفق شد در سال ۱۱۸۹ ه.ق. بصره را از حکومت عثمانی منتزع نماید و به این ترتیب، نفوذ اوامر دولت ایران را بر سراسر اروندرود و بحرین و جزایر جنوبی خلیج فارس مسلم گرداند.
فرش بافى در دوره زندیه:
هنگامى که به کتابهاى فرش ایران رجوع مى کنیم زمانى که به قالى دوره زندیه مى رسیم همواره سکوتى عمیق یا تک مضرابى ضعیف ما را به تفکرى ژرف پیرامون این هنر در عصر مذکور دعوت مى کند که شاید خودعا ملى شود براى پژوهش بیشتر پیرامون قالى این عصر در ایران.
سیسیل ادوارد و در کتاب مشهور خود قالى ایران اشاره اى به این دوره
مى کند و به استناد به کتاب تاریخى سرجان ملکم کریم خان را فردى مدبر ولى بى سواد مى خواند و در هنرهاى این دوره که به بحث در مورد تجارت و ساخت آنها سخن به میان آورده اما از فرش زندیه سخنى نمى گوید البته دکتر سامى در کتاب خود بافندگى و بافته هاى ایران از دوران کهن اشاره دارد که قالى در اواخر حکومت زندیان باز در ایران رونق یافته است.
تورج ژوله نیز در کتاب برگى از قالى خراسان چنین مى نویسد : آرام اولئاویوس که جز یک هیئت هفت نفره بود در زمان شاه عباس دوم به ایران آمد و در سفرنامه خود نوشت بهترین قالیها در ایران بافته مى شود پس از صفویه با حمله افاغنه تا مدتى ایران از جمله خراسان دچار آشوب و هرج و مرج شد و سرانجام در دوران سلسله قاجار وضع کمى بهبود یافت و فرش ایران از طریق دریا وخشکى به اروپا و سایر نقاط و به عنوان مهمترین کالاهاى صادراتى ایران مطرح شد.
استاد پرویز تناولى در کتاب قالیچه هاى تصویرى ایران چنین مى آورد با آمدن سلسله زندیه صلح و آرامش دوباره به ایران باز گردید و این بار شیراز مرکز هنر و هنرمندان ایران شد و هنر تصویر گرى به اوج خود رسید و موضوع هاى تصویرى در همه جا و در همه رشته ها از جمله روى سنگ و کاشى و گچ نقش بست و نقاشان زیادى به تهیه تابلوهایى از شاهزادگان و رقاصان و نوازندگان پرداختند و کار تصویر گرى از انحصار کاخها بیرون آمد و به داخل خانه اشراف راه یافت اما عمر سلسله زندیه چنین نپایید و سلسله قاجار بر روى کار آمد و تهران به پایتختى برگزیده شد.
جواد یساولى در کتاب شناخت قالى ایران مى گوید : نادر شاه جهت حفظ انسجام و یکپارچگى کشور فرصت آن را نیافت تا به مسایل هنرى بپردازد لیکن رفته رفته با حفظ امنیت و آرامش ایجاد شده در سایه شجاعت و دلاورى ایرانیان هنرى که در خفا به حیاتش ادامه مى داد در دوره زندیه اعتبار بیشترى یافت و مورد توجه فرمانروایان قرار گرفت . بازرگانان تبریزى به تأسیس کارگاه هاى فراوان قالیبافى نه تنها در تبریز بلکه در کرمان ، مشهد ، کاشان و سایر شهرهاى ایران همت گماشته و قالى هاى بافته شده از طریق استانبول به اروپا راه یافت.
آنچه که مستندات مکتوب نشان مى دهد قالى دوره زندیه هر چه باشد نقطه سکوت هارمونى بر صداى فرش ایران است نه شکوه صفوى را داراست و نه بدعت قاجار ، از دید من فرش زندیه سکوت است یک سکوت که تصمیم تکامل و از طرفى انحطاط نوینى را آغازمى کند که دیروز نبوده و امروز هم نیست و به فرداى زندیه که قاجار است تعلق دارد.
همواره شک مقدمه یقین است.«دکارت»
ذکر چند فرضیه در مورد قالى دوره زندیه از نظر نگارنده
1- کمتر بافته شدن قالیهاى گران قیمت در این دوران
در آن چه که پیش رویتان گذشت دیدیم که دوره زندیه دوره اى ملوک الطوایفى بوده است و دائماً در جنگ داخلى به سر برده اند و همیشه و در همه حال جنگها اولین تأثیرات خود را بر روى هنر این سرزمین گذاشته اند ، نه سرزمین ما بلکه هر دیارى که دچار این بلا شود هنرش و فرهنگش دچار تزلزل خواهد شد و رو به انحطاط خواهد رفت.
کریم خان زند که خود را وکیل الرعایا خوانده بود پایتخت کشور را به سرزمینى برده بود که نه مرکز بافت بود و نه ساختمانهاى در خور تحسین سپاهان را داشت او شیراز را به عنوان پایتخت حکومت خود گزیده بود و در ده سال اول حکومت همه و همه به دنبال خواباندن شورشهاى قومى و قبیله اى و مدعیان تاج و تخت که از هر سوى سر بلند مى کردند بود هنگامى که وضعیت کشور رو به آرامش رفت وى بر آن شد که پایتخت سرزمینش را سر و سامان دهد از این رو با ابنیه آغاز کرد و بناها را در آن سرزمین بر پا ساخت اما او بیست سال بیشتر فرصت نداشت و در این مدت تنها به این مهم پرداخت و هنرها و صنایع دیگر در حاشیه قرار گرفتند البته لازم به ذکر است بگوئیم که پارچه بافى این دوره وجه تمایزى با پارچه هاى دوران پیشین خود دارد و آن استفاده از طرح گل فرنگ است که وجه تمایز معمارى و نقاشى و جلد سازى این دوره نیز محسوب مى شود اما بافته هاى گره دار که مبین این طرح باشد یافت نشده است.
پس از کریم خان کشور ایران وضعیت خوبى نداشت و باز همان جنگهاى داخلى و عارى قدرت کمر مردم و فرهنگ و هنرشان را شکسته بود. این امرتا زمان لطفعلى خان آخرین پادشاه زند ادامه داشت.
لازم به ذکر است که حکومت زند در حالى به دست کریم خان افتاد که خزانه تهى بود و دارائیهاى ایران همه براى جنگهاى مکرر افشارى از دست رفته بود.
با توجه به اینک ساخت قالیهاى قطعه بزرگ گران قیمت در ایران توسط دربار حمایت مى شده در این دوره به علت نبود ثروت در اقشار بالاى جامعه ایران این گونه قالیها بافته نمى شده است.به عبارتى دیگر قشر ثروتمند به قشر متوسط تبدیل شده بودند .
2) بافت قالیهاى سجاده اى (محرابى یا مهرابى )
در تاریخ ویل دورانت خواندیم که یکى از قالى هاى شاخص آن دوره که در ترکیه بافته مى شده است قالیهاى با طرح سجاده اى بوده که زینت بخش مساجد و کاخهاى آن سامان بوده است و با توجه به اینکه ایران به هر حال در تمام دوران تاریخ از بزرگترین مراکز بافت محسوب مى شده است قطعاً این نمونه قالیها نیز در ایران بافته مى شده است و قالیهایى که از سده 11 به جاى مانده خود گواه این امر است که در سده 12 نیز اینگونه قالیها در ایران بافته مى شده است. اما متأسفانه من نتوانستم نه در کتابها و نه در موزه فرش ایران نمونه راز قالى سجاده اى قرن 12 بیابم ولى قالیهایى از اوایل سده 13 یافتم که عمده تفاوتشان با قالیهاى سجاده قرن 11 اضافه شدن ستون یه دو سوى قالى بود که این امر نیز خود جاى تفکر و تأمل دارد که در این مجال نمى گنجد.
مقدمه :
زندیان یا زندیه یا دودمان زند نام خاندانی پادشاهی است که میان فروپاشی افشاریان تا برآمدن قاجار به درازای چهل و شش سال در ایران بر سر کار بودند. این سلسله به سردمداری کریم خان زند از ایل زند که از سال ۱۱۶۳ هجری قمری در ایران به قدرت رسید او فردی مدبر و مهربان بود.کریم خان خود را وکیل الرعایا نامید و از لقب (شاه) پرهیز کرد. شیراز را پایتخت خود گردانید و در آبادانی آن کوشش نمود ارگ بازار حمام و مسجد وکیل شیراز از کریمخان زند وکیل الرعایا به یادگار مانده است.
کریمخان زند وکیل الرعایا (۱۱۹۳ – ۱۱۶۳ ه.ق): از سوابق زندگی خان زند تا سال ۱۱۶۳ ه.ق. که جنگ های خانگی بازماندگان نادر شاه بی کفایتی آنان را برای مملکتداری آشکار ساخت و آن عرصه را برای ظهور قدرت های جدید مستعد گردانید، خبری در دست نیست. به دنبال اغتشاشات گسترده و عمومی این ایام خان زند به همراه علی مردان خان بختیاری و ابوالفتح خان بختیاری اتحاد مثلثی تشکیل دادند و کسی را از سوی مادری از تبار صفویان بود را به نام شاه‌اسماعیل سوم به شاهی برداشتند. ولی چون هیچ یک از آنان خود را از دیگری کمتر نمی‌شمرد، ناچار به نزاعهای داخلی روی آوردند. سرانجام کریم خان توانست پس از شانزده سال مبارزه دائمی بر تمامی حریفان خود از جمله محمدحسن خان قاجار و آزاد خان افغان غلبه کند و صفحات مرکزی و شمالی و غربی و جنوبی ایران را در اختیار بگیرد. وی به انگلیسها روی خوش نشان نداد و همواره میگفت آنها می‌‌خواهند ایران را مانند هندوستان کنند. برادر وی، صادق خان، نیز موفق شد در سال ۱۱۸۹ ه.ق. بصره را از حکومت عثمانی منتزع نماید و به این ترتیب، نفوذ اوامر دولت ایران را بر سراسر اروندرود و بحرین و جزایر جنوبی خلیج فارس مسلم گرداند.
فرش بافى در دوره زندیه:
هنگامى که به کتابهاى فرش ایران رجوع مى کنیم زمانى که به قالى دوره زندیه مى رسیم همواره سکوتى عمیق یا تک مضرابى ضعیف ما را به تفکرى ژرف پیرامون این هنر در عصر مذکور دعوت مى کند که شاید خودعا ملى شود براى پژوهش بیشتر پیرامون قالى این عصر در ایران.
سیسیل ادوارد و در کتاب مشهور خود قالى ایران اشاره اى به این دوره
مى کند و به استناد به کتاب تاریخى سرجان ملکم کریم خان را فردى مدبر ولى بى سواد مى خواند و در هنرهاى این دوره که به بحث در مورد تجارت و ساخت آنها سخن به میان آورده اما از فرش زندیه سخنى نمى گوید البته دکتر سامى در کتاب خود بافندگى و بافته هاى ایران از دوران کهن اشاره دارد که قالى در اواخر حکومت زندیان باز در ایران رونق یافته است.
تورج ژوله نیز در کتاب برگى از قالى خراسان چنین مى نویسد : آرام اولئاویوس که جز یک هیئت هفت نفره بود در زمان شاه عباس دوم به ایران آمد و در سفرنامه خود نوشت بهترین قالیها در ایران بافته مى شود پس از صفویه با حمله افاغنه تا مدتى ایران از جمله خراسان دچار آشوب و هرج و مرج شد و سرانجام در دوران سلسله قاجار وضع کمى بهبود یافت و فرش ایران از طریق دریا وخشکى به اروپا و سایر نقاط و به عنوان مهمترین کالاهاى صادراتى ایران مطرح شد.
استاد پرویز تناولى در کتاب قالیچه هاى تصویرى ایران چنین مى آورد با آمدن سلسله زندیه صلح و آرامش دوباره به ایران باز گردید و این بار شیراز مرکز هنر و هنرمندان ایران شد و هنر تصویر گرى به اوج خود رسید و موضوع هاى تصویرى در همه جا و در همه رشته ها از جمله روى سنگ و کاشى و گچ نقش بست و نقاشان زیادى به تهیه تابلوهایى از شاهزادگان و رقاصان و نوازندگان پرداختند و کار تصویر گرى از انحصار کاخها بیرون آمد و به داخل خانه اشراف راه یافت اما عمر سلسله زندیه چنین نپایید و سلسله قاجار بر روى کار آمد و تهران به پایتختى برگزیده شد.
جواد یساولى در کتاب شناخت قالى ایران مى گوید : نادر شاه جهت حفظ انسجام و یکپارچگى کشور فرصت آن را نیافت تا به مسایل هنرى بپردازد لیکن رفته رفته با حفظ امنیت و آرامش ایجاد شده در سایه شجاعت و دلاورى ایرانیان هنرى که در خفا به حیاتش ادامه مى داد در دوره زندیه اعتبار بیشترى یافت و مورد توجه فرمانروایان قرار گرفت . بازرگانان تبریزى به تأسیس کارگاه هاى فراوان قالیبافى نه تنها در تبریز بلکه در کرمان ، مشهد ، کاشان و سایر شهرهاى ایران همت گماشته و قالى هاى بافته شده از طریق استانبول به اروپا راه یافت.
آنچه که مستندات مکتوب نشان مى دهد قالى دوره زندیه هر چه باشد نقطه سکوت هارمونى بر صداى فرش ایران است نه شکوه صفوى را داراست و نه بدعت قاجار ، از دید من فرش زندیه سکوت است یک سکوت که تصمیم تکامل و از طرفى انحطاط نوینى را آغازمى کند که دیروز نبوده و امروز هم نیست و به فرداى زندیه که قاجار است تعلق دارد.
همواره شک مقدمه یقین است.«دکارت»
ذکر چند فرضیه در مورد قالى دوره زندیه از نظر نگارنده
1- کمتر بافته شدن قالیهاى گران قیمت در این دوران
در آن چه که پیش رویتان گذشت دیدیم که دوره زندیه دوره اى ملوک الطوایفى بوده است و دائماً در جنگ داخلى به سر برده اند و همیشه و در همه حال جنگها اولین تأثیرات خود را بر روى هنر این سرزمین گذاشته اند ، نه سرزمین ما بلکه هر دیارى که دچار این بلا شود هنرش و فرهنگش دچار تزلزل خواهد شد و رو به انحطاط خواهد رفت.
کریم خان زند که خود را وکیل الرعایا خوانده بود پایتخت کشور را به سرزمینى برده بود که نه مرکز بافت بود و نه ساختمانهاى در خور تحسین سپاهان را داشت او شیراز را به عنوان پایتخت حکومت خود گزیده بود و در ده سال اول حکومت همه و همه به دنبال خواباندن شورشهاى قومى و قبیله اى و مدعیان تاج و تخت که از هر سوى سر بلند مى کردند بود هنگامى که وضعیت کشور رو به آرامش رفت وى بر آن شد که پایتخت سرزمینش را سر و سامان دهد از این رو با ابنیه آغاز کرد و بناها را در آن سرزمین بر پا ساخت اما او بیست سال بیشتر فرصت نداشت و در این مدت تنها به این مهم پرداخت و هنرها و صنایع دیگر در حاشیه قرار گرفتند البته لازم به ذکر است بگوئیم که پارچه بافى این دوره وجه تمایزى با پارچه هاى دوران پیشین خود دارد و آن استفاده از طرح گل فرنگ است که وجه تمایز معمارى و نقاشى و جلد سازى این دوره نیز محسوب مى شود اما بافته هاى گره دار که مبین این طرح باشد یافت نشده است.
پس از کریم خان کشور ایران وضعیت خوبى نداشت و باز همان جنگهاى داخلى و عارى قدرت کمر مردم و فرهنگ و هنرشان را شکسته بود. این امرتا زمان لطفعلى خان آخرین پادشاه زند ادامه داشت.
لازم به ذکر است که حکومت زند در حالى به دست کریم خان افتاد که خزانه تهى بود و دارائیهاى ایران همه براى جنگهاى مکرر افشارى از دست رفته بود.
با توجه به اینک ساخت قالیهاى قطعه بزرگ گران قیمت در ایران توسط دربار حمایت مى شده در این دوره به علت نبود ثروت در اقشار بالاى جامعه ایران این گونه قالیها بافته نمى شده است.به عبارتى دیگر قشر ثروتمند به قشر متوسط تبدیل شده بودند .
2) بافت قالیهاى سجاده اى (محرابى یا مهرابى )
در تاریخ ویل دورانت خواندیم که یکى از قالى هاى شاخص آن دوره که در ترکیه بافته مى شده است قالیهاى با طرح سجاده اى بوده که زینت بخش مساجد و کاخهاى آن سامان بوده است و با توجه به اینکه ایران به هر حال در تمام دوران تاریخ از بزرگترین مراکز بافت محسوب مى شده است قطعاً این نمونه قالیها نیز در ایران بافته مى شده است و قالیهایى که از سده 11 به جاى مانده خود گواه این امر است که در سده 12 نیز اینگونه قالیها در ایران بافته مى شده است. اما متأسفانه من نتوانستم نه در کتابها و نه در موزه فرش ایران نمونه راز قالى سجاده اى قرن 12 بیابم ولى قالیهایى از اوایل سده 13 یافتم که عمده تفاوتشان با قالیهاى سجاده قرن 11 اضافه شدن ستون یه دو سوى قالى بود که این امر نیز خود جاى تفکر و تأمل دارد که در این مجال نمى گنجد.