فردوس یکی از شهرستانهای استان خراسان است که با 21956/6 کیلومتر مربع مساحت در جنوب این استان واقع است. ؟؟؟؟ به ترتیب ریاضی در طول شرقی 58 درجه و 9 دقیقه ودر عرض جغرافیایی 34 درجه واقع شده نزدیکترین مرکز شهرستان در آن گناباد- شهر فردوس بعد از زلزله 1347 به کلی خراب شد و شهر جدید با اصول فنی شهرسازی بسیار جدید ساخته شد.
شهرستان فردوس به علت مجاورت با کویر مرکزی و لوت دارای آب و هوایی صحرایی و خشک است و به دو بخش آب و هوای کوهستانی شمالی و جنوبی تقسیم می شود.. در کتاب سفر به خراسان مراجه قهستان آمده است:
ایالت قهستان در قدیم شامل قاین، تون( فردوس فعلی) ؟؟؟؟؟؟؟ طبیعی آن نامیده شده است.
همانطور که گفته شد شهرستان فردوس با خشکی مواجه است و هیچ گونه رودخانه ای در آن وجود ندارد فقط سیلاب بهاری به علت برهنه بودن زمین تند و خطرناک که بعد از چند ساعت بارندگی متوقف می شود.
کشاورزان با ایجاد مسندهایی خاکی در مسیر سیلابهای بهاری مقدار زیادی از این آب را در آن ذخیره می کنند.
وجه تسمیه اسم تون و فردوس:
همه جغرافی نویسان تون را یکی از دو شهر عمده ایالت قهستان می دانستند همردیف قائن تون قائن بوده ؟؟؟؟ توضیح می دهد . تون در فرهنگ لغت به معنای ؟؟؟؟ گلفن حمام- ؟؟؟؟؟ آمده است
از نظر دین زمانیکه اعراب وارد منطقه شده بودند با شناختی که از اسلام داشتند بدون هیچ مقاومتی دین اسلام را پذیرفتند و بعد ها به خاطر داشتن افرادی مومن و صالح به دارالمومنین مشهور شد.
فردوس قبل از اسلام زیر نفوذ مادها بوده تا دوره سلجوقیان که مردم از دست آنها به تنگ آمده بودند و با دعوت حسین قائنی به کشیش اسماعیلی آنها پذیرفتند بر قول 10 قوت.
مردم تون در فردوس همچنان اهل سنت و صلاح بودند تا ؟؟؟؟؟ بر آنجا استیلا یافتند در نتیجه فساد به آنان راه یافت.
تاریخ فردوس بعد از حمله مغول
در ظاهر شهر فردوس به سپاه مغول تسلیم شده بود.
ازمهمترین فتحهای جنگی مغولان در خراسان فتح قله های استواری بوده که بر کوههای بلند وجود داشت و برای تسخیر آن انواع تمهیدات را به کار گرفتند و چون اقدامات سرداران مغول برای ریشه کن کردن شورشها کفایت نکرد به روایت ( لب التواریخ) هلاکو به تون ( فردوس) آمد و قتل عام نمود که دردناک ترین خاطره بر چهره فردوس همین قتل عام هول انگیز بوده است که به دستور خان مغول در این شهر بوده است و مردم تختی را ترتیب دادند که همان تپته مانندی بود که در بخش شرقی ارگ سابق شهر از قرن ها پیش تا به امروز به تخت هلاکو معروف بوده و همچنین قبرستان خاموش در حزب فردوس نیز آرامگاه کشته شدگان جامعه مغول بوده است ولی شهردر امان ماند.
گویش مردم فردوس
استفاده از پیشوند (وا) واده به معنای بده. واپرس_ بپرس واچیدن- چیدن
یا پیشوند ( وار) به جای بر. ور خیز- برخیز
یا گویشهای دیگری مثل هِ برای برخی از افعال منفی بکار می رود مانند نِری به معنای نروی.
آثار تاریخی فردوس:
مسجد جامع فردوس- مسجد کوشک- قلعه حسن آباد- حوض سیدی کتیبه داشت- اردی شهر که در گذشته برای دفاع از شهر ساخته شده بود.
دانشوران قدیم و مسافر فردوس- مولانا آفتی توئی و مولانا آهی توئی- آقا شیخ اباذر.
معاصر- حسن تحمد زاده عطایی- آقا احمد ارمغانی- دکتر مدبر عزیزی
وجه تسمیه قاین
همانگونه که در کتاب لسترنج هم آمده ایالت قهستان که مارکوپولو آن را «تونوکاین» نامیده از اسم دو شهر بزرگ آن ایالت یعنی «تون» و »قاین» ترکیب شده و همچنین تمامی شهرهای اطراف را نیز در بر می گیرد.
قهستان بمعنی کوهستان است چرا که سرزمین قهستان مرتفع و کوهستانی است و بزرگترین شهر قهستان قاین است.
در صورتی که قاین را معرب تغییر یافته کاهن بدانیم بر کوهستانی بودن منطقه قاین دلالت دارد.
جغرافیای قاین:
شهرستان قاین در جنوب استان خراسان و رد شرق ایران قرار دارد وسعت آن بالغ بر 17722 کیلومتر مربع است. این شهرستان از شمال به شهرستان های خواف و گناباد و از غرب به فردوس و از جنوب به بیرجند منتهی می شود و از مشرق حدود 130 کیلو متر با کشور افغانستان مرز مشترک دارد.
این شهر در 33 درجه و 30 ثانیه عرض شمالی و 59 درجه و 45 ثانیه ی طول شرقی واقع است.
شهرستان قاین به نه دهستان تقسیم شده:
دهستان نیم بلوک به مرکزیت اسلام آباد.
دهستان سده به مرکز یت سده.
دهستان پیشکوه به مرکزیت بیهوده.
دهستان پسکوه به مرکزیت قومنجان.
دهستان قاین به مرکز یت مهموئی.
دهستان زهان به مرکزیت زهان.
زیر کوه به مرکز یت حاجی آباد.
دهستان پتر گان به مرکزیت شاهرخست.
دهستان شاسکوه به مرکزیت آبیز.
شهرستان قهستان دور از یکدیگر و در میانشان بیابان هاست و جز کاریزها آبی در آن یافت نمی شود.
مقدسی که اهل شام بوده و خودش از قاین دیدار داشته می نویسد:
قاین قصبه ی قوهستان است نه خوشی دارد نه ثروت.کوچک و تنگ و ارام است و درآمد آن اندک است. یک دژ باز دارنده به نام نعمان کبیر دارد اینها دوازه ی خراسان و انبار کرمان به شمار می رود. تون ( فردوس) خوسف طبیس از قهستان است. قاین و ترشیز به منزله بارانداز کرمان و انبار خراسانند.و قرای مشهور قلیون عبارت است از.
قریه ی اسنشاد
قریه ی بزناباد
قریه ی فیروز آباد
قریه ی طژرود
قریه ی ماوک
قریه ی ورزق
قریه ی نیگ
قریه ی محمد آباد
قریه ی بیهود
قریه ی زول
قریه ی بید مشک
قریه ی مکان
لاکن در لسترنج خوانیم که قاین داران قهندز و مسجد جامع و خندق بوده آب آنجا از قناتها بوجود می آمده است و باغستان اندک داشته، دهکده های آنجا پراکنده بوده و یکی از نواحی سرد سیر بشمار می آمده و همانطور که گفته شد قاین سه دروازه داشته و بار انداز خراسان محسوب می گردید، و ابن حوقل کوید دو منزل از قاین گذشته سر راه نیشابور یک نوع گل خوردنی وجود دارد موسوم به «طین نجاحی» که آن را به تمام نواحی مجاور می برند و به مقدار فراوان می خورند.
ناصر خسرو در سال 444 قاین را دیده گوید« شهری بزرگ و حصین استو و گرد شهرستان خندقی دارد و مسجد آدینه شهرستان اندرست و آنجا که مقصوره است طاقی عظیم بزرگ است چنانچه بزرگتر از آن در خراسان ندیدیم و حمد الله مستوفی از هوای معتدل آن سخن سخن گفته و محصو لاتش که غله و میوه و زعفران بسیار باشد و اکثر مردم آن شهر سپاهی باشند و آلات حرب مهیا باشد و در هر وقتی که چهل روز از تابستان میگذرد زراعت می کنند.
آثار تاریخی قبل از اسلام در قاین:
قبل از آنکه به فتح قاین و بعد از آن حمله مغول و اینکه چه بر سر این شهر تاریخی آورده اند بپردازم بهتر آن دیدم که به چند اثر باستانی که قدمتی بسیار داشته و وجود شان بر می گردد و به قبل از اسلام اشاره شود از جمله:
قلعه آرتا گوانا( یا همان کاخ تابستانی سلاطین ایرانی در دوره هخامنشی می باشد.)
بر فراز کوهی مشرف به ششهر قاین بوده.
دیوارها و احیاناً برخی عمارت های آن هنوز پا بر جاست اسماعیلیان از همان جا تادز مرکزی شهر و مسجد جامع یک تونل زیر زمینی داشته اند که در مواقع اضطرار از آن استفاده می کرده اند.
از دیگر آثار تاریخی قاین «قنوات» آن است که برخی از آنها قدمتشلن به چند هزار سال می رسد.از آن جمله قنات فرخ آباد شاهیک که به دلیل شگفتی های آن در ایران منحصر به فرد است.