تحقیق مقاله تکنیک ها و روش های افزایش خلاقیت

تکنیک های خلاقیت به عنوان ابزاری برای رشد خلاقیت و افزایش توان حل خلاق مسئله کمک شایانی به توان فرد در تمام مراحل خلاقیت و فرآیند حل خلاق مسئله می نماید . بعبارت دیگر هریک از تکنیک های خلاقیت ، مرحله یا مراحلی از فرآیند خلاقیت را تقویت می کنند . این تکنیک ها فردی و گروهی می باشند که تکنیکهای فردی شامل: توهم خلاق و تکنیک چرا؟

تکنیکهای گروهی شامل : طوفان فکری ، دلفی ، سینکتیکس و تکنیکهای مشترک شامل : اسکمپر،در هم شکستن مفروضات ، چرا ، مورفولوژیک که محور اصلی این روش ها و تکنیک ها ، شکستن قالب های ذهنی است.

تکنیک طوفان ذهنی 1-

طوفان ذهنی که یکی از شیوه های برگزاری جلسات و مشاوره و دستیابی به انبوهی از ایده ها برای حل خلاق مسائل می باشد در سال 1938 توسط الکس اس اسبورن ابداع شد . این واژه هم اکنون در واژه نامه بین المللی

 وبستر اینگونه تعریف می شود : اجرای یک تکنیک گردهمایی که از طریق آن گروهی می کوشند راه حلی برای یک مسئله بخصوص یا انباشتن تمام ایده هایی که بطور خود به خود و درجا به وسیله اعضا ارائه می شود بیابند.

تفاوت های طوفان ذهنی فردی و گروهی

طوفان ذهنی فردی با تولید طیف گسترده تری از ایده ها همراه است و کمتر منجر به ایده هایی کارا و عملی می شود . نکته ی جالب توجه این است که فرد به هنگام انزوا از گروه دیگر ترسی از انتقاد ندارد و بدون هیچگونه محدودیتی از طرف اعضا برای تجزیه ایده ها آزاد می باشد . اما مزیت طوفان گروهی این است که مشکلات ایده ی فرد بوسیله تجربه و خلاقیت افراد دیگر حل می شود و از بین می رود . اگر بخواهیم نتیجه مطلوبتری از طوفان ذهنی داشته باشیم می توانیم این دو نوع طوفان ذهنی را ترکیب کنیم.

یکی از تکنیک‌های متداول در ایجاد خلاقیت و فعال ساختن اندیشه‌ها به صورت گروهی تکنیک تحرک مغزی است. در این تکنیک مسئله‌ای به یک گروه کوچک ارائه شده و از آنان خواسته می‌شود فی‌البداهه و به سرعت به آن واکنش نشان داده و برای آن پاسخی بیابند. پاسخ‌ها بر روی تابلویی نوشته می‌شوند به طوری که همه اعضای جلسه می‌توانند آنها را ببینند. این امر باعث می‌شود تا ذهن اعضاء به فعالیت بیشتری پرداخته و جرقه‌ای از یک ذهن باعث روشنی ذهن دیگری شود.

اولین دلیل اثربخشی تحرک مغزی افزایش قدرت خلاقیت در گروه است، افراد در حالت گروهی بیش از حالت انفرادی قدرت تصور خلاق بروز می‌دهند. رقابت نیز عامل دیگری است که در جلسات تحرک مغزی موجب افزایش اثربخشی می‌گردد. همچنین عدم وجود انتقاد و ارزیابی‌های سریع باعث می‌شود تا اعضای جلسه با فراغت خاطر به اظهارنظر بپردازند و محیطی مساعد برای خلاقیت ایجاد گردد. نکته دیگری که در مؤثر بودن تحرک مغزی قابل ذکر است فی‌البداهه بودن نظرات است.

این روش که توسط آلکس ازبرن برای استفاده در کارهای تبلیغاتی ابداع شد خودداری کامل از انتقاد است.

تاکید این روش بر این است که اندیشه ها به صورت کنترل نشده و سازمان نیافته و به صورت تخیلی مطرح شوند.

قواعد جلسه در این روش عبارتست از:

هیچ فکری مورد انتقاد قرار نمی گیرد.

هرچه فکرها بکرتر و بدیع تر باشد بهتر است.

هر چه تعداد ایده ها بیشتر باشد بهتر است.

افراد برای بهبود و توسعه ابعاد فکرهایی که ارائه میدهند تشویق میشوند.

همه ایده ها یادداشت می شوند.

هیچ ایده ای رد نمی شود بلکه تکوین می یابد.

  یکی از تکنیک های  متداول  در  ایجاد  خلاقیت  و  فعال  ساختن  اندیشه  ها  به  صورت گروهی  تکنیک  تحرک  مغزی  است .در  این  تکنیک  مساله ای  به  یک  گروه  کوچک  ارائه   شده  و  از  آنان  خواسته  می  شود فی البداهه  و  به  سرعت  به  آن  واکنش  نشان  داده  و  برای  آن  پاسخی  بیابند.پاسخها  بر  روی   تابلویی نوشته  می شوند  به  طوری  که  همه  اعضاء جلسه  می  توانند  آنها  را  ببینند.این  امر  باعث  می  شود  تا  ذهن  اعضاء  به  فعالیت  بیشتر ی پرداخته  و جرقه  ای   از  یک  ذهن  باعث  روشنی  ذهن  دیگری  شود.

چهار اصل در جلسات  تحرک  مغزی حاکم  است:

1- میزان ایده ها و نظرات ابراز  شده واجد اهمیت است،چه هر چه نظرات و پیشنهادات  بیشتری  ایجاد  شوند امکان  وجود ایده های  خلاق  و بدیع در میان آنها افزایش  پیدا می کند.بنابراین باید شرکت کنندگان  در جلسه ترغیب  شوند  تا هرچه  بیشتر به اظهار نظر و ابراز  ایده های جدید بپردازند.

2- اعضاء  می توانند  به  تکمیل ،تعدیل  و ترکیب  ایده  های  دیگران  نیز  بپردازند و  ایده  های  خود  را  بر  اساس  نظرات  آنان  بنا  کنند.این  مساله  باید  به  اعضء  جلسه گوشزد  شود  که  می  توانند  علاوه  بر  اظهار  نظر  فردی   از  نظرات  ابراز  شده  الهام  گرفته  و نظرات  تلفیقی  و  ترکیبی  بسازند  و  اعلام  کنند.البته  هیچ  یک  از  افراد  حق  ندارند  نسبت  به  نظرات  دیگران  ارزیابی  انجام  دهند.

3- اجازه  هیچگونه  انتقاد  و  نقادی  نسبت  به  نظرات  ابراز  شده  در  جلسه داده  نمی  شود.همه  حق  دارند آزادانه نظر  خود  را  ابراز  نمایند  ولی  حق  ندارند  نسبت  به  نظر  دیگری  انتقاد  کرده و اظهار  نظر  مثبت  یا  منفی  کنند.انتقاد  موجب  می گردد  تا  افراد  از  بیان  ایده  هایی  که  فکر  می کنند مورد  انتقاد  واقع  خواهد  شد  خودداری  کنند.

4- ارزیابی  و داوری   نسبت  به  نظرات  ابراز  شده  به  بعد موکول  می  گردد  و  از  اعضاء جلسه  خواسته  می  شود  تا  هیچگونه  قضاوت  و ارزیابی  نسبت  به  نظرات  بیان  شده   به  عمل  نیاورند.ارزیابی  های  شتابزده  ممکن  است  اظهار نظری  را  قبل از آنکه  موجب  شکفتگی  نظر  دیگری   شود  در  نطفه  خفه  نماید  و  فضای   خلاق  جلسه را  دچار  رکود کند.

5- موضوعات  مطرح  شده  در  جلسات  تحرک  مغزی باید  دقیقا  تعریف  شده  و  مشخص  باشند.مسائل  کلی  و  مبهم موجب  سردرگمی  اعضاء  و  عدم  کارایی  جلسه  می گردند. زمانی  که  تعریف  مشخصی  از  مساله  وجود  نداشته باشد ، جلسه بی  هدف   به  این  سو  و  آن  سو  تغییر جهت  می  دهد.در  حالی  که  با  تعیین  هدف  و  تعریف  مساله  چارچوبی  ایجاد  می  شود  که  در  محدوده  آن  افکار  هدایت  می  شوند.

دلایل  فراوانی  در مورد  پربار  بودن  جلسات  تحرک  مغزی  بیان  گردیده  است که  به  برخی از  آنها  اشاره  می  شود.اولین  دلیل  اثربخشی  تحرک  مغزی  افزایش قدرت  خلاقیت  در  گروه  است  تجربیات  انجام  شده  نشان  داده  است  که  افراد  در حالت  گروهی   بیش  از  حالت  انفرادی   قدرت  تصور  خلاق  بروز  می  دهند.

رقابت  نیز  عامل  دیگری  است  که  در جلسات  تحرک  مغزی   موجب  افزایش   اثربخشی  می گردد.همچنین  عدم  وجود  انتقاد  و  ارزیابی  های  سریع  باعث  می  شود  تا  اعضاء جلسه  با  فراغت  خاطر  به  اظهار  نظر  بپردازند  و  محیطی  مساعد  برای  خلاقیت  ایجاد  گردد.نکته  دیگری  که  در  موثر  بودن  تحرک مغزی  قابل  ذکر  است  فی البداهه بودن  نظرات  است.

افراد  در  مقابل مساله  ای  قرار  می  گیرند که  باید  به  سرعت  نسبت  به  آن  واکنش  نشان  دهند  و این  حالت  موجب  خلاق  تر  شدن  ذهن  میگردد درست مانند  لحظاتی   که  فرد  در مقابل  یک  واقعه  غیر  منظره  عکس  العملی  بدیع  نشان  داده  است  که  بعد  ها  وقتی  به  آن  می  اندیشد  از  پاسخ خود  دچار  شگفتی  می گردد.

در  مورد  ویژگیهای  اعضاء  شرکت کننده  در  جلسات  تحرک  مغزی   اصولا   باید  افراد  دارای  زمینه  های  تحخصصی نسبت  به  مساله  مورد  بحث  باشند اما  از  جهت  تجربه  می  توان  اعضاء  تازه وارد  و مجرب  را  در  یک  گروه قرار  داد  و  از  تعامل  نظرات  آنان  به  ایده  های   جدید  دست  پیدا  کرد.البته  در  جلسات  تحرک  مغزی   باید  هوشیار  بود تا یک  یا  چند  نفر  بر  سایرین  سلطه  پیدا  نکنند و  افکار  و نظرات  آنان  را  تحت الشعاع  نظر  خود  قرار  ندهند.از  اینرو  توصیه  آن  است  که  اعضاء  جلسه  با  یکدیگر  تقریبا  همسانی  داشته  و  یک  فرد  عالیمقام  سازمانی  به  همراه  زیردستانش  در  یک  جلسه  شرکت  نجوید.همانطور  که  اشاره  شد  جلسات  تحرک  مغزی  باید  در  گروههای  کوچک  انجام پذیرد و  تعداد  12  نفر حد  مطلوب  برای  اعضء  یک  جلسه  تحرک  مغزی می  باشد.

                                                               تکنیک چرا ؟ 2-

تکنیک چرا دقیقا مثل چراهای مکرر کودکی است که کودکان برای گسترش فهم خود از دنیای اطرافشان از والدین می پرسند . اما با این تفاوت که در بزرگسالی باید یاد گرفته هایمان را زیر سوال ببریم سادگی این تکنیک باعث شده است ، بسیاری از مردم متوجه اهمیت و نقش آن نشوند و این تکنیک برای ایده یابی و ایده پردازی به کار می رود . بعنوان مثال برای شناسایی و تعریف درست و کامل مسئله می توان از این تکنیک استفاده کرد. بلکه استفاده از این تکنیک به ما کمک می کند تا موقعیت و وضعیت را بهتر و روشنتر مشخص کنیم و در فرآیند آن به ایده های جدیدی دست یابیم.

تکنیک توهم خلاق 3-

خیلی اوقات آنچه را که فکر می کنیم واقعیت است ، واقعیت نیست . واقعیتها با پنج حس انسان درک می شوند. چیزهایی که چشم می بیند و طوری که مغز آن را تفسیر می کند باعث این خطا می شود . چشم می بیند ، اما وظیفه ی ذهن چیز دیگری است .

کار ذهن مرتب کردن ، دسته بندی و قابل فهم کردن جرقه هایی است که پس از دیدن  مغز آن را ایجاد می کند بنابراین تصاویری که در ذهن است ، کپی مستقیم اشیاء نیست بلکه کدهای خلاصه ای است که از طریق شبکه ی عصبی مغز می رسد . منظور و هدف این تکنیک این است که شما بتوانید با قدرت توهم بعضی از اوقات با خطاهای عمدی طور دیگری به مسائل نگاه کرده تا بدین وسیله اصل و واقعیت موضوع را دریابید . این سعی باعث می شود مقداری اطلاعات از شکاف های موجود در بافتهای عصبی ، آزاد شده و به وسیله پیوند با اطلاعات قبلی ، الگوی ذهنی جدیدی ساخته شود و یا موضوع از الگوی ذهنی قبلی به الگوی دیگری انتقال یابد.

تکنیک پی . ام .آی (P.M.I)4-

یکی از ارزش های این تکنیک آن است که انسان را مجبور می سازد تا دقایقی بر خلاف قالبهای ذهنی اش تفکر کند و به مرور نسبت به قالب های ذهنی خود آگاه تر و مسلط تر شود ، لذا آمادگی ذهنی بیشتری برای خلاقیت پیدا می کند . نام این تکنیک بر گرفته از حروف اول سه کلمه به معنی افزودن ، کاستن و جالب می باشد . روش کار چنین است که ابتدا فرد توجهش را به نکات مثبت موضوع یا پیشنهاد و سپس به نکات منفی و نهایتا به نکات جالب و تازه ی آن که نه مثبت است و نه منفی ، معطوف می کند و در پایان نسبت به تهیه لیست نکات مثبت یا مزایای موضوع ، لیست موانع ، محدودیت ها و نکات منفی موضوع و لیست نکات جالب و تازه ی موضوع اقدام می کند . یکی از مهمترین کاربردهای این تکنیک زمانی است که نسبت به یک قضیه اطمینان داریم نه مواردی که نسبت به آن شک و ابهام داریم . به عبارت دیگر هر چه نسبت به موضوعی بیشتر بدبین یا خوشبین باشیم استفاده از این تکنیک کار گشاتر و اثر بخش تر خواهد بود.

برای یافتن نکات جالب کافی است که جمله ی (( چقدر جالب می شود اگر ......)) را کامل کنیم.

تکنیک شکوفه ی نیلوفر آبی 5-

این تکنیک توسط یاسوآماتسومورا طراحی و ارائه شده است . طرح این ایده بر گرفته از شکوفه نیلو فر آبی می باشد بدین صورت که گلبرگ های شکوفه نیلوفر آبی به دور یک هسته مرکزی خوشه می زنند و از آن نقطه گسترش می یابند . با ایجاد پنجره هایی مشابه با پنجره های مورد استفاده در برنامه کامپیوتری ، بخش هایی از یک تابلوی ایده را می توان به صورتی تقسیم بندی کرد که یک موضوع اصلی برای استخراج ایده در پنجره های جانبی ، مورد استفاده قرار گیرد به نوبه خود مراکز مجموعه های جدید پنجره را تشکیل می دهد.

تکنیک چه می شود اگر ....؟ 6-

به طور کلی برای خلاقیت باید فکر ، از قالب های ذهنی ، شرایط موجود ، پیش فرض ها ، عادات و استانداردها آزاد شود تا بتواند موضوع را از زوایای مختلف رویت و ایده های جدیدی را تداعی کند . بر همین اساس این تکنیک کمک شایانی به آزاد سازی فکر برای جمع آوری ایده های جدید می کند . در این روش توصیه می شود برای یافتن ایده های جدید از سوالات (( چه می شود اگر...؟ استفاده کنید و آن را به قدری تکرار و تمرین کنید که برایتان یک عادت شود. از این تکنیک می توان برای یافتن افزایش قدرت خلاقیت بدون داشتن موضوع بخصوصی استفاده کرد ،ضمن اینکه بعنوان یک تفریح یا شوخی و سرگرمی در همه ی اوقات قابل استفاده است.

تکنیک اسکمپر SCAMPER 7-

این تکنیک کاربرد اصلی آن بر پایه ایده یابی فردی طراحی شده است که می تواند به نحو بسیار اثر بخشی برای گروه ها نیز مفید باشد . هدف اصلی این تکنیک قدرت تصور است تا آن را در جهات و بعد مختلف وضروری به حرکت درآورد. این تحریک بوسیله یک سری سوالات تیپ و ایده بر انگیز صورت می گیرد که شخص در رابطه با مسئله مورد نظرش از خود سوال می کند و در نهایت با افزایش ایده ها ، کیفیت ایده ها تضمین و ارتقاء می یابد .واژه SCAMPER از ابتدای حروف واژه های سوال برانگیز گرفته شده که در دستیابی ایده های نو بسیار موثر است.

به معنی جانشین سازی است  : Substitution

به معنی ترکیب کردن است : Combine

به معنی رفاه ، سازگاری و تعدیل کردن است : Adapt

به معنی بزرگ سازی است  : Maginfy

به معنی استفاده در سایر موارد است : Put to other uses

   به معنی حذف کردن است: Ellimination

به معنی معکوس سازی است : Reverse

تکنیک در هم شکستن مفروضات 8-

یکی از موانع مهم خلاقیت ، مفروضات قبلی است که نا خودآگاه اجازه نمی دهد فکر در همه جهات به حرکت در آید بسیاری از مفروضات قبلی ممکن است در اصل همان زمانی که در ذهن ما ایجاد شده اند ، غلط باشند ، مثل خطر ناک بودن دوچرخه در ذهن کسی که خواب تصادف شدید با دوچرخه را دیده است . بسیاری از آنها به مرور زمان اعتبارشان را از دست داده اند یا بسیاری از آنها به دلیل تغییر شرایط بی اعتبار شده اند . اما مسئله این است که فرد متوجه این تغییرات و اشتباهات نیست و هنوز با مفروضات قبلی به مسئله نگاه می کند . از آنجائیکه مفروضات مربوط به قسمت درونی ذهن می شوند و به عبارت دیگر چون آنها امری درونی هستند نمی توانیم آنها را بتنهایی فسخ یا از فکر خود جدا سازیم . مثل آن چاقو که نمی تواند دسته اش را ببرد . شناسایی مفروضات خود و دیگران ، اولین قدم برای تغییر مفروضات است.

تکنیک دلفی 9-

این تکنیک در سال 1964 توسط داکلی و هلمر معرفی شد . بسیار شبیه به تکنیک طوفان ذهنی است با این تفاوت که افراد هیچ گاه به صورت گروه در یک جلسه و دور یک میز جمع نمی شوند و در واقع رویارویی مستقیم رخ نمی دهد . اسا ساو فلسفه این تکنیک این است که افراد در تکنیک طوفان فکری بعلت شرم و خجالت نمی توانستند بعضی از ایده هایشان را مطرح نمایند لذا در این روش افراد به صورت کلامی و رودر رو درگیر بحث نمی شوند.بلکه رئیس گروه موضوع را به همه اعلام می کند و سپس هریک از افراد به طور جداگانه ایده هایشان را به صورت کتبی (حتی می تواند بدون ذکر نام باشد ) برای رئیس گروه ارسال می کنند .

 سپس رئیس گروه تمام ایده های پیشنهادی را برای تک تک اعضا ارسال می کند و از آنها می خواهد که نسبت به ایده های پیشنهادی دیگران فکر کنند و اگر ایده ی جدیدی به نظرشان می رسد به آنها اضافه کنند . این عمل چندین بار تکرار می شود تا درنهایت اتفاق آرا بدست آید . فن دلفی شامل دعوت به مشورت و مقایسه ی قضاوت های بی نام چند نوبتی اعضا ی یک تیم در باره تصمیم یا مسئله می شود.

چه موقع از فن دلفی استفاده می شود ؟

1- هنگامی که می خواهید نظر اعضای یک تیم را در مورد شخصی به دست آورید بی آنکه روبرو شدن آنان سبب احتمال خطا در قضاوت شود.

2- هنگامی که اعضای یک تیم در یک جا مستقر نباشند.

3- زمانی که لازم است اعضای تیم نسبت به تصمیمی که می گیرند و عواقب آن به طور کامل آگاه و مسئول باشند.

4- هنگامی که حضور چهره های بالادست و فشار همتایان بر تصمیم گیری اثر می گذارد.

تکنیک تجزیه و تحلیل مورفولوژیک  10-

تکنیک تجزیه و تحلیل مورفولوژیک یا ریخت شناسانه که توسط               فریتززویکی ابداع شد ، فنی است که بر اساس آن پدیده ی مورد نظر از جهت ساختار کلی و ابعاد مختلف مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد. به این منظور ابتدا سطوح و ابعاد مختلف موضوع را شناسایی و فهرست می کنیم . برای مثال اگر بخواهیم در مورد بازاریابی یک کالا راههای جدید و بدیعی بیابیم ابتدا باید ابعاد مختلف کالا مثل شکل ظاهری ، کاربردهای آن ، خواص و فواید آن ، وضعیت مشتریان و بازارکالا تبیین و تدوین نمائیم . در این مرحله بایستی سعی کرد ابعاد کالا را بیشتر مشخص کرد . برای اینکه بتوان ابعاد یک موضوع و اجزای متشکله (متغیرهای )آن را با یکدیگر مقایسه و مرتبط نمود، می توان ابعاد اصلی و اجزای آنها را برروی دایره ای متحدالمرکز نوشته و با چرخاندن دایره های مختلف ، ابعاد و اجزای آنها را با هم مقایسه و ارتباط آنها را حدس زد.