راهبرد های توسعه پایدار در بخش آموزش و پرورش و آموزش عالی
آموزش و پرورش و آموزش عالی در ایران
در برنامه‌های توسعه کشور ما نیروی انسانی جایگاهی ویژه و نقشی محوری دارد و سهمی به‌سزا در توسعه پایدار ایفا می‌کند. آموزش و پرورش متولیان اصلی تربیت نیروی انسانی متخصص و کارآمد در میان سایر بخش‌ها، موقعیتی خاص و مأموریتی ویژه در برنامه‌های بلندمدت توسعه دارند. از این رو، تدوین و تنظیم برنامه‌های پنج‌ساله در این دو بخش از حساسیت بالایی برخوردار است. مجموعه حاضر سند ملی توسعه آموزش و پروش و همچنین آموزش عالی نام دارد و در تهیه آن، چشم‌انداز 20 ساله جمهوری اسلامی ایران مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام، قانون برنامه چهارم و قانون اهداف وظایف و تشکیلات وزارت آموزش و پرورش و همچنین وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به عنوان مهم‌ترین اسناد فرابخشی برای تعیین سیاست‌ها و تشخیص اولویت‌ها مورد توجه قرار گرفته است.
در این بررسی به تعداد دانش‌آموزان و همچنین تعداد دانشجویان در پایان برنامه سوم توسعه و وظایف و تکالیف برنامه چهارم، تهدیدها و محدودیت‌های آن اشاره شده است.
تعداد دانش‌آموزان در پایان برنامه سوم توسعه
پیش‌بینی عملکرد سال تحصیلی 84-83 که شامل نوآموزان دوره آمادگی یک‌ساله، دانش‌آموزان ابتدایی، راهنمایی، متوسطه و پیش‌دانشگاهی، استثنایی و نظیر آن در جدول زیر آمده است.
ردیف
عنوان شاخص یا هدف کمی
واحد متعارف
پیش‌بینی عملکرد سال 84-83 (سال پایانی برنامه)
1
تعداد نوآموزان دوره آمادگی یک‌ساله
هزار نفر
470
2
دانش‌آموز ابتدایی
هزار نفر
6,400
3
دانش‌آموز راهنمایی
هزار نفر
4,500
4
دانش‌آموز متوسطه و پیش‌دانشگاهی
هزار نفر
4,700
5
دانش‌آموز استثنایی
هزار نفر
80
6
جمع دانش‌آموزان
هزار نفر
16,150
7
دانش‌آموز تیزهوش (سرآمد)
هزار نفر
39
8
تعداد سوادآموزان در دوره مقدماتی
نفر
467,165
9
تعداد سوادآموزان در دوره تکمیلی
نفر
431,675
10
تعداد سوادآموزان در دوره پایانی
نفر
370,583
11
تعداد سوادآموزان پایه پنجم ابتدایی
هزار نفر
284
12
کل سوادآموزان
هزار نفر
1,554
13
پوشش تحصیلی ظاهری ایتدایی
درصد
5/110
14
پوشش تحصیلی ظاهری راهنمایی
درصد
2/112
15
پوشش تحصیلی ظاهری متوسطه (16-14 ساله)
درصد
83
16
سهم متوسط نظری از پوشش ظاهری 16-14 ساله
درصد
61
17
پوشش تحصیلی ظاهری پیش‌دانشگاهی (17 ساله)
درصد
7/35
18
تعداد باسوادان جمعیت 6 ساله و بالاتر
هزار نفر
51,798
19
سهم باسوادان در کل جمعیت 6 ساله و بالاتر
درصد
5/86
20
تعداد بی‌سوادان جمعیت 6 ساله و بالاتر
هزار نفر
8,076
تعداد دانشجویان در پایان برنامه سوم توسعه
دانشجویان مؤسسات آموزش عالی کشور شامل دو بخش دولتی و غیردولتی می‌باشند که آمار آن در جدول زیر آمده است.
جدول وضع بخش آموزش عالی در پایان برنامه سوم توسعه سال 1383 (جمعیت دانشجویی)
مقطع تحصیلی
بخش دولتی
بخش غیردولتی
وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
دانشگاه پیام نور
دانشگاه جامع علمی کاربردی
دستگاه‌های اجرایی
وزارت آموزش و پرورش
جمع
دانشگاه آزاد اسلامی
مؤسسات آموزش عالی غیردولتی و غیرانتفاعی
جمع
جمع کل
روزانه
شبانه
جمع
روزانه
شبانه
جمع
کاردانی
8,365
8,000
16,365
21,700
6,400
28,100
0
180,300
6,235
172,000
403,000
291000
26,000
317,000
720,000
کارشناسی
20,6000
100,000
30,6000
25,700
7,800
33,500
369,165
9,700
32,285
3,000
753,650
631250
24,100
655,350
1,409,000
کارشناسی ارشد
3,6000
7,700
43,700
3,000
0
3,000
820
0
1,480
0
49,000
27600
1,400
29,000
78,000
دکترای حرفه‌ای
2,000
300
2,300
3,050
0
30,050
0
0
0
0
32,350
12650
0
12,650
45,000
دکترای تخصصی
7,635
0
7,635
7,350
0
7,350
15
0
0
0
15,000
2500
500
3,000
18,000
جمع کل
260,000
116,000
376,000
87,800
14,200
102,000
370,000
190,000
40,000
175,000
1,253,000
965000
52,000
1,017,000
2,270,000
بخش دولتی دانشگاه‌ها و مؤسسات زیر را شامل می‌شود:
دانشگاه‌های دولتی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری
دانشگاه‌ها و دانشکده‌های علوم پزشکی و خدمات بهداشتی، درمانی وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
دانشگاه پیام نور
دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی عالی وابسته به دستگاه‌های اجرایی
دانشگاه‌های جامع علمی کاربردی
بخش غیردولتی دانشگاه‌ها و مؤسسات زیر را شامل می‌شود:
دانشگاه آزاد اسلامی
دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی غیردولتی غیرانتفاعی
مراکز آموزشی علمی کاربردی
مؤسسه‌های آموزش عالی آزاد
اهداف آرمانی آموزش و پرورش و آموزش عالی در برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور
الف) اهداف آرمانی آموزش و پرورش کشور
اهداف و جهت‌گیری‌های اساسی بخش آموزش و پرورش از چهار محور تشکیل شده است که عبارتند از:
عدالت (فرصت‌های برابر یادگیری و دسترسی به آموزش و پرورش برای همه)
کیفیت
تقویت هویت دینی و ملی دانش‌آموزان
مشارکت بخش‌های غیردولتی در امر آموزش و پرورش
ب) اهداف آرمانی آموزش عالی کشور
اهداف آرمانی عبارتند از:
هدف اول دستیابی به جامعه برخوردار از ویژگی دانش پیشرفته و توانا در تولید علم و فناوری با اهداف کیفی زیر:
کارآمد کردن نظام آموزش عالی کشور
توسعه منابع انسانی مورد نیاز در جهت تحقق اهداف چشم‌انداز
توسعه دسترسی به آموزشی عالی
کارآمد کردن نظام حمایت مالی از دانشگاهیان مبتنی بر دیدگاه عدالت اجتماعی
هدف دوم دستیابی به جایگاه اول علمی و فناوری در سطح منطقه آسیای جنوب غربی با اهداف کیفی زیر:
حمایت ویژه از آموزش‌های مرتبط با فناوری‌های نو و پیشرفته
حمایت از استعدادهای فنی پژوهشی و تقویت روحیه کار و ابتکار و کارآفرینی
تقویت نهضت نرم‌افزاری و توسعه مرزهای دانش
هدف سوم دستیابی به جامعه توسعه‌یافته متکی بر اصول اخلاقی، ارزشهای اسلامی و هویت ملی با اهداف کیفی زیر:
گسترش و تعمیق معرفت دینی، روحیه خودباوری، پویایی فکری و التزام اجتماعی
ارتقای بهداشت روانی و جسمانی دانشگاهیان
سیاست‌های آموزش و پرورش در برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور
ارتقای سطح علمی و تخصصی و افزایش انگیزه شغلی مدیران
بهبود مدیریت آموزشگاهی با رویکرد مدرسه محوری و تقویت نقش هیأت‌های امنا در اداره مدرسه
افزایش سطح علمی و انگیزه شغلی معلمان و توسعه مهارت‌های حرفه‌ای آنان
توسعه فعالیتهای پژوهشی و همکاری با دانشگاه‌ها
پژوهش‌مدار شدن تصمیم‌گیری‌های اصلی آموزش و پرورش در کلیه سطوح
برنامه‌ریزی درسی متناسب با رویکرد دانش‌آموز پژوهنده و توسعه فناوری اطلاعات
تقویت رویکرد تلفیق و توأم‌سازی فعالیتهای آموزشی و پرورشی و افزایش مهارت‌های تربیتی معلمان
ارتقای بهره‌وری منابع و افزایش سرمایه‌گذاری دولتی برای تأمین امکانات آموزشی و افزایش پوشش
توسعه مشارکت مردم و تقویت حمایت از بخش‌های غیردولتی در آموزش و پرورش
توسعه کمی و کیفی آموزش‌های فنی و حرفه‌ای و ایجاد انگیزه‌های لازم برای جذب و هدایت استعدادهای مناسب و تأمین تسهیلات، ظرفیت و منابع لازم جهت ایجاد و جلب امکانات جامعه برای توسعه این قبیل آموزش‌ها
توسعه و بهبود وضعیت آموزش و پرورش عمومی و دوره پیش دبستانی بر اساس سند برنامه ملی آموزش برای همه
توسعه تربیت بدنی و ورزش و ارتقای سطح سلامت جسمی و روانی دانش‌آموزان با اولویت دختران و منابع انسانی
توسعه و بهبود فضاهای آموزشی، پرورشی و آموزشی
منعطف ساختن ساعات در برنامه‌های درسی برای ایجاد زمینه جهت تقویت و توسعه تربیت بدنی، مهارت‌های زندگی و برنامه‌های فرهنگی و هنری
تهدیدها، محدودیت‌های توسعه بخش آموزش و پرورش
الف) تهدیدها
جهانی شدن و تأثیر آن در تربیت بدنی و هویت ملی و نقش خانواده و پیدایش نیازهای مهارتی جدید شغلی و شهروندی مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات
تولید فزاینده و خیره‌کننده علم در دنیا، کهنه شدن سریع دانش و عدم تغییر در محتوای آموزش و توانمندی معلمان متناسب با این تحولات
گسترش امکانات ارتباطی در جامعه و تأثیرپذیری نامطلوب
عدم نگرش سرمایه‌ای به آموزش منابع انسانی و آموزش و پرورش از طرف سازمان‌ها و مراجع سیاستگذار کشور و مبادی توزیع و تخصیص منابع
عدم گسترش دامنه آموختن به حیطه‌های آموزش برای زیستن و آموزش برای همزیستی با دیگران
مشارکتی بودن ماهیت تعلیم و تربیت و فقدان نظام برنامه‌ریزی متناسب این ویژگی
عدم انعطاف در نظام برنامه‌ریزی آموزشی و درسی از جهت تأمین آموزش با کیفیت با تکیه بر نیازهای آینده و تفاوت‌های فردی، فرهنگی، منطقه‌ای و جنسیتی
کاهش تدریجی انگیزه ادامه تحصیل در دروه‌های بالاتر به‌ویژه در میان پسران به سبب شرایط اقتصادی خاص در جامعه
تأثیر منفی شیوه گزینش دانشجو در دانشگاه‌ها بر فرایند تعلیم و تربیت در آموزش و پرورش
عدم تناسب مهارت‌های حرفه‌ای و سطح تحصیلات معلمان با نیازهای شغلی آنان
کاهش انگیزه لازم در معلمان برای خدمت مورد انتظار
ب) محدودیت‌ها
تأثیرپذیری آموزش و پرورش از قوانین، مصوبات و مقررات عمومی و عدم برخورداری از اختیارات کافی و مورد نیاز
عدم تناسب ساختار بخش با اندازه آن، تمرکز بیش از حد در تصمیم‌گیری و فقدان اختیار کافی مدیران واحدهای آموزشی
فقدان و یا ضعف آمایش سرزمین در الگوی توسعه کشور
عدم نگرش نظام‌مند به منابع انسانی آموزش و پرورش به عنوان اصلی‌ترین زیرساخت توسعه کشور
عدم توجه و همراهی لازم از سوی مراجع سیاستگذاری و تصمیم‌گیری در زمینه رفع مشکلات معیشتی و رفاهی فرهنگیان
محدودیت منابع برای پاسخ‌گویی به تقاضای اجتماعی به آموزش و پرورش با کیفیت مورد نظر
نبود ظرفیت‌های کافی در بخش غیردولتی برای توسعه روش‌های مشارکتی
نابرابری در دستیابی به فرصت‌های آموزشی
عدم توجه لازم به دوره آمادگی به عنوان پایه و اساس آموزش در دوره‌های بالاتر
تأثیر فعل و انفعالات جمعیت دانش‌آموزی بر نیاز به سایر عوامل آموزشی و عدم تناسب منابع و امکانات موجود با این تغییرات
فرصتها و قابلیت‌های توسعه بخش آموزش و پرورش
الف) فرصتها