چکیده : درجهان امروز، پژوهش و میزان اعتبارات اختصاص یافته به آن در هر کشوری، یکی از شاخص های توسعه یافتگی آن کشور بشمار می رود. در دهه های اخیر درکشورما هرچند که گامهای مؤثری دراین زمینه برداشته شده است اما هنوز با استاندارهای جهانی فاصله زیادی وجود دارد.
دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی از دیر باز نقش آموزش و پژوهش را توامأ به عهده داشته اند بگونه ای که بزرگترین تحقیقات وتتبعات علمی درسطح جهانی ونیز در ایران از سوی مراکز آموزش عالی و بوسیلۀ دانشگاهیان صورت گرفته است . با این وجود در انجام تحقیقات بطور اعم و تحقیقات اجتماعی بطوراخص مشکلات و موانعی جدی وجود دارد که بدون رفع آنها ، بهینه سازی و کارآیی پژوهش های علمی در فرایند توسعه ، ناممکن می نماید . در این مقاله سعی بر این است که ضمن مروری گذرا بر تاریخچۀ پژوهش های اجتماعی درایران ، عمده ترین نارسایی های آنرا از جنبه های مختلف روش شناختی ، سازماندهی ، اعتبارات و نیروی انسانی مورد ارزیابی قرارداده و پیشنهادات کاربردی دراین زمینه ها ارائه نماید .
واژگان کلیدی : پژوهش در دانشگاه ها ، اعتبارات پژوهشی ، موانع ومشکلات در امر پژوهش ، تحقیقات اجتماعی ، نقش پژوهش در فرایند توسعه ، امکانات پژوهشی
مقدمه :
درآستانۀ قرن بیست ویکم کشورهای مختلف جهان بطورفزاینده ای به سمت پیشرفت و توسعه گام برمی دارند و دراین راه هرروز بررقابت درکسب شاخص های توسعه یافتگی گوی سبقت را ازیکدیگرمی ربایند. این درحالی است که کشورما دربسیاری ازمعیارهای تعیین کننده درامرتوسعه دروضعیت نامطلوبی قرارگرفته است . یکی از شاخص های توسعه یافتگی رامیزان توجه به تحقیق وسرمایه گذاری درآن می دانند . هرچند به نظرمی رسد که تحقیقات درزمینه های صنعت وتکنولوژی و علوم پایه است که بطور مستقیم نتایج خود را در توسعه اقتصادی و صنعتی نشان می دهد ، اما تجربه نشان داده است که حتی اگر بودجه وامکانات کافی درجهت تحقیق وتوسعۀ علوم پایه وفنی درنظرگرفته شود ، بدون تمهیدات ساختاری درعرصه های اجتماعی وانسانی و اتخاذ راهکارهای مناسب سیاسی ، حقوقی و اخلاقی ، این امکانات نمی توانند بازدهی وبهره وری مورد انتظار رادرتوسعۀ پایدارو همه جانبه درپی داشته باشند . بسیاری ازکارشناسان وصاحبنظران معتقدند که تحقیقات درعلوم اجتماعی است که می تواند مشکلات اجتماعی راشناسایی نموده وراه حل های مناسب برای زدودن آنها رابه کارگزاران ، مسئولین ورهبران سیاسی واجتماعی نشان دهد . در این راستا دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی از دیر باز نقش آموزش و پژوهش را توامأ در سراسر گیتی به عهده داشته اند . درقرون اخیر نیز بزرگترین تحقیقات وتتبعات علمی نیز از مراکز آموزش عالی بیرون آمده است . از آن هنگام که " جامعه شناسی " بوسیلۀ اگوست کنت فرانسوی پا به عرصۀ علوم گذاشت و داعیۀ بررسی مسائل و معضلات اجتماعی را از طریق علمی سر داد تا کنون ، این رشته از علوم انسانی نقش زیادی در به عهده گرفتن تحقیقات اجتماعی داشته است .
در واقع تفکر جامعه شناسی به دنبال تفکر اجتماعی و فلسفۀ تاریخ تحت شرایط و ضرورتهای خاصی پدید آمد. هرچند تفکرات اجتماعی و تحقیق در مورد مسائل جامعه درشرق بوجود آمد اما شرایط خاص اجتماعی غرب پس از رنسانس ، انقلاب صنعتی و تحولات اجتماعی و سیاسی و توسعۀ مؤسسات علمی و مراکز آموزشی و پژوهشی در اروپا بود که باعث بوجود آمدن رشتۀ جامعه شناسی و بدنبال آن انجام تحقیقات اجتماعی به روش علمی شد . در قرون نوزدهم و بیستم تحقیقات اجتماعی در کشورهای غربی نقش بسزایی در شناخت مسائل اجتماعی ناشی از مدرنیسم و نظام صنعتی داشته اند . در این کشورها ، دانشگاهها که همواره هم تولید کنندۀ پژوهشگران اجتماعی وهم مرکزی برای پژوهش های اجتماعی بوسیلۀ اساتید با تجربه و متخصص در رشته های علوم اجتماعی هستند ، همواره بزرگترین آثار تحقیقی علمی را به ثمر رسانده و راهنمای مجریان و تصمیم گیرندگان اجرایی بوده اند . درکشورهای توسعه نیافته ازجمله ایران که از حدود نیم قرن پیش ، گام درمسیر توسعه یافتگی و استقرار نهادهای متناسب با زندگی مدرن و نظام صنعتی گذاشته است نیز طبعأ مراکز آموزش عالی و دانشگاهها نقش تعیین کننده ای درانجام تحقیقات اجتماعی دارا می باشند . در این مقاله سعی خواهدشد تا ضمن بررسی وضعیت تحقیقات اجتماعی در دانشگاههای کشور در دهه های گذشته ، وضعیت را درحال حاضر مطالعه نموده و پیشرفتها و کاستی ها ی آنرا از جنبه های مختلف از نظر بگذرانیم .
اهمیت و ضرورت تحقیقات اجتماعی در فرایند توسعه
کشورما از یک طرف به عنوان یکی از کشورهای درحال توسعه ، دارای مسائل و مشکلات خاص این کشورهاست که ناشی از پشت سر گذاشتن نظام سنتی و پیش رو داشتن نظام صنعتی و مدرن می باشد . همانگونه که کشورهای غربی درقرن نوزدهم مسائل اجتماعی ناشی از ورود به دنیای مدرن را داشتند ، کشورما نیز همچون سایر کشورهای جهان سوم در نیم قرن اخیر با این مشکلات مواجه بوده است . مسلمأ وظیفۀ پژوهشگران و دانش آموختگان علوم اجتماعی است که این مسائل را شناسایی نموده و رهنمودهای لازم را به مجریان و تصمیم گیرندگان ارائه دهند . از طرف دیگر پس از انقلاب اسلامی درکشورمان درسال ۱۳۵۷، نهادهای سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی درایران دارای تحولاتی شدند که متعاقب آن مواجه با بروز مسائل اجتماعی زیادی بوده ایم . تحقیقات اجتماعی می توانند نقش عمده ای درشناخت تغییرات حاصل از انقلاب و وقایع بعد از آن در کشورمان داشته باشند . مسلمأ دانشگاهها در کشور ما وظیفۀ مهمی از این نظر دارا می باشند . با گسترش نظام آموزش عالی در دهه های اخیر درکشور، دانشگاه ها علاوه بر نشر دانش و تربیت نخبگان در رشته های مختلف ، وظیفۀ تولید علم را از طریق پژوهش و تحقیق نیز به عهده دارند ؛ چه اینکه دراین نهاد علمی است که اساتید با تجربه و دانش آموخته و مجهز به روشهای علمی مشغول به کار می باشند و می توانند از آموخته های خود علاوه بر نشر دانش و انتقال آنها به دانشجویان ، با اجرای پروژه های تحقیقی و بکار بستن روشهای علمی ، معضلات اجتماعی را مورد بررسی قرار داده و نقش خود را درهدایت جامعه و مسئولین ایفاء نمایند . امروزه مسائل اجتماعی ازچنان پیچیدگی برخوردارند که بدون آگاهی و تجهیز به دست آوردهای علمی نمی توان راه به شناخت وبررسی اینگونه مسائل برد . دراین مقاله برآنیم که نقش دانشگاه و دانشگاهیان را در انجام تحقیقات اجتماعی برشمرده و وضعیت اینگونه تحقیقات را درشرایط موجود ایران بررسی نمائیم .
هدف از بررسی
دراین مقاله سعی خواهد شد تا با مطالعۀ آمار و اسناد و مدارک موجود و نیز نظرات کارشناسان و پژوهشگران درامر تحقیقات اجتماعی ، به شمه ای از اهداف ذیل نائل گردید :
۱- وضعیت تحقیقات اجتماعی درایران دردوران پیش ازانقلاب
۲- وضعیت تحقیقات اجتماعی و نهادهای متولی تحقیقات درایران پس ازانقلاب
۳- شناخت موانع و مشکلات درامر تحقیقات اجتماعی
۴- بررسی مشکلات و مسائل موجود بر سر راه انجام تحقیقات اجتماعی در دانشگاهها از نظر :
- اعتبارات تخصیص یافته از طرف منابع دولتی به آموزش عالی ،
- سهم بخش خصوصی در انجام تحقیقات اجتماعی در دانشگاهها ،
- مشکلات نیروی انسانی در انجام تحقیقات اجتماعی در دانشگاهها ،
- مسائل اجرایی و سازمانی در انجام تحقیقات اجتماعی بوسیلۀ دانشگاهیان ،
- مشکلات اجتماعی اساتید دانشگاه در انجام تحقیقات اجتماعی ،
۶ - وضعیت تحقیقات اجتماعی در دانشگاههای ایران نسبت به تحقیقات در سایر رشته ها .
۷- وضعیت تحقیقات اجتماعی و تحقیقات درسایر رشته ها در مقایسه با سایر کشورهای جهان .
۸- مشکلات سازمانی و اجرایی " وزارت علوم ، تحقیقات و فناوری " در تمرکز نظام پژوهشی برای تحقیقات دانشگاهی بطور اعم و تحقیقات اجتماعی بطور اخص
۹- بدست دادن پیشنهادات کاربردی در جهت بهبود وضعیت تحقیقات اجتماعی در دانشگاههای ایران .
رویکرد ناظر بر نقد و بررسی
در سال ۱۹۴۲ رابرت مرتون ( Robert Merton ) جامعه شناس مشهور آمریکایی مقاله ای بنام ساختار علم منتشر کرد و در آن ضوابطی را که دانشمندان ازآنها تابعیت می کنند، مطرح نمود . به عقیده او درارتباط با فعالیت های علمی ۴ عامل تعیین کننده دررفتار پژوهشگران دیده می شود :
۱- کلی گرایی ( universalism ) : اطلاعات منبعث از فعالیتها و پژوهشهای علمی کاملأ جهانی است و این امر تضمین کننده عینیت آنهاست . از نظر مرتن ، با توجه به این اصل ، ضوابط مرتبط باارزیابی کارهای علمی باید برهمه دانشمندان آشکارباشد ومرتبط بافردخاصی نباشد . قبول یارد یک پدیده علمی ربطی به نژاد ، جنسیت ویا ملّیت ویامذهب دانشمندان ندارد بلکه ارتباط باارزیابی آن ازطرف دانشمندان دیگردارد که فقط به قضیۀ علمی نگاه میکنند وآنرا جدا ازهرگونه غرض ورزی می سنجند . به این دلیل جهت ارزیابی یک مقاله علمی ، دانشمندانی که مقاله رامطالعه وانتقاد میکنند باید بدون غرض ورزی وجانب گیری انتخاب شوند.
۲- اجتماع گرایی ( communalism ) : برمبنای این ویژگی داده های علمی اعم از کشفیات ، اختراعات ونتایج تجربیات ، بطوررایگان دراختیاربشریت قرارمی گیرد ومتعلق به فرد خاص ویا گروه یاملّیت ویژه ای نیست . علم نتیجه همکاری بین محققین درسطح جهانی است وازاین رو نتایج آن نیز متعلق به بشریت است ونه به طایفه ویادسته ای خاص . هرنوع کتمان ویاپرده پوشی درارتباط بامسائل علمی غیر قابل قبول است وفعالیت علمی باید شفاف وبدون هیچ نوع احتکار صورت پذیر د تا مقبول عامه علما قرارگیرد .
۳- جانبدارنبودن ( disinterestedness ) : عالم درحین فعالیت های علمی باید مسائل ومنافع فردی خودرافراموش کند ، فقط به فکر حقیقت علمی باشد وبس . صداقت ودرستی دانشمندان درارتباط مستقیم است باعمومی بودن وجهانی بودن نتایج تحقیقات . این قضیه باعث می شود تا علم کاذب دراجتماع علمی ریشه نگیرد ودربطن خفه شود .
۴- شکاکیت ( scepticism ) : شکاک بودن بنیادین دانشمندان باعث می شود تانتایج تحقیقات آنها به آسانی پذیرفته نشود . متون علمی پیوسته زیر ذره بین سایر دانشمندان برود . آنان بادیدی منتقدانه به آنها مینگرند ودرارزیابی آنها ضوابط فردی رادخالت نمی دهند . فعالیت علمی هیچ نوع قدسیّتی برای متون علمی ویا علما نمی شناسد و انتقاد پذیری جزء لاینفک آن است . ( مرکز تحقیقات علمی کشور ، گزارش : اجتماع علمی در ایران : ص ۴ )
این دید ازعلم و اجتماع علمی مورد انتقاد سایر جامعه شناسان قرارگرفت و درکاربعدی خود مرتون ( Merton ) دو ضابطه جدید به آنهاافزود : یکی فرضیه نوآوری و دیگری فروتنی و تواضع . دراجتماع علمی خلاقیت ازاهمیت بالایی برخورداراست و پیشرفت علم هدف نهایی آن است . بنابراین علما باید سعی درنوآوری وتولید نتایج جدید داشته باشند . نهاد علمی نیز برمبنای این نوآوری محقق را به رسمیت می شناسد و به او ارج وقرب می نهد . این قضیه نمی تواند باعث شود تا پژوهشگران بخواهند به هرطریق خود راازدیگران متمایز کنند ، حتی داده های علمی راقبل از تألیف آنها ازطریق مطبوعات ویاسایر امکانات منتشر نمایند ویا از کارهای علمی همکاران خود سوء استفاده کرده و آنها رابه نام خود معرفی کنند . این روند ازطریق دیگری که مرتون آنرا تواضع و فروتنی می نامد ، تعدیل می شود . یعنی پژوهشگران باتقبّل دیون خود نسبت به سایر محققین و ذکر آن به این تواضع و فروتنی دست می یابند . با این دو ضابطه جدید مرتون عملأ و بصورت غیر ملموس مفهوم رقابت را در فرضیه های خود میگنجاند . چه،یکی از واقعیت های علمی اینست که اجتماع علمی فقط برمبنای همکاری ساخته نشده ،بلکه رقابت نیز در آن از نقش عمده ای برخور دار است واین امر یکی از انتقاد هایی بود که جامعه شناسان به ساختار مرتونی اجتماع علمی کرده اند مثال هائی می توان زد که نشان دهنده این بُعد رقابتی بین پژوهشگران می باشد. بطورمثال درسالهای ۱۹۹۰رقابت و حتی تضاد شدید بین لوک منتانیه ( Luc Montagnier ) فرانسوی ورابرت گالو ( Robert Gallo ) آمریکایی برسر کشف ویروس ایدز ، که هریک مدّعی آن بود که به تنهایی این ویروس راکشف کرده است .
به اعتقاد منتقدین ، بااین دوفرض جدید ، یعنی طلب نوآوری ازسوی محققین و فروتنی علمی ، ساختارمرتون انسجام خود را ازدست می دهد . بعضی ازاین ضوابط بایکدیگر درتضاد می باشند و پیوسته این امکان وجود دارد که عدم تعادل ویا بیراهه رَوی از سوی محققین تحقق پذیرد . ( همان : ص ۵ )
مایکل مولکی ( Michel Mulkay ) مدعی آن شد که ضوابط مرتونی نوعی ایده آل هستند و پژوهشگران پیوسته برآن هستند تا از پارادایم علمی خود دفاع کنند و ازآن حفاظت کنند تا از حملۀ سایر دانشمندان مصون باشند . این تفکر که متأثر از کارهای توماس کوهن ( Thomas Kuhn) می باشد ، ساختارمرتون رابطورکلی زیرسئوال می برد. به عقیدۀ مولکی محیط علمی دانشمندان به آنها فرهنگ بسته ای می دهد که باعث مقاومت آنها نسبت به پارادایم های جدید می شود وبه خصوص ، آنها را زندانی تخصص خود می نماید ( همان : ص ۷ ).
دراین زمینه یان میترف ( Ian Mitroff ) با مایکل مولکی هم عقیده است . به نظر او نیز ضوابط مرتون ایده آل هایی بیش نیستند و در حقیقت انعکاسی می باشند از ایدئولوژی حاکم برنهادهای علمی که به این طریق می خواهند خود را در جوامع مختلف توجیه نمایند .
افرادی همچون نورمن استورر ( Norman Storer ) و بویژه وارنر هاگستروم ( Warner Hagstram ) بعضی از افکارمرتون را در قالب دیدی متفاوت مورد استفاده قرارمی دهند . درکتابی به نام سیستم اجتماعی علم استورر از پدیده ای به نام اثر " ماتیاس قدیس " نام می برد که مرتون در جامعه شناسی علم از آن یاد کرده بود . ( همان : ص ۷ ) این پدیده عبارت از این است که : هرچه بیشتر محققی تألیف کند، بیشتر شناخته می شود و از امتیاز علمی درنزد همگنان خود برخوردارمی شود و به این طریق راحت تر قادربه تألیف کارهای بعدی خود می باشد . به این طریق ارزش و اهمیت علمی یک پژوهشگر برمبنای نوعی بهره وری و انباشت استوار است ، همانگونه که ماتیاس قدیس پیش بینی می کرد ، مال و منال به آنهایی روی می آورد که غنی هستند و فقرا پیوسته فقیر می مانند . براین مبنا استور سیستم خود راپایه گذاری می کند : علم همانند یک بازاراست ، یک سیستم مبادله که در آن افراد مختلف با توانایی های مختلف به مبادله کالای مورد نظر ( که داده های علمی است ) می پردازند . محصول این داد وستد همانا به رسمیت شناخته شدن کم و بیش عالم و دانشمند است .
پیر بوردیو ( Piere Bourdieu ) جامعه شناس فرانسوی، به پدیده علمی به صورت یک میدان ( champ ) می نگرد: علم دنیایی است بین کل جامعه وافراد مختلف و نهادها . شخصیت های علمی تولید کننده محصولی هستند که درانحصار این میدان قرارمی گیرد . بهمین طریق می توان از میدان ادبی ( champ litteraire ) صحبت کرد که محصول آن آثارادبی است .( کتب ، رمان ، شعر....) این مفهوم ،بنظر بوردیو به ما اجازه میدهد تا دربارۀ عملکرد بخشی از جامعه بطور منسجم صحبت نمائیم .