انسان از چه زمانی مواد مخدر را شناخته است. این سئوال پاسخ دقیقی ندارد ولی مطالعاتی که بر روی آثار مختلف باقی مانده از پیشینیان صورت گرفته است نشان می دهد که انسان از دیرباز به خصوصیات چنین موادی آشنا بوده است. به نظر می رسد این آشنائی مانند اکثر کشفیات به صورت اتفاقی بوده است.
سابقه مصرف مواد مخدر برای اولین بار در زمینه استفاده های طبی و به عنوان دارو و استفاده برای تسکین درد از طریق خوردن یا مالیدن بر روی عضو بوده است.
بنابراین کاربرد اصلی و اولیه شیره خشخاش که قدیمی ترین ماده مخدر است جهت مصارف پزشکی بود ولی در موارد بسیاری از سوی سران و بزرگان به شکل تفننی هم مصرف می گردید.
عصر صفوی را می توان عصر آغاز مواد مخدر به صورت گسترده دانست. اوج مصرف مواد مخدر، بعد از صفویه، به عصر قاجار می رسد.
مصرف مواد مخدر از زمان قاجاریه با فعالیت استعمارگران شکل گرفته است و در واقع شکل سیاهی مواد مخدر از این زمان آغاز می گردد. توطئه پزشکان و مستشاران خارجی و رواج شایعات مربوط به خواص بیشمار تریاک در زمینه های مختلف، باعث رواج بیشتر مصرف و آغاز کشت خشخاش در نواحی مختلف کشور گردید.
هروئین هم در ایران شناخته شد این ماده که در سال 1898 به وسیله شیمیدان سوئدی به منظور مداوای معتادین ساخته شده بود، خود نابودکننده تر، نابودی انسان ها را فراهم کرد.
گسترش و اشاعه این ماده به قدری سریع صورت گرفت که در اندک مدتی کشور ما در ردیف مبتلاترین کشورها قرار گرفت، علت این امر ایجاد سریع لابراتورهای تبدیل تریاک به مرفین و هروئین در کشورهای پاکستان و افغانستان و ارسال و تولید آنها از طریق ایران و مصرف مقداری از این محموله ها در کشور ما بود.
بدینسان مصرف انواع مواد مخدر در ایران رواج یافت. رقم معتادین و مصرف کنندگان مواد مخدر افزایش یافت و طبقات جوان به خیل معتادان پیوستند، به صورتی که تا قبل از سال 1324 اغلب معتادین در سنین بالای 40 سال قرار داشتند، ولی امروزه اکثر معتادین ایران در گروه سنی 35-20 سال قرار دارند.
(پژوهشی نو در مواد مخدر و اعتیاد، قربان حسینی، علی اصغر، تهران، سپهر، 1368)
تعریف اعتیاد:
اعتیاد عبارت است از اینکه فرد به یک کار یکنواخت روی آورد و آن را مرتب و از روی عادت انجام دهد. بعضی از کارها از روی عادت و پشت سرهم به وجود می آید که آن را اعتیاد می گویند. مثلاً سیگار کشیدن یک عادت است و یک اعتیاد.
اعتیاد انواع گوناگونی دارد که بدترین آن اعتیاد به مواد مخدر است. چرا که این مواد یک حالت خاص را در انسان به وجود می آورد که باید این حالت و عادت مرتباً تکرار گردد.
امروزه تعداد زیادی از مردم دنیا معتاد به مواد مخدر هستند. از نظر پزشکی و روان پزشکی امروزه ثابت شده است که فرد معتاد مشکل عقلی و فکری پیدا می کند. دائماً به فکر تهیه مواد مخدر است و او را از جامعه جدا می کند و برای خودش زندگی نکبت بار و دور از اجتماع را به وجود می آورد و خودش را نابود می سازد. به طور کلی اعتیاد به حالتی گفته می شود که فرد به یکی از انواع مواد مخدر اعتیاد و یا همان وابستگی شدید و دائمی را پیدا نموده و در مصرف آن به صورت مداوم و به گونه ای که کاملاً فرد متکی به مواد مخدر یا دارو باشد ولی بعضی از افراد هستند که اعتیاد دائمی نداشته ولی به صورت موردی اقدام به مصرف مواد می کنند که اصطلاحاً به این اعتیاد اعتیاد تفننی می گویند که در صورت عدم ترک به مراتب قدرت روحی و جسمی آنان کاهش می یابد و فرد دچار اعتیاد دائمی می شود.
«عوارض و زمینه های جسمی و روانی اعتیاد به مواد مخدر»
آقای دکتر پژوهنده در بخش دوم تحقیق خود و همان طور که قبلاً اشاره شد، به بررسی زمینه های روانی اعتیاد پرداخته، که در این رابطه خاطرنشان می سازد که عده ای از مؤلفین به کاهش آندروفین ها در مغز و تمایل ناخودآگاه خود به سوی مواد مخدر معتقدند و برخی از محققین در یافته هایشان اساساً در میان عوامل زمینه ای، سه عامل از اهمیت بیشتری برخورداند:
1- فشارهای روانی
2- افسردگی درونی (حدود 20% زمینه اعتیاد را تشکیل می دهد).
3- شخصیت ضد اجتماعی معتادین
و اضافه می کند که عوامل زمینه ای در میان معتادین ایران به شرح زیر می باشد:
1- اعتیاد به مواد مخدر با افسردگی همراه بوده است.
2- اولاً معتادین اغلب دچار علائم بیماری رونی می شوند. ثانیاً کلیه بیماران دچار اختلالات شخصیتی نیستند، بلکه بسیاری مبتلا به نوروزند. (نوروز اختلالات عصبی).
ثالثاً افسردگی بیشتر از اضطراب در این بیماران رایج است. رابعاً علایم اوهام مرضی در این بیماران نسبتاً زیاد است.
3- معتادان ایرانی از الگوهای باز خود سالم و سازگارانه در جنبه های مختلف خانوادگی، اجتماعی، حسّی و خودپنداری بی بهره اند.
4- معتادان در معیارهای اضطراب با گرایش به افسردگی، احساس تنهایی، فقر روابط عاطفی، بیزاری و احساس بی کفایتی نمره بیشتری به دست آورده اند.
(بررسی عوارض و زمینه های جسمی و روانی اعتیاد به مواد مخدر، پژومند، نشریه قدس، 18/4/77)
وابستگی جسمی: حالتی است که پس از مصرف مکرر ماده ای خاص در شخص ایجاد می شود و در صورت عدم مصرف یا از بین رفتن اثر آن، شخص دچار اختلالات شدید جسمی نظیر درد، آبریزش بینی، دردهای شدید استخوانی، بی قراری، دل پیچه و ... می شود.
وابستگی روانی: سیل به تکرار تجربه احساس رضایت ناشی از سوء مصرف مواد است. به بیان دیگر، فرد با مصرف ماده مخدر، احساس رضایت را تجربه می نماید. این احساس رضایت و خشنودی، میل به تجربه مجدد آن ماده را در ذهن برمی انگیزد که خود باعث تکرار مصرف می شود. در واقع این حالت میل، گونه ای از شرطی شدن است؛ به طوری که فرد عملاً با مصرف آن ماده در موقع ناراحتی، آن را تجربه می کند. در این نوع وابستگی، مصرف کننده علاوه بر ماده مصرفی، به شرایطی محیطی و ادابی که ویژه افراد مزبور است نیز وابسته شود.
پدیده تحمل: سازگاری انسان با ماده مصرفی است و نشانه آن تخفیف و کاهش واکنش های جسمی، نسبت به مصرف مداوم مقدار معینی از یک ماده است. در نتیجه اگر مصرف کننده بخواهد همان حالات را تجربه کند، باید مقدار بیشتری از آن ماده را مصرف کند.
سوءِ مصرف: منظور از سوءِ مصرف مواد مخدر، مصرف هر نوع ماده مخدری است که زیان های جسمی، روانی، عاطفی و اجتماعی به شخص مصرف کننده یا دیگران وارد می کند. به این ترتیب هرگونه ماده ممنوع یا تحت کنترل، بدون هدف درمانی، سوءِ مصرف شمرده می شود.
ترک: منظور از ترک، بازگشت معتاد به دوره بهبودی یا کاهش یا قطع ماده مصرفی است. از علائم ترک اعتیاد مثلاً تریاک، بروز درد در دستها و پاها و ترک حشیش ایجاد حالت تهوع است.
«متغیرها و مفاهیم اساسی پژوهش»
در این پژوهش متغیر مستقل «مسأله سوءِ مصرف مواد مخدر در افراد می باشد».
و متغیر وابسته «اختلالات یا بیماری های روانی بوده» که عمدتاً تأثیر سوءِ مصرف مواد را بر اختلالات روانی در افراد معتاد مورد بررسی قرار می دهیم.
همچنین تأثیر ویژگی های چون سن، نوع جرم، سابقه افراد معتاد، مدت محکومیت، شغل، وضعیت تأهل، تحصیلات و نوع اعتیاد را در میزان شیوع اختلالات روانی مورد بررسی قرار می دهیم.
«مفاهیم اساسی در پژوهش»
1- اختلالات یا بیماری های روانی
2- سوءِ یا وابستگی به مواد مخدر
3- مواد افیونی یا مخدر
4- اعتیاد
5- زندانی
6- غیر زندانی
«پیشینه تحقیق»
2-1. مبانی نظری تحقیق:
درباره مواد مخدر، روان گردان و ... و اعتیاد و زیان های جسمی و روانی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و فردی و دیگر زیان های آن تحقیقات وسیع و متعددی در نقاط مختلف جهان که توسط مراجع ذی صلاح داخلی کشورها و با همکاری و شرکت سازمان های بین المللی صورت گرفته و همچنان ادامه دارد. گزارش های علمی نیز بیانگر افزایش روز افزون قاچاق و مصرف نابجای مواد مخدر و روان گردان است. همچنین بررسی های علمی و پزشکی زیادی روی عوارض جسمی و روانی مصرف مواد مخدر در افراد صورت گرفته است.
سازمان تربیتی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد با کمک صندوق کنترل بین المللی داروهایی که استفاده نابجا دارند، و تحقیقات متعددی درباره پیشگیری از استعمال مواد مخدر، انجام شده است که یک نمونه آن طرح تحقیقاتی و کاربردی کشور مسلمان مصر است.
سازمان بهزیستی کشورمان با کمک سایر دستگاه های ذیربط و کشورهای دیگر طرح ها و گزارش هایی در ارتباط با پیشگیری از اعتیاد ارائه داده است.
محققان عربی، انگلیسی و فارسی زبان مقالات، کتاب ها و گزارش هایی نوشته اند که تنها به زبان فارسی تا آخر سال 1370، 267 کتاب، 577 پایان نامه، 293 جزوه، 1170 مقاله و بخشی ازکتاب و ... درباره مواد مخدر و اعتیاد و عوارض آن و درمان پیشگیری از آن در کشورمان منتشر شده است.
(پیشگیری از اعتیاد و تحقیق کاربردی، اسعدی، سید حسن، شابک، 1377).
تاکنون جامعه شناسان، روانشناسان و به طور کلی محققان و متخصصان در زمینه اعتیاد به مواد مخدر تئوری های مختلفی را به عنوان علل اعتیاد ارائه داده اند.
مثلاً گروهی بر این عقیده اند که چون این مواد وجود دارد و در دسترس افراد قرار می گیرد، افراد به استعمال آن می پردازند. گروهی دیگر آمادگی روانی و شخصیت نابهنجار شخص را علت اصلی ابتلا به اعتیاد می دانند. این گروه عقیده دارند افرادی که از نظر روانی و شخصیتی دارای اختلالات می باشند به علت این که نمی توانند در برابر مشکلات زندگی و شکست ها و ناکامی ها مقاومت کنند برای فرار از این مشکلات به استعمال مواد مخدر روی می آورند.
گروهی نیز بر این عقیده اند که بحران ها و بی سازمانی اجتماعی، ناراحتی ها و استرس هایی را به وجود می آورد که افراد به منظور کاهش دردهای ناشی از بیماری ها و بخصوص بیماری های صعب العلاج به استفاده از مواد مخدر پرداخته و معتاد می شوند.
ما می توانیم نتیجه بگیریم که در ابتلا به اعتیاد انگیزه ها و علل گوناگونی از جمله ملل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، تربیتی و روانی و ... وجود دارد.
(پژوهشی در زمینه اعتیاد، شناسایی، علل، پیشگیری و روش های درمانی آن، جمیله اورنگ، نشریه ژرفای تربیت، شماره 4)
در دو دهه گذشته مصرف مواد مخدر و سوءِ مصرف آن توسط نوجوانان به صورت چشمگیری افزایش یافته است.
(ابلسون و دیگران 1977).
«نظر دانشمندان مختلف درباره اعتیاد و سوءِ مصرف مواد مخدر»
- جالینوس معتقد بود، هرکسی که انحراف و کجروی دارد به نوعی بیماری روانی مبتلاست.
- ارسطو، وضع روانی و جسمی افراد را در انحراف و کجروی مؤثر می دانست.
- جامعه شناسان معتقدند که ریشه تمام انحرافات و کجروی ها، متعلق به اجتماعی است که فرد در آن زندگی می کند، مثلاً
- اریک فروم معتقد است که «جامعه های بیمار، انسان های بیمار می آفرینند و جامعه های سالم، انسان های سالم»
- فروید، روانپزشک اطریشی و بنیانگذار روانکاوی علمی معتقد است که: «به هم خوردن ثبات شخصیت، عامل انحرافها و بیماریهاست و در حقیقت انحراف، از انگیزه های ناخودآگاه فرد سرچشمه می گیرد».
- به نظر روانکاوان، آسیب خوردن بخش هایی از شخصیت، علت گرایش به اعتیاد است. به نظر فروید، کسانی که خود را تحت نفوذ «نهاد» رها می کنند، و چون «نهاد» دائماً به دنبال لذت است، لذا به اعتیاد روی می آورند. کسانی که وجدان اخلاقی ضعیف دارند، بیشتر احتمال دارد که به اعتیاد روی بیاورند. اما علت اصلی گرایش به اعتیاد، آسیب «من» یا «خود» است کسانی که «من» ضعیفی دارند احتمال روی آوردن به اعتیاد در آنها بیشتر است. (اعتیاد به مواد مخدر، واحد، ابراهیم، تهران، نشر سبحان، 1377)
در طول یک قرن گذشته همواره شیوه سوء مصرف موارد مخدر دارای نوسانات زیادی بوده است.
- موستو Musto ، برای تبیین نوسانات سوء مصرف مواد مخدر به تبیین دیدگاهی موسوم به «فراموشی نسلی» (Generational Forgetting) روی می آورد.