تحقیق مقاله فن و هنر سفالگری سفال قرون 3 و 4 هجری

فن و هنر سفالگری

سفال قرون 3 و 4 هجری

قرن 3 هجری شروع و تلاشهای فرهنگی و اقتصادی در حیات جامعه است پس از دو قرن ساده زیستی و حذف تجمل گرایی و همگانی شدن امکانات جامعه ،زمینه های رشد  وتوسعه اندیشه های انسانی فراهم شده است به طوری که شکوفایی این فعالیت ها را در قرن 4 هجری می توان دید .

دانشمندان معلمان بویژه ایرانیان در این قرن حاصل تفکرات فلسفی یونیان را در قالب تجربیات علمی و عملی در زمینه شناخت علوم و فنون به جهان عرضه کردند وبا ترجمه کتابهای یونانی و سانسکریت و تدوین کتب عربی وفارسی زمینه پیشرفت و تسریع اندیشه های آن دوره را به سوی شکوفایی فراهم نموده ، -0 آثار سفالی بیش از هر اثر باقیمانده ای منعکس کننده این تحولات است زیرا سیر تطور و تکامل اندیشه ها از روی نوع تزئینات نوشته های کوفی روی سفالها و تجربیات انجام شده د رزمینه عقیه لعاب های مختلف و کشف لعابهای جدید ورنگهای مختلف می توان دید در پایان قرن 4 موفقیتهای ارزنده ای در زمینه شناخت اکسید فلزات و فرمول ترکیبات آنها برای رنگ لعاب مورد نظر حاصل شده بود سفالگران باتکیه براین دانش و تجربه و ممارست در پخت سفال و کنترل حرارت و تغییر در شکل کوره ها توانستند تحولی عظیم و چشمگیر در خلق ظروف سفالی با تزئینات بسیار چشم نواز وارزشمند به وجود آورند . 0-0 در طبقه بندی سفالهای دروه اسلامی سفالی قرن 3و 4 را بنام سفالهای سامانی شناسایی کرده وویژگیهای فن و زیرین موسوم به لعاب گلی را به این دوره نسبت داده اند . این گروه ازسفالها بیشتر در شمال شرق ایران در مراکزی مانند نیشابور ، سمرقند و جرجان معمول بوده است فنون تزئین متداول در این دوره چنین است .

الف – لعاب گلی : در این نوع تزئین ظروف ساخته شده از گل را که معمولا دارای خمیر نخودی یا قرمز بوده است پس از خشک شدن در دو غابی از گل نخود رنگ فرو می بردند . طوری که داخل و خارج آن بطور یکنواخت با این دوغاب پوشانده می شد و پس از خشک شدن ظروف را به نقوش مورد نظر می آراستند این نقوش معمولا ساده بود و شامل یک جمله یا کلمه کوفی می‌شد که در کف داخلی یا برحاشیه لبه داخلی ظروف نوشته می شده سپس ظروف را با لعاب شیشه ای پوشاندند و به کوره می بردند . معمولا برای ظروف ساده یک رنگ از ترکیب لعاب گلی که سیلیس هم به آن اضافه می‌شده استفاده می کردند که این کار در یک مرحله انجام می شده در نهایت ظروف به رنگ شیری براق در می آمد . ظروف مزین به لعاب گلی معمولا درچهار گروه مطالعه می شود .

سفالینه با پوشش گلی و نقوش سیاه روی زمینه سفید : ( یکانی و کریمی ، 1364 ، ص 16) این دسته از ظروف که مهمترین مرکز ساخت آنرا می توان نیشابور دانست ، با پوشش گلی پوشانده شده و سپس با نقوش سیاه رنگ یا قهوه ای تیره و لعاب شفاف مبدلی تزئین شده است ( شکل 3-9) زمینه این ظروف کاملا شیری رنگ یا سفید است که در گوشه ای از لبه داخلی یا کف آن با کلمه یا جمله ای کوتاه تزئین شده است در اوایل قرن 4 تزئینات دیگری شامل نقطه چین های مرتب نقش پرندگان گلهای مسبک به نوشته کوفی تزئین اضافه می شود از ویژگیهای کلی تزئینات این نوع ظروف عدم تراکم نقش وایجاد فضای خالی در زمینه است ( تصویر 3-9 تا 3-6 ) –0- در ظروف بزرگتر که لازم بود نوشته کوفی طولانی باشد جملاتی نظیر دعای خیر ، روایات ، ضرب المثل ،احادیث منسوب به حضرت محمد ص ) ، حضرت علی (ع) و کلام بزرگان اهل ادب برای تزئین بکار می رفته است ( تصویر 7-9 و 8-9) در داخل بعضی کاسه ها یا لنگهای بزرگ نقش آفتابه دیده می شود که بطرز بسیار زیبایی با نقش و نگار که تقلیدی از قلمزینهای آثار فلزی است همراه شده است . در کاوشهای علمی مشترک موزه مترو پوییتن ومرکز باستان شناسی ایران که گزارش آن در سال 1347 منتشر شده است در شهر قدیم نیشابور نمونه های منحصر به فرد با نوشته های کوفی بدست آمده که بنام ظروف کتیبه ای معروف است ظروف کتیبه دار مکشوفه از نیشابور را پژوهشگر ارجمند ، عبدالله قوچانی در سال 1364 در کتابی بنام کتیبه های سفال نیشابور معرفی کرده است که درشناخت اوضاع سیاسی – اقتصادی – مذهبی – واجتماعی این دوره اهمیت قابل توجهی دارد .

سفالینه با لعاب گلی و نقوش رنگارنگ روی زمینه سفید ؟

سفالهای رنگارنگ ونقوش رنگی روی لعاب گلی بویژه قرن 4 هجری است که متعلق به دورانی است که کیمیاگران وتهیه کنندگان لعاب با رنگهای مختلف و اکسیدهای متنوع آشنا شده اند و به تبع علاقه به ترسیم نقوش در انسان ،گلها ،گیاهان و حیوانات از رنگهای ارغوانی تیره سیاه ، قهوه ای ،زرد و افرایی بصورت پوشش نازک روی زمینه ها و پوشش گلی استفاده کرده اند (تصویر 9-9 و 10-9 ) از نقوش متداول این دوره می توان نقش اسب سوار به تقلید از ظروف فلزی ساسانی با تلفیقی از نقوش پرندگان مثل مرغ شاخوار  و پرنده مسبک ( نقطه نشان ) ونقش مایه های اسلیمی و تکرار حروف خط کوفی نام برد که در داخل کاسه ها ، بشقابها و پیمانه های کوچک آبخوری رسم شده است . 0-0 در میان مراکز ساخت این نوع ظروف نیشابور از اهمیت بسیار برخوردار است و بطور کلی در شرق ایران و نیز در مازندران این سفال متداول بوده و حتی بنام ظروف ساری نیز نامیده می شده است . تعداد زیادی کوره های پخت این نوع سفال  در جرجان کشف شده و محققان آنجا را مرکز ساخت و اشاعه این سفال می دانند در مجموع این نوع ظروف در جهان اسلام از ابداعات وابتکارات سفالگران ایرانی محسوب می شود و پرفسور میکاهی استاد دانشگاه توکیو این امور را تاکید کرده است { پانوشت کیانی 1357 ،ص 16 – 17}( تصویر 11-9 ، 12-9 ، 13-9)

سفالینه لعاب گلی با لعاب های درخشان معروف به زرین فام اولیه :

این نوع سفال پس از آنکه با پوشش گلی پوشانیده می شد ،بامجموعه ای از لعابهای ترکیبی رنگین زینت می یافت و پس از پخت درخشندگی خاص به حالت زرین فام یا خلایی داشت شکل این ظروف معمولا کانیه ونقوش آنها گلهای تزئینی همراه با نوشته های کوفی بود . وجه تمایز این ظروف زرین فام با ظروف زرین فام قرن 6و7 در تکامل نقوش ونوع خط و تفکیک رنگ است در قرن 6و7 هجری به جای خط کوفی از خط نسخ و فارسی دری وپرترهای انسانی و رنگ طلایی یک دست استفاده می شود سفالینه زرین فام اولیه قرون سوم و چهارم بیشتر در نیشابور ،جرجان ، اصطخر و شوش بدست آمده ( تصویر 14-9 و شکل 4-9 و 5-9 )

سفالینه های لعاب گلی با نقوش سیاه وروی زمینه ها زرد ، این نوع سفالینه ها که در نگاه اول زرد رنگ می نماید بصورت لکه هایی قسمت های مختلف ظروف را پوشانده است ودر واقع می توان آنرا زمینه ساخت ظروف سفالی لعابدار معروف به تکنیک لعاب پاشیده دانست که در جای خود از آن بحث خواهد شد . تنوع رنگ لعاب در پایان قرن 3 و استفاده گسترده از این روش برای تزئین ظروف و اشیای سفالی و بعد تولید کاشی برای تزئینات معماری همپا با پیشرفت سایر فنون و علوم ادامه دارد .

بطور کلی سفال لعاب گلی از سفالهای مشخصه قرن اولیه اسلامی تا اواخر قرن 4 هجری است که به ترتیب از نوع لعاب گلی شیری رنگ ساده و ساده با تزئین کم شروع شده و به تدریج کتیبه کوفی تمام سطح ظروف را پر می کند و بعد ها لعاب گلی رنگارنگ سفال متداول قرن 4 می گردد و پایان این سده با سفال لعاب پاشیده ساده خاتمه یابد و قرن 5 با سفال نقش کنده و لعاب پاشیده آغاز می گردد .

تاریخچه سفالگری

قدمت هنر سفالگری به 10000 سال میرسد و به عقیده باستان شناسان بعد از سبد بافی کهنترین صنعت بشری به حساب می آید .

هزاران سال پیش در عصر نوسنگی ، زمانی که انسان توانست از ابزارهای سنگی استفاده کند وبا فن سبد بافی لاشنائی یابد با اندود کردن بدنه خارجی سبدها وقرار گرفتن آنها درکنار آتش بطور اتفاقی به شناخت ظروف گلی و مزایای آن دست یافت . دسترسی به چنین وسیله ای تحولی چشمگیر در امر جمع آوری و نگهداری غذا پدید آورد و انسان در نقاط مختلف جهان با اختلاف زمانی اندک ، به این مرحله از تحول و خلاقیت قدم گذارد . نخستین سفالهای دوران جمع آوری غذا یا عصر نوسنگی قدیمترین ظروف گلی است که تا کنون در افریقای شرقی بدست آمده است این ظروف اسکلت سبدی دارند ودرواقع سبدهای گل اندودی است که در کنار آتش  خشک شده است . فکراستفاده از پوسته ای دارای حجم احتمالا پس از دیدن پوست میوه های خشک شده و حفره های سنگی و قطعات سنگی با سطح مقعر که آب باران را در خود نگهداری می نمود پدید آمده است .

قدر مسلم انسان با قرار دادن دستها کنار هم و استفاده از آنها برای نوشیدن

آب عملا به ایده ظرف و مظروف پی برده است .

فرضیه محققان تاریخ هنر مبنی بر وجود حفره های ایجاد شده ( جای پای انسان  و حیوانات ) در حاشیه رودخانه هائی مانند نیل که براثرطغیان آب رسوباتی از خود به جا می گذارند . و پس از خشک شدن این حفره ها به شکل ظرف از ماسه های اطراف جدا می شوند نیز قابل توجه وشاید قابل قبولتر به نظر برسد تحقیقات علمی باستان شناسی در ایران قدیمترین ظروف گلی حرارت دیده را به 8000 سال قبل میلاد نسبت می دهد . این سفال را که نمونه آن در غاری بنام کمربند واقع در نزدیکی بهشتر بدست آمده است می‌توان قدیمترین نمونه سفال دست ساز ابتدائی در ایران دانست . این سفال ضخیم ، کم پخت ،شکننده و خشن و قهوه ای رنگ است و در آن مقدار زیادی علف خرد شده بعنوان ماده چسبنده ( شاموت ) برای جلوگیری از ترک برداشتن به هنگام خشک شدن در آفتاب یا حرارت دیدن در کنار آتش بکار رفته است .

درکاوشهای حاشیه کویر در تپه سنگ چخماق شاهرود ودر مراحل بعدی در لایه های عمیق تپه سلیک کاشان و مناطق اولیه تپه سراب نزدیک کرمانشاه و لایه های عمیق تپه گیان در نهاوند و تپه حاجی فیروز در آذربایجان غربی نیز

سفال دوران غار دیده شده است .

که غارنشینان در مراحل اولیه استقرار در دهکده های اولیه آنها را به این مکان آورده اند . در ابتدا انسان بطور اتفاقی از خاک رس برای ساخت سفال استفاده کرد که احتمالا این امر بدلیل وفور وسهولت دسترسی بدان بوده است ولی بعدها تجربه به وی آموخت که بهترین خاک برای سفالگری همین خاک است .1

تاریخچه سفالگری در نیشابور

مجموعه سفالهای نیشابور بسیار جالب است و نمونه های مختلفی از هنر سفالسازی ایران را در قرون سوم و چهارم وپس از آن شامل می شود . قالبهائی که ازاین کوره ها کشف گردیده ونشان می دهد که ظروف سفالین آن زمان را چگونه تزئین می کرده اند . موضوع نقوش این ظروف بسیار قابل توجه بوده واین مطلب را روشن می نماید که اگر چه از بعضی جهات بسیار مختصر و کوزه گران نیشابور احتمالا از چینی ها اقتباسهائی کرده اند ولی بطور کلی هنر آنان دنباله هنر ساسانی است .

در میان ظروف شناخته شده از نیشابور ظرفی بی نظیر بود که در آرایش آن بازنمائی های پیکره ای داشت واز نظر سبک و رنگ بکار رفته در آن بسیار چشمگیر بود رنگهائی چون سیاه برای خطوط پیکره ها و سبز وزرد و خردلی روشن ، و انواع قهوه ای سیر ، چهره ، پیکره ها اغلب شبیه پیکره هائی است که روی سفالینه لعابی بین النهرین آمده است .

از نمونه های برجسته این نوع سفالینه و جامی در تهران ( موزه باستان شناسی ) و جامی با پیکره ایستاده می باشد .

پیکره ها در مقابل پس زمینه ای ایستاده اند که با تصاویر حیوانات ، گلها و نخلها و کتیبه ها پوشیده شده است .

تعدادی از سفالینه های محلی نیشابور نیز وجود دارد که از مشخصه های آن پرندگان بزرگ کاکل سبز با رنگ سیاه واخرائی و حاشیه هائی از سفید وسبز است .

در فاصله سالهای 1381 – 1315 خورشیدی ، وهیات باستان شناسی موزه مترو پلیتن امریکا در شهر نیشابور و حفریاتی انجام دادند و آثاری از دوران تمدن اسلامی بدست آوردند که بیشترین این سفالینه ها شامل سفالهای لعابدار عاجی رنگ مزین به خطوط کوفی وهمچنین ظروف زرین فام و رنگارنگ بانقوش کنده و لعاب پاشیده با نقوش قالب زده وهمچنین ظروف یک رنگ بوده اند . ومعروفتر ازهمه ونوع سفالینه دارای نوشته قهوه ای کوفی تزیینی است که چگونگی ونحوه نگارش خطوط کوفی بر روی ظروف سفالین ، ذهن بسیاری از پژوهشگران را به خود معطوف داشته است . 1

در فاصله سالهای 1315-1318 خورشیدی که هیات باستان شناشی موزه مترو پلیتن در شهر کهنه نیشابور حفریاتی انجام دادند و توانستند آثاری از دوران تمدن اسلامی بدست آورند . بیشتر این آثار را سفالینه های لعابدار عاجی رنگ مزمن به خطوط کوفی ورنگارنگ تشکیل می داد که امروزه زینت بخش موزه های ایران باستان و متروپلیتن است و همچنین دراوایل اسفند ماه 1343 آقای سیف الله کامبخش فرد در نیشابور حفریاتی در مورد مطالعه کوره های سفالپزی انجام داد . این کاوشها در دو محل شهر کهنه نیشابور یکی  در شمال قریه ( خرمک ) و دیگری در اراضی ( لک لک آشیان ) چهار کوزه سفالپزی عصر سلجوقی حفاری و ساختمان آنها مشخص شد .1

حفاری در کوره های سفالپزی اول و دوم

حفاری در شمال قریه خرمک انجام شد . دو کوره اول و دوم با شکل خمره مانند خود که سقف مشبک یافته اند در عدد انواع کورههای قدیمی وابتدائی بشمار می روند . ولی باید دانست که همین دو کوره آثار بسیار زیبائی را در دوران سلجوقی قرن 5 بوجود آورده اند .

معمولا سفالینه ها گاه دوبار حرارت دیده اند یکی به هنگام پخت سفال ساده ودیگر با لعاب و تزئینات آن دریچه سوخت کوره ها با یکدیگر فاصله کمی دارند و سفالگر قادر بوده است بین آنها قرار گرفته و به هر دو سوخت برساند . کاه را از دریچه کوره شماره یک بدرون میرخته ودر مرحله دیگر به کوره شماره دو میدمیده است و به همین ترتیب در یکیسفال را بسادگی پخته و عمل آورده است و در دیگری عمل تزئین و نقاشی ولعاب را به انجام میرسانده است .

1 – توحیدی ، خائق ، فن وهنر سفالگری – تهران و سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها 1379 صص 5-6

1- سهندی ، و گلفام نقشها و نوشته ها در سفال نیشابور و پایان نامه کارشناسی رشته صنایع دستی و مجتمع دانشگاهی هنر 69-1368

2- کامبخش فرد و سیف الله و کاوشهای نیشابور و سفالگری ایران و تهران – انتشارات و زارت فرهنگ و هنر و آبان 1349 ، چاپ اول – صص 20-37