نقش زندان در اصلاح و تربیت مجرمین
مقدمه
زندان یکی از متداولترین ابزارهای قانونی برای مجازات مجرمین در دنیا محسوب می شود، زندان نامی آشنا در طول تاریخ است که گاه جایگاه پاکانی چون حضرت یوسف، آزادیخواهانی چون نلسون ماندلا و مشاهیری چون بابی ساندز و جنایت کاران نامی چون صدام حسین بوده است و گاهی زندان آخر خط برای زن بی پناه و آسیب دیده، کودک آواره خیابانی و نیازمند فقیری می شود.
برای آنکه بدانیم زندان در اجراء هدف دوم مجازات که همانا اصلاح و تربیت و ایجاد ندامت در مجرم است تا چه میزان می تواند با توفیق همراه باشد در ابتداء به فلسفه وجود زند ان اشاره می کنیم.
فلسفه وجود زندان
پیدایش زندان ظاهراً از سه امر سرچشمه گرفته است.
نخست عشق انسان به مسئله آزادی و اینکه سلب آزادی شکنجه ای دردناک برای آدمی محسوب میشود. بنابراین به عنوان تنبیه از زندان استفاده کردند. دیگر اینکه گاهی بعضی از انسانها را می گرفتند و در گوشه ای به زندان می افکندند. تا ضرر آنها به اجتماع نرسد. سوم اینکه گاه جنایت مهمی رخ میدهد و افرادی متهم می شدند که اگر آنها گذارده می شدند ممکن بود مجرم اصلی فرار کند و به جای امنی بگریزد، این بود که تمام افراد متهم را موقتاً برای بازجوئی و بررسی توقیف و زندانی می کردند و بعد از مدتی کوتاهی که بررسیهای لازم انجام می شد. بی گناهان را با معذرت خواهی یا جبران خسارات وارده آزاد می کردند و مجرم اصلی را برای محاکمه و کیفر دادن نگاه می داشتند.
بنابراین فلسفه اصلی زندان عبارت است از :
مجازات
دفع شر
جلوگیری از فرار مجرم اصلی
مشروعیت زندان از نظر اسلام :
اولین مسئله ای که در باب زندانها قابل دقت و امعان نظر می باشد این است که آیا نظام اسلامی می تواند دارای زندان باشد؟ برای پاسخ دادن به این سئوال به قرآن کریم آخرین کتاب الهی مراجعه می کنیم تا ببنیم آیا در این کتاب مقدس خداوند متعال اجازه حبس و نگهداری مجرمین را داده است یا خیر.
مشروعیت زندان از دیدگاه احادیث و روایات :
عن عبدا... بن سنان ، عن ابی عبدا.... (ع) قال : جاء رجل الی رسول ا... (ص) فقال : ان امی لا تدفع لامی، قال فاحبسها، قال قد فعلت ....
از عبدا... بن سنان، از امام صادق (ع) نقل شده که فرمود . مردی نزد پیامبر اکرم (ص) آمد . عرض کرد : مادرم هرکس را که دست به سوی او دراز کند رد نمی کند، با او چه کنم، حضرت فرمود او را حبس کن، گفت این کار را کرده ام ... احادیث مختلف و فراوانی از مذاهب مختلف اسلام بر مشروعیت زندان وجود دارد. که برای اطلاع بیشتر میتوان به کتب احادیث و هم چنین به رساله اسلام و دفاع اجتماعی مراجعه کرد.
زندان در عصر امیرمؤمنان علی (ع)
در تواریخ آمده است که حضرت، نخست زندانی از بوریا ساخت که هم نور فراوان داشت و هم هوا و نام آنرا «نافع» گذاشت «شاید باین منظور که این زندان از نظر اخلاقی در روح مجرممان اثر بگذارد و به زودی اصلاح شوند» ولی متأسفانه وضع این زندان مورد سوء استفاده قرار گرفت، و دزدها با ایجاد سوراخ در دیوار آن، فرار کردند، امام (ع) ناچار زندان محکمی از گل ساخت و آنرا «مخیس» نامید.
بنابراین حضرت امیرالمؤمنین (ع) اولین کسی بود که زندان اصلاحی بنام «مخیس» را ساخت.
استاد توفیق الفکیکی استاد حقوق انگلیسی در مقاله ای که درباره تاریخ است که دو زندانی که علی (ع) احداث فرموده بر مبنای اندیشه کیفردادن به منظور اصلاح بوده.
پایه استقلال او دو چیز است 1- نامیدن آن دو زندان به اسامی نافع و مخیس او اشاره کرده باین که نافع به معنی ضد ضرر است و معنای مخیس خوار نمودن و نرم کردن و تمدن دادن است. 2- رفتار امام علی (ع) با زندانیان که در تاریخ به صراحت قید شده و نویسنده ضمن بحث به منابع تاریخی آن اشاره نموده است که انجام عبادتهای شرعی و تنظیم برنامه های تهذیبی و آموزشی قرآن و فراگیری سواد خواندن و نوشتن از برنامه های اجباری بوده است.
اما استفاده از زندان به شیوه فعلی، یک رویه فرمی می باشد که در همین راستا مشابه تاریخ استفاده از مجازات زندان در اروپا می پردازیم.
زندان در اروپا
در دوران باستان افلاطون به روش استفاده از زندان بعنوان یک عامل انتقامی نقد کرد و پیشنهاد اصلاح مجرمین را مطرح نمود. اما اندیشه های افلاطون تبدیل به یک ساختار نگردید تا اینکه در قرون وسطاء نقش کلیسا در اعمال مجازات، پر رنگ تر شد و در ابتداء اندیشه اثرگذاری رحمت مسیحیت در مجازاتی مطرح گردید اما بتدریج در دوران حاکمیت کلیسا به شئون اجتماعی، سیاسی، مذهبی، اروپائیان و به خورد سخت کلیسا با هر گونه نوآوری آزادیخواهی، و تحقیقات علمی و اصلاح امور موجب شد تا زندان بعنوان ابزاری برای مجازات مخالفین حاکمیت کلیسا مورد استفاده قرار گیرد.
بعد از قرون وسطی و در اوایل قرن 19 کلیسا نسبت به بدآموزیهای رژیم زندانهای دستجمعی اعتراض نمود. و شیوه تک سلولی را پیشنهاد می نماید که در این روش تا نیمه قرن ششم در کشورهای چون فرانسه، بلژیک، ایتالیا و ... متداول بود. اما با افزایش جمعیت زندانها، کمبود فضا و ارتباط روزانه زندانیان با یکدیگر باعث شد تا این روش اداره زندانها به روش دیگری که مبتنی بر آماده سازی زندان برای برگشت به جامعه تغییر یابد.
معایب استفاده از مجازات حبس به شیوه فعلی در دنیا
بر اساس تحقیقات اندیشمندان علوم اجتماعی به کیفر های سالب آزادی ایرادهایی وارد است که می توان آن در 3 بخش خلاصه بیان کرد .
الف) معایب زندان از لحاظ انسانی
ب) معایب زندان از لحاظ جرمشناسی
ج) معایب زندان از لحاظ اقتصادی