تحقیق مقاله علل پیشروی مسلمانان در ایران و شکست ساسانیان

 •       مقدمه

•        همانگونه که بنای  یک ساختمان عظیم مستلزم پایههای سترگ و ستونهای محکمی است بنای هر شاهنشاهی و حکومتی بر ستون-های قابل اتکایی استوار است. در بررسی علل انقراض سلسله ساسانی ابتدا باید معین گرداند که پایههای شکلگیری این نظام سیاسی چه بود و این پایهها و مایهها در طول سالیان چه مسیری را گذرانده و چه آسیبهایی را پشت سر گذاشته که سرانجام سنگینی تنه عظیم خود را تاب نیاورده و به سراشیبی سقوط افتاده است.

•        در خصوص ظهور و سقوط حکومتها یک نظریه عمومی وجود دارد که ابن خلدون آن را به خوبی تشریح کرده و از نظر نگارنده بسیار قابل اعتنا میباشد.

•        به نظر ابن خلدون نبرد و تنازع میان دو شیوه اساسی معیشت بادیهنشینی و یکجانشینی ریشه تحولات تاریخی و پیدایش و استقرار دولت و طبقه حاکم بشمار میآید. چنانکه میگوید: «زندگی بادیهنشینی کهنتر و پیشتر از زندگی شهرنشین است و بادیهنشینی به منزله گهواره اجتماع و تمدن است و اساس تشکیل شهرها و جمعیت آنها از بادیهنشینان بوجود آمده است.» [1]

•        مضمون نظریه وی این است که در حالیکه طوایف دامدار و صحرانشین در جستجوی مرتع در حرکت هستند مردم یکجانشین در روستاها و شهرها سکونت گزیدهاند. در شرایط سکونت در یک محل فساد و تن-آسانی و تجملپرستی و تنزل اخلاق اجتماعی توسعه یافته و موجب تباهی میشود در اثر همین رخوت و سستی مردم دلاور و جنگجوی قبایل بر شهرنشینان غلبه مییابند و خود آنها نیز سرانجام به تنآسانی و تجمل روی آورده و مغلوب و مقهور طوایف صحراگرد میشوند.

•        در واقع نیروی این اقوام صحراگرد و دلاور بازوی نظامی این سرزمین به حساب میآمد که با نامهای گوناگون همچون «مادها، هخامنشیان، سلوکیه، پارتها، ساسانیان، اعراب مسلمان، ترکان غزنوی، ترکان سلجوقی، ایلخانان مغول، ترکان تیموری، ترکمنهای صفوی، پارسیان زند و ترکمنهای قاجار» [2] در پهنه سرزمین ایران آشکار شده و بترتیب جای خود را به دیگری دادند.

•        از سویی دیگر شاهنشاهیهای ایران از یک روند ظهور و سقوط خاص خود نیز پیروی میکنند که شاید ویژگی بسیاری از حکومتهای سلطنتی باشد. برای روشنتر شدن این نظر حکومت هخامنشیان را به عنوان نمونه بررسی میکنیم.

•        با ظهور کورش و مبارزات و جنگهای مشهورش بنای یک حکومت و امپراطوری عظیم در فلات ایران شکل میگیرد. امپراطوری که نه تنها تمام حوزه فرهنگی ایران را در سیطره خود میگیرد بلکه سرزمینهای وسیعی چون مصر، یونان و ... را زیر چتر خود قرار میدهد.

•        معمولا بنای اولیه چنین حکومتهایی چنان استوار است که چند پادشاه بعد از بنیانگذار و نخستین شاه مقتدر با دشواری زیادی روبرو نمیشوند.

•        بنای مستحکم کوروش در زمان کمبوجیه، داریوش کبیر با همان قوت و قدرت پایدار میماند همین استحکام حتی در زمان خشایارشاه نیز با وجود دراز دستیهای وی برقرار است؛ اما فتور و سستی و علائم اولیه زوال در زمان شاهان بعدی نمودار میشود.

•        بعد از این مانند بسیاری از شاهنشاهیهای ایرانی قدرت جنگاوری در شاهان دیگر کمتر میشود تا جایی که همچون گرگ پیری که در سنین کهنسالی به مکر و چارهاندیشی روی میآورد به «سربازان طلایی» خود روی میآوردند مثلا بجای روبهرو شدن با یونان میکوشند با اختلافافکنی بین آتن و اسپارت مانع از وحدت یونان شده و در نتیجه از نگاه و درازدستی آنها به قلمرو خود جلوگیری نمایند.

•        اما این ترفند هم تا جایی کاربرد دارد که آرمانهای بلندپروازانه، جنگاوری و انتقامجویی سردار مقدونیه مطرح نباشد. بعد از این میبینیم هخامنشیان نیز پایههای رفیع حکومت خود را در اثر سستی، فساد و تسویه حسابهای خونین برای رسیدن به سلطنت، حذف همه شاهزادگان و نخبگان سیاسی و اقتدارطلبی گروههای مختلف قدرت و نیز کم شدن روحیه جنگاوری فرو افتاده میبینند. ویژگی که وجه مشترک بسیاری از شاهنشاهیهای ایران محسوب میگردد. همین اتفاق در اکثر سلسلههای بعدی ظهور و سقوط یافته یعنی اشکانی، ساسانی و حتی سلسلههای معاصر یعنی صفویه، افشاریه، زندیه و قاجار مشاهده میشود.

•        اقدامی که جانشینان شاه اسماعیل به خصوص شاه عباس اول و شاهان قبل و بعد وی انجام میدهند بسیار حائز اهمیت است، یعنی کشتن هر کس که به نوعی خطری احتمالی برای شاهنشاه داشته باشد مباح است حتی اگر آن شخص فرزند و جگرگوشه بیگناه وی باشد؛ اگر هم شاهزادهای زنده میماند مجبور بود با زنان حرمسرا و خواجهسرایان زندگی کند.

•        بدین ترتیب حکومت و شاهنشاهی از نخبگان سیاسی و شاهزادگان جنگاور و مقتدر خالی میشود و افراد ضعیفالنفس هم که عمدا در حرمسرا پرورش یافتهاند دیگر به کار حکومت و مدیریت کلان کشور بزرگی چون ایران نمیآیند.

•        اما ظهور و سقوط ساسانیان علاوه بر اینکه از همین نظریههای عمومی پیروی میکند دارای مشخصه خاص خود نیز هست چرا که برای نخستین بار یک شاهنشاهی در ایران بنا میشود که ستونهای نگاهدارنده آن با سلسلههای قبل متفاوت است.

•        سخن و عقیده نگارنده این است که این پایههای رفیع در مسیر چهارصد ساله ساسانیان دچار فسادها و آسیبهایی میشود که کمکم با قدرتیابی عوامل خارجی دچار زوال تدریجی میشود. اما این ستونها چنان قوی بوده که بعد از حمله اعراب این شاهنشاهی و عناصر مهم آن بسیار آرام و تدریجی فرو میریزد چرا که از زمان حمله اعراب و تسخیر تیسفون پایتخت ایران و شکست بزرگ نهاوند و نیز مرگ یزدگرد در مرو بیش از دو دهه طول میکشد.

•        شکی نیست که ماهیت و شعارهای دینی نهفته در آئین اسلام خود در این روند زوال موثر بوده است. این ماهیت دین اسلام علاوه بر آن که در خود اعراب چنان شجاعتی ایجاد میکند که مفهوم ترس از مرگ را از بین میبرد، از طرفی دیگر شعارهای برابری طلبانه و انسانی آن را در برابر دین سیاسی شده زرتشتی که سختگیریهای روحانیون آن قرون وسطایی واقعی را برای اندیشههای سترگ ایرانیان ترسیم کرده بود، دارای جذابیتی خاص نیز می‌شود.

•       

•        فرضیه تحقیق

•        فرضیه نخستین این تحقیق این است که در میان عوامل داخلی انقراض ساسانی همان پایههایی که دولت ساسانی بر آن بنا شده بود در طول سالهای متمادی و در اثر فساد، انحراف، اقتدارطلبی، وابستگی و ... موجب انقراض سلسله ساسانی میشود.

•        فرضیه دومین این است که سلسله ساسانی در کنار سایر امپراطوری-های عظیم ایرانی از یک نظریه عمومی زوال نیز پیروی میکند. که در طول تاریخ سرنوشت تمامی شاهنشاهیهای ایرانی بوده است و آن تنآسانی شاهان و نیز عدم دخالت مستقیم در جنگها، کشتار اکثر شاهزادگان قابل حکمرانی، شهرنشینی و در نتیجه شهرزدگی و رخوتی است که رگهای شاهنشاهی ساسانی رسوخ کرده و زوال آن را سبب میشود.

•        فرضیه سوم تأثیر عوامل خارجی در انقراض سلسله ساسانی است فرضیه این است که شکستهایی که برخی همسایگان بر ساسانیان تحمیل کردند آسیب جدی بر پیکره نظام ساسانی وارد آورد. بخصوص هیاطله که قباد را به اسارت و گروگان گرفتند و باج سنگینی به ایران تحمیل نمودند. از طرفی اعراب که همیشه در زیر سایه قدرت ایران بودند در چند جریان به خصوص در به تخت نشاندن بهرام گور با حمایت نظامی با ایران زورآزمایی کردند و این کمکم ابهت ساسانیان را در نزد همسایگان و نیز امپراطوری روم کمرنگ کرد تا جایی که در اواخر حکومت خسروپرویز و پس از مرگ وی ضربات مهلکی را به پیکره این شاهنشاهی بزرگ وارد می‌آورد.

•        فرضیه چهارم انقلاباتی است که در طول سلطنت ساسانیان رخ داد همچون نهضت مزدک و نیز دعوی مانی که پایههای عقیدتی موبدان و هیربدان و در نتیجه دین زرتشتی را را برابر عقاید دیگر همچون مسیحی و بعدها اسلام که دارای تعالیم بسیار ساده و همه فهمی بود سست کرد و قرون وسطایی را که موبدان زرتشتی بوجود آورده بودند و در نتیجه سختگیریهایی که از طرف شاهان به این روحانیون تفویض شده بود هم به مشروعیت دین زرتشتی که باید مثل همه ادیان اقناعی باشد آسیب زد و هم قدرتهای شاهان ساسانی را تقلیل داد.

•       

•        دینمداری دولت ساسانی

•        یکی از پایههای سترگ شاهنشاهی ساسانی دینمداری آن است. ساسانیان از همان ابتاد بنای سلسله خود را بر ایدئولوژی دین زرتشتی قرار دادند. دلایل زیادی بر این عقیده وجود دارد که اشاره خواهد شد. در قسمت قبلی اشاره شد که این پایه و ستون نظام ساسانی در ادامه حکومت دچار آفتهایی گردید و ستون محکمی که میبایست برپادارنده این نظام شود مقدمات سقوط آن را در اثر قدرت فزاینده روحانیون زرتشتی و دستدرازی آنها به ادیان دیگر و دخالت در عزل و نصب شاهان و نیز مواجهه با نهضتهای بزرگ همچون نهضت مزدک و نیز آزار عیسویان ایران و ارمنستان و همچنین سرکوبی و قتا مانی و پیروانش تضعیف گردید و سرانجام ایران را آماده پذیرش آئینی نو نمود.