کودک از ابتداى ورود به‌دنیاى مدرسه، پیوسته در این تلاش است که به زندگى خوب، سالم و پرطراوت دست یابد. در تأمین این نیاز و تحقق چنین هدفی، بهر‌ه‌مندى دانش‌آموزان از امکانات ورزشی، در کنار سایر عوامل تربیتی، بسیار سازنده و مفید خواهد بود و لذا معلمان آگاه تربیت‌بدنى مدارس، بایستى به آموزش صحیح تربیت‌بدنى به دانش‌آموزان همت گمارند و در این راه از هیچ کوشش ثمربخشى دریغ ننمایند. کلیه تلاش‌ها باید در جهت توسعه آموزش تربیت‌بدنى و دانش نوین این رشته در بین دانش‌آموزان باشد چرا که از گذشته‌هاى دور، اعتقاد ما بر این است که “روح سالم در بدن سالم است”. پس چه بهتر که این کار، از مدارس آغاز گردیده و به‌نحو صحیح و اصولى دنبال گردد.
روش‌هاى آموزش مهارت هاى ورزشى در مدارس
براى آموزش مهارت‌هاى ورزشی، روش‌هاى مختلفى بکار مى‌رود. این روش‌ها با توجه به تأثیر و شرکت حس‌هاى مختلف در یادگیری، در سه گروه به‌شرح زیر تقسیم‌بندى مى‌گردند:
- روش تکلمى:
یکى از رایج‌ترین روش‌هاى آموزش مهارت‌ها یا شیوه اجراء یک فعالیت، استفاده از روش تکلمى است. در این نوع شیوه، معلم مرحله به مرحله یا به‌طور خلاصه، چگونگى اجراء یک فعالیت در مراحل مختلف را فقط به‌وسیله زبان بازگو مى‌کند. او به‌عنوان یک وسیله کمکى اولیه، یادگیرنده را به آنچه در قالب عمل باید پیاده کند آگاهى مى‌دهد و در حقیقت یک تصویر کلى از فعالیت مورد نظر را در ذهن فرد به‌وجود مى‌آورد. در آموزش با این روش، دانش‌آموزان مراحل مختلف حرکت‌ها را از طریق شنیدن و گوش دادن یاد مى‌گیرند.
- روش مشاهده‌اى:
یکى از مهمترین و سودمند‌ترین راه‌هاى آموزش یک حرکت، نشان دادن آن به دانش‌آموزان است. نشان دادن مهارت یا حرکت معمولاً همراه با توضیح دادن است. نشان دادن حرکت به‌وسیله معلم یا دانش‌آموزان یا وسایل کمک‌آموزشى نظیر فیلم و پوستر و عکس مى‌تواند انجام پذیرد.
- روش احساس حرکت:
این روش عبارت است از به‌وجود آوردن احساس حرکتى صحیح با هدایت کردن یک قسمت یا قسمت‌هاى مختلفى از بدن که در حرکت به‌کار گرفته مى‌شود. این عمل به‌وسیلهٔ معلم یا فرد ماهرى انجام مى‌گیرد. در بسیارى از موارد دیده شده است که برخى از افراد تا زمانى‌که این حس را پیدا نکرده‌اند، مهارت مربوطه را به‌خوبى انجام نمى‌دهند. به‌عنوان مثال این عمل براى کسى که وزنه پرتاب مى‌کند و حرکت دست را در موقع پرتاب به‌خوبى نمى‌داند یا کسى که چگونگى پرتاب وزنه را یاد نمى‌گیرد بسیار قابل استفاده است. مورد استفادهٔ دیگر این روش زمانى است که شخصى دچار نقص عضوى مثل کرى یا کورى باشد. معلم با هدایت کردن اجراء کنندگان حرکت، چگونگى انجام دادن آن را به‌وسیلهٔ به‌وجود آوردن احساس حرکت بدنی، به فرد مى‌آموزد.
بهداشت و ایمنى در برنامه هاى ورزش مدارس
رعایت بهداشت و ایمنى از موارد مهمى است که در اجراء هر رشته ورزشی، از نظر حفظ سلامت دانش‌آموزان باید به‌عمل آید. ایمنى و حفظ بهداشت، خود به‌خود به‌دست نمى‌آید و باید ضمن تعلیمات هر رشته ورزشی، مقررات ایمنى آن نیز تعلیم داده شود. پس از آموزش مقررات ایمنى و بهداشتى رشته‌هاى ورزشی، بر مربیان لازم است که بر اجراء صحیح و کامل آن نظارت کنند تا همه افراد، تمامى توصیه‌ها را بدون کم و کاست رعایت نمایند.
اولین مسئولیت مربیان ورزش، انتخاب زمین و محوطه ورزشى مناسب از نظر حفظ سلامت دانش‌آموزان است. محوطه ورزشى باید، داراى وسعت کافى بوده و از برجستگى‌ها، موانع و اشیائى که براى سلامت افراد خطرناک است، عارى باشد.
مسئولیت بعدى مربى ورزش این است که بر رعایت مقررات ایمنى هر رشته خاص از طرف شرکت‌کنندگان نظارت داشته باشد. نظارت و اجراء مقررات ایمنى از مهمترین وظایف هر مربى ورزش به‌شمار مى‌رود. جو بازى باید ملایم و دوستانه باشد و بر مربیان است که با تمام قدرت، از خشونت در بازى‌هاى ورزشى جلوگیرى کنند، زیرا خشونت در ورزش جائى ندارد.
شایان ذکر است، مقررات ایمنى رشته‌هاى ورزشى باید در همه جا و در همه مدارس یکسان باشد و همه معلمان باید در این موارد هماهنگ عمل کنند. بهتر آن است که مقررات ایمنی، در تابلوى اعلانات مدارس نصب گردند تا همواره در معرض دید و مطالعه دانش‌آموزان قرار گیرد.
استراحت و تمدد اعصاب پس از فعالیت هاى ورزشى
استراحت از نظر حفظ سلامت و کارآئى بدن امر مهمى است که باید به‌خصوص در مورد جوانان که فعالیت آنها بسیار زیاد است، مورد توجه قرار گیرد. استراحت و تمدد اعصاب، موجب آرامش‌خاطر و رهائى از عصبانیت و ناراحتى‌هاى روحى است. تحقیقات اخیر نشان داده است که عادت دادن دانش‌آموزان به استراحت و تمدد اعصاب، به یادگیرى و آموزش آنان کمک مى‌کند و اضطراب آنان را مى‌زداید و به‌دقت و قدرت یادگیرى آنان مى‌افزاید. بنابراین لازم است، دانش‌آموزان به ارزش و اهمیت استراحت و تمدد اعصاب آگاه شوند. استراحت بعد از هر فعالیت ورزشى باید جزء عادات دانش‌آموزان قرار گیرد تا به نیرومندى و سلامت آنان لطمه وارد نشود. باید توجه داشت که بدن از نظرى قواى ذهنى و جسمی، بعد از هر فعالیت به استراحت نیاز دارد و هر عضو بدن که بیشتر فعالیت کرده باشد، به‌همان نسبت به استراحت بیشترى نیاز دارد. تمرینات زیر به استراحت و تمدد اعصاب شما دانش‌آموزان عزیز، پس از فعالیت‌هاى زیاد و خسته‌شدن، کمک مؤثرى مى‌نماید:
۱. در هر نقطه‌اى که هستید بدن را مانند شیئى که به آرامى به طرف زمین فرود مى‌آید، با کمک دست‌ها روى زمین قرار دهید و به‌راحتى بنشینید.
۲. وقتى روى زمین نشستید، پاها را به راحتى دراز کنید و بدن را مانند شاخه‌اى که در اثر ورزش نسیم تکان مى‌خورد به آرامى به طرف راست و چپ به نوسان در آورید.
۳. به آرامى دراز بکشید و چشم‌هاى خود را ببندید و به هیچ‌چیز فکر نکنید.
۴. به پشت دراز بکشید و فکر کنید که پلک‌هاى چشم شما لحظه به لحظه سنگین‌تر و سنگین‌تر مى‌شود.
۵. به پشت بخوابید و تصور کنید که دست‌ها و پاهاى شما به سنگینى آهنى است که به آرامى به زمین فرو مى‌رود.
۶. به پشت دراز بکشید و با شل کردن عضلات، بدن را با سنگینى روى زمین رها کنید و فکر کنید که کم‌کم دارید به زمین فرو مى‌روید.
اگر موارد چهار به بعد را پس از حرکت و فعالیت‌هاى بدن با راحتى و بى‌خیالى (و به قول معروف با خارج بودن از این دنیا) اجراء کنید مسلماً به خواب عمیقى هم فرو مى‌روید. موارد بالا، هماهنگى قواى ذهنى و جسمى را براى تأمین استراحت و دست‌یابى به تمدد اعصاب و رفع خستگى پس از فعالیت‌هاى جسمى ثابت مى‌کند.
اثرات فیزیولوژیک ورزش بر بدن
اثر روی تغذیه و دستگاه گوارش
اثر روی سیستم عصبی
اثر روی دستگاه حرکتی
اثر در دستگاه تنفس
اثر در گردش خون
اثر روى تغذیه و دستگاه گوارش
انرژى لازم براى انجام ورزش از اکسیده شدن مواد غذائى که قسمت عمده آن از سوختن مواد قندى و چربى‌ها به‌دست مى‌آید حاصل مى‌گردد که نتیجهٔ آن زیاد شدن اشتها و خوردن غذاى بیشتر و بالاخره زیادتر شدن دفع مواد زائد بدن خواهد بود و در نتیجهٔ آن، فعالیت‌هاى غددى توسعه یافته، اشتها تحریک شده و عمل هضم تسریع مى‌شود. براى اشخاص خانه‌نشین و بى‌حرکت و افرادى که در اثر پرخورى خسته مى‌شوند، ورزش داراى اثرى نیکو است و نزد این افراد عمل دفع فضولات سرعت مى‌یابد. نزد افراد در سنین مختلف پس از چند هفته تمرین ورزشی، کاهش مقدار کلسترول، اسیداوریک و اوره خون مشاهده شده است. همچنین ادرار که عمل دفع اساسى فضولات را تأمین مى‌کند غلیظ‌تر گردیده و مواد دفعى آن بیشتر شده است.
ورزش مانع جمع‌شدن مواد زائد در بدن مى‌گردد. چون معده و کبد و روده‌ها مى‌باید پیوسته غذاى لازم را به عضلات برسانند و براى این کار فعالیت مى‌کنند، سلول‌هاى تشکیل‌دهنده آنها همیشه شاداب و سالم باقى مى‌ماند. بالعکس در اشخاصى که بى‌حرکت هستند و حتى از راه رفتن هم دریغ مى‌ورزند، فضولات مواد غذائى به زحمت خارج مى‌شود و علاوه بر آن که سموم این فضولات گاه از راه روده جذب بدن مى‌شود و در واقع یک نوع مسمومیت مختصر و دائم ایجاد مى‌کند، پس از مدتى سبب گشادشدن معده و روده‌ها نیز مى‌گردد و کبد و سایر غدد مترشحه هاضمه نیز به مناسبت کار زیاد خسته و فرسوده مى‌شود و همه این عوامل دست به‌دست هم داده، اختلال شدیدى در دستگاه گوارش به‌وجود مى‌آورند. لازم به یاد‌آورى است که معده و روده و سایر قسمت‌هاى داخلى شکم به‌وسیله یک جدار عضلانى سفت و محکم که از عضلات مورب ساخته شده و از استخوان جناغ سینه تا بالاى زهار کشیده شده و روى شکم را پوشانیده است، با کمک یک عضله مدور داخلى به‌طور افقى اعضاء دستگاه گوارش را در وضع خود نگاه مى‌دارد. این عضلات که به محکمى چوب و قدرت ارتجاعى شبیه به فنر هستند، مانع از آن مى‌شوند که محتویات شکم جاى خود را تغییر دهند و به‌واسطه وزنى که دارند در حالت ایستادگى به طرف پائین متمایل شوند ولى گاه اتفاق مى‌افتد که این عضلات ضعیف و نازک مى‌شوند و سلول‌هاى چربى جاى کمبود آن را پر مى‌کند و به این ترتیب استحکام عضلات کم مى‌شود به‌طورى‌که دیگر نمى‌توانند مثل سابق جلو افتادگى احشاء را بگیرند و عوارض مختلفى مثل پائین افتادن معده و گاه بیرون آمدن روده از محل تقاطع عضلات پیدا مى‌شود.
بعضى از اشخاص تصور مى‌کنند که راه رفتن تنها مى‌تواند جایگزین ورزش‌هاى روزانه بشود، این نظریه صحیح نیست و راه‌رفتن نمى‌تواند عضلات شکم را به‌کار وادارد. بدیهى است که به هرحال راه رفتن بهتر از نشستن و خوابیدن است ولى اگر قرار بشود، کسى بخواهد در عین به‌دست آوردن سلامت کامل از تناسب اندام هم برخوردار شود باید حتماً به تمرینات بدنى و ورزش‌هاى شکمى نیز بپردازد. افتادگى اعضاء دستگاه گوارش به شکل شدید آن خوشبختانه خیلى زیاد نیست با این حال در اشخاصى که فعالیت بدنى ندارند انواع خفیف آن فراوان است و اشخاص مبتلاء همیشه دچار نفخ معده و یبوست مزاج مى‌باشند. تنها راه علاج، تمرینات بدنى و شکمى خیلى کوتاه و سبک روزانه است که مى‌تواند این عوارض را براى همیشه برطرف سازد. بدیهى است اگر در عین حال، پیروى از رژیم غذایى رعایت شود بیمار خیلى زودتر بهبودى مى‌یابد.
مسلم است که ورزش براى اینکه داراى نتیجه رضایت‌بخشى باشد. باید به‌وسیلهٔ اشخاصى که به‌حد کافى و به‌طور متنوع غذا مى‌خورند تمرین شود. در دوران محدودیت غذائى یا در مواردى که غذاى شخص ناکافى باشد، توصیه مى‌شود که حتى‌المقدور از تمرینات ورزشى که سبب مصرف شدن کالرى خیلى زیاد مى‌شود پرهیز گردد.
با توجه به آنچه گذشت، تأثیر ورزش بر سلامت جسم و روان را به شرح زیر مى‌توان خلاصه نمود:
۱. ازدیاد حجم ریه‌ها
۲. کمک به دفع سموم بدن
۳. نظافت پوست و تأمین سلامت آن
۴. تنظیم حرارت بدن
۵. بهبود گردش خون
۶. ازدیاد گلبول‌هاى قرمز و هموگلوبین خون
۷. تقویت کار قلب
۸. تقلیل خطرات بروز بیمارى‌هاى قلب و عروق
۹. تسهیل خواب و استراحت در دنبال خستگى جسمی
۱۰. جلوگیرى از پرخونى احشاء
۱۱. کمک به هضم و جذب غذا
۱۲. تقویت دستگاه عضلانى - عصبى و تنظیم تعادل آن
۱۳. بهبود سلامت روان
اثر روى سیستم عصبى
ورزش عملى است ارادى و در عین حال که سبب تنظیم و درستى حرکات مى‌گردد، خونسردی، مهارت، نرمش و سرعت در کار را نیز باعث مى‌شود.
اثر روى دستگاه حرکتى
واضح‌ترین تأثیر ورزش، زیاد شدن قدرت عضلانى است. هیچ عضوى به اندازهٔ عضلات در نتیجه بى‌حرکتى و عدم فعالیت ناتوان نمى‌شود. کند بودن جریان خود در بافت‌هاى عضلانى اشخاصى که ورزش نمى‌کنند و تحرک کمترى دارند باعث مى‌گردد که از وزن عضلات بدن نسبت به وزن طبیعى به مقدار زیاد کاسته شود. بدین ترتیب ۵۰ درصد وزن عضلانى بدن به ۳۰ تا ۳۵ درصد تنزل مى‌کند. در این هنگام یک عدم تعادل در متابولیسم بافت‌هاى بدن پیدا مى‌شود بدین معنى که جاى عضلات از دست رفته را چربى و سلول‌هاى ناتوان پر مى‌کنند و منجر به چاقى مرضى و نرمى عضلات مى‌گردد. بعضى از اشخاص پس از این که وزن عضلات آنها کاسته شد آن عضلات به همان حال باقى مى‌ماند و شخص لاغر و استخوانى مى‌گردد و در هر دو صورت یعنى چاقى و یا لاغرى زیاد هر دو، هم از نظر زیبائى و هم از نظر سلامت جسمانى عواقب نامطلوبى دارند.