مقدمه :
قال رسول‌الله (ص):
”اطلبواالعلم من المهد الى اللحد (زگهواره تا گور دانش بجوى)
پیشرفت‌هاى سریع علوم تجربی، ریاضی، فنى و علوم انسانی، به‌ویژه علوم تربیتی، روانشناسى و تکنولوژى آموزشى در جهان امروز، ایجاب مى‌کند که معلمانِ تمام دوره‌هاى مختلف تحصیلى به‌طور مستمر به دانش‌افزائی، خودسازى و کسب مهارت‌هاى لازم در انتقال عناصر فرهنگى به نسل آینده بپردازند و کودکان، نوجوانان و جوانان را با حاصل تحقیقات و تجربیات و نوآورى‌هاى بشرى با استفاده از شیوه‌ها، فنون و ابزار مناسب آشنا سازند. این امر معمولاً در دو شکل آموزش پیش از خدمت (تحصیل در مراکز تربیت‌معلم) و ضمن خدمت انجام مى‌پذیرد و در آموزش ضمن خدمت نیز از روش‌هاى حضوری، نیمه‌حضوری، مکاتبه‌ای، خود‌آموزی، آموزش رادیوئى و تلویزیونى و غیره استفاده مى‌شود.
در ایران یادگیرى هنگام یاددهى سابقه‌اى طولانى دارد، اساتید برجستهٔ مدارس نظامیه و مدارس علوم دینى و دیگر سازمان‌هاى تربیتى و آموزشى کشور ما ضمن آموزش به دانشجویان، خود به دانش‌اندوزی، پژوهش، تألیف و تصنیف کتاب‌هاى متعدد همت گماشته‌اند. با گسترش مدارس ابتدائى و متوسطه به سبک جدید و نیاز معلمان این مدارس به اطلاعات روانشناسى و علوم تربیتى و روش‌هاى تدریس، در دارالفنون کلاس‌هاى آموزش ضمن خدمت تشکیل شد و توجه به آموزش معلمان در حین تدریس در قانون تعلیمات اجبارى و دیگر قانون‌هاى آموزش و پرورش از جمله قانون استخدام کشورى مورد تأکید قرار گرفت. در تشکیلات ادارى وزارت آموزش و پرورش تا سال ۱۳۴۷ ادارهٔ آموزش کارکنان زیر نظر دفتر تشکیلات و روش‌ها به‌وجود آمد و در سال ۱۳۵۱ در تشکیلات جدید این وزارتخانه براى اولین بار دفترى با عنوان دفتر آموزش ضمن خدمت ایجاد شد. در سال ۱۳۵۲ در دفتر آموزش ضمن خدمت چهار واحد پژوهش و انتشارات، برنامه‌ریزی، اجراء کارآموزى‌ها و ارزشیابى پیش‌بینى شد.
براى آموزش مدیران رده‌هاى مختلف و کارشناسان وزارت آموزش و پرورش، انستیتوى مدیریت با تشکیلات خاصى در دفتر آموزش ضمن خدمت به‌وجود آمد و اعتبارات و امکانات گسترده‌اى براى آموزش کارکنان ادارى و آموزشى این وزارتخانه اختصاص یافت. به‌تدریج در تبریز، مشهد و شیراز مراکز آموزش ضمن خدمت توسعه یافت. تا سال ۱۳۷۰ در تشکیلات و نام این دفتر و حیطهٔ وظایف آن تغییراتى صورت گرفت.
دورهٔ آموزش‌هاى ضمن خدمت و پاره‌اى از مقررات آنها
آموزش‌هاى ضمن خدمت کارکنان در وزارت آموزش و پرورش به دو شکل صورت مى‌گیرد:
۱. آموزش‌هاى کوتاه‌مدت که همه‌ساله گروه بسیارى از کارکنان را دربرمى‌گیرد و شامل دوره‌هاى مختلف کارآموزی، بازآموزی، دانش‌افزائى و گردهمائى‌هاى آموزشى است. به معلمان و کارکنانى که در هر دوره شرکت مى‌کنند، در صورت موفقیت گواهینامهٔ کارآموزى آموزش ضمن خدمت داده مى‌شود. معمولاً گذراندن این دوره‌ها علاوه بر دانش‌افزائی، مزایاى استخدامى و مالى نیز دارد.
۲. آموزش هاى بلندمدت یا ادامه تحصیل. از سال ۱۳۵۶ با تهیهٔ طرح ادامهٔ تحصیل معلمان مدارس راهنمائى تحصیلى از طریق گذراندن کلاس‌هاى حضورى و خودآموزى تا سطح فوق دیپلم، اندیشهٔ آموزش‌هاى بلندمدت معلمان مورد توجه قرار گرفته و این امر هم‌اکنون توسعهٔ فراوانى یافته است.
با مجوزهاى داده‌شده از طرف سازمان امور ادارى و استخدامى کشور و شوراى عالى آموزش و پرورش و شوراى عالى برنامه‌ریزى وزارت فرهنگ و آموزش عالی، معلمان و دیگر کارکنان آموزش و پرورش مى‌توانند از طرق زیر ادامه تحصیل دهند:
- دورهٔ کاردانى در رشته‌هاى مختلف به‌صورت حضورى و خودآموزى
- دورهٔ کارشناسى پیوسته در رشته‌هاى مختلف نظری، فنى و حرفه‌اى
- دورهٔ کارشناسى ناپیوسته در رشته‌هاى مختلف
- تحصیل در دوره‌هاى کارشناسى ارشد و دکترى با استفاده از بورس تحصیلى یا مأموریت تحصیلى.
دوره‌هاى آموزش ضمن خدمت بلندمدت در کلاس‌هاى روزانه، شبانه و ایام تابستان انجام مى‌گیرد. دوره‌هاى فوق را معمولاً دانشگاه‌هاى دولتی، دانشگاه آزاد اسلامی، مرکز مدیریت دولتى و وزارت آموزش و پرورش انجام مى‌دهند. شرکت‌کنندگان در دوره‌هاى بلندمدت از طریق کنکور سراسرى دانشگاه‌ها، کنکور آموزش ضمن خدمت فرهنگیان و دیگر مسابقات ورودى و طبق سهمیه و ضوابط مقرر پذیرفته مى‌شوند.
بررسى کمى و کیفى تربیت معلم، آموزش‌هاى ضمن خدمت و تأمین نیروى انسانى
بررسى روند تأسیس مراکز تربیت‌معلم با ساختارهاى متفاوت نشان‌دهندهٔ آن است که تعداد دانشسراها و مراکز تربیت‌معلم و دبیر و میزان فارغ‌التحصیلان آنها از بدو تأسیس تاکنون از رشد خوبى برخوردار بوده است. طبق آمار رسمى وزارت آموزش و پرورش در سال تحصیلى ۱۳۱۳-۱۳۱۴ تعداد هفت دانشسراى مقدماتى با ۵۴۲ دانشآموز دایر بوده است. در سال تحصیلى ۱۳۳۱-۱۳۳۲، بیست و سه دانشسراى مقدماتى و هفت دانشسراى کشاورزى با ۱ هزار و ۷۰۹ دانشآموز و در سال تحصیلى ۱۳۳۹-۱۳۴۰، سى دانشسراى مقدماتی، سیزده دانشسراى کشاورزی، سه دانشسراى تربیت‌بدنی، شش دانشسراى عشایرى و یک مرکز تربیت‌معلم کمک‌آموزشى با ۶ هزار و ۵۱۷ دانشآموز فعالیت داشته است. در سال تحصیلى ۱۳۵۵-۱۳۵۶، یکصد و بیست و سه دانشسراى مقدماتی، یک دانشسراى عشایری، بیست و چهار دانشسراى راهنمائى تحصیلى و بیست و هفت مرکز تربیت مربى کودک با ۴۹ هزار و ۹۰۰ دانشآموز و دانشجو دایر بوده است.
براساس خلاصه آمار وزارت آموزش و پرورش، در سال تحصیلى ۱۳۷۰-۱۳۷۱ حدود ۱۰۴ هزار دانشآموز و دانشجو در دانشسراها و مراکز تربیت‌معلم عمومى فنى و حرفه‌اى مشغول تحصیل بوده‌اند. در این سال ۵۴ هزار و ۶۵۹ نفر در چهارده رشته در مراکز تربیت‌معلم دوساله و ۳۶ هزار و ۲۵۹ نفر در دانشسراهاى روستائى چهارساله و ۱۰ هزار و ۲۳۴ نفر در دانشسراهاى روستائى دوساله و ۲ هزار و ۸۸۷ نفر در مراکز تربیت‌معلم دوسالهٔ فنى و حرفه‌اى تحصیل کرده‌اند که فارغ‌التحصیلان این مراکز در مدارس ابتدائی، استثنائی، راهنمائى تحصیلى و هنرستان‌ها به‌خدمت گمارده مى‌شوند. درصد بالائى نیز از طریق دانشگاه‌هاى تربیت‌معلم و رشته‌هاى دبیرى دانشگاه‌هاى مختلف کشور طبق قانون متعهدان خدمت دبیرى براى تدریس در دورهٔ دبیرستان‌ها و هنرستان‌ها آماده شده‌اند.
از سال‌هاى ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۷ تعداد دانشسراها و مراکز تربیت‌معلم و دانشجو معلمان آنها مرتباً کاهش یافته است. به‌نحوى که در سال ۷۶-۷۷ تعداد مراکز تربیت‌معلم به شصت و شش و تعداد دانشجو به ۱۰ هزار نفر رسیده است. دانشسراهاى تربیت‌معلم تعطیل شده و پذیرش دانشجو در ۱۳ رشته در مراکز دو ساله تربیت‌معلم در سال تحصیلى ۱۳۷۶-۱۳۷۷ به ۶ هزار نفر رسیده است.
ادامه تحصیل معلمان در مراکز عالى ضمن خدمت فرهنگیان
به‌منظور ادامه تحصیل معلمان در دوره‌هاى بلندمدت ضمن خدمت، با موافقت سازمان امور ادارى و استخدامى کشور، دوره‌هاى بلندمدت کاردانى و کارشناسى ناپیوسته و کارشناسى ارشد با استفاده از ظرفیت‌هاى خالى مراکز تربیت‌معلم در تابستان‌ها و نوبت دوم به‌وجود آمد. استقبال کارکنان ادارى و آموزشى وزارت آموزش و پرورش از تحصیل در این دوره‌ها موجب شد که هر سال آزمون ورودى با شرکت حدود ۲۰۰ هزار نفر برگزار شود و از این طریق علاوه بر ایجاد روحیه مثبت در فرهنگیان، سطح اطلاعات علمى و حرفه‌اى آنان افزایش یابد.
طبق اسناد وزارت آموزش و پرورش از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۵ تعداد فارغ‌التحصیلان دورهٔ کاردانى ۱۱۰ هزار و ۴۰۰ و کارشناسى ۳۶ هزار و ۶۰۰ نفر بوده است (نفیسی، عبدالحسین؛ هشت سال تلاش؛ ۱۳۷۵، ص ۵۷.).
در سال ۱۳۷۴ مجوز اجراء دورهٔ کارشناسى ارشد در چهار رشته از سازمان امور ادارى و استخدامى کشور کسب شده است. این رشته‌ها در تهران و زیر نظر معاونت برنامه‌ریزى و تأمین نیروى انسانى اداره مى‌شود. با تعطیل شدن بعضى از مراکز تربیت‌معلم، مراکزى با نام مرکز عالى ضمن خدمت فرهنگیان دایر گردیده است.
در سال تحصیلى ۱۳۷۵-۱۳۷۶ در سراسر کشور تعداد این مراکز ۵۲ واحد بوده است. علاقه‌مندى تعداد زیادى از کارکنان وزارت آموزش و پرورش به ادامه تحصیل در سال‌هاى اخیر و فراهم شدن زمینه ادامهٔ تحصیل در دانشگاه‌هاى دولتی، آزاد اسلامى و مراکز عالى ضمن خدمت فرهنگیان موجب شده است که سهم کارکنانى که تحصیلات لیسانس و بالاتر، فوق دیپلم، دیپلم و کمتر از دیپلم دارند از ۴/۱۰، ۷/۲۷، ۱/۵۷ و ۸/۴ درصد در سال ۶۷-۶۸ به ۱/۱۹، ۶/۳۹، ۳۸ و ۳/۳ درصد در سال ۱۳۷۵-۱۳۷۶ برسد (همان؛ ص ۵۲.) و در مجموع سهم دارندگان تحصیلات کاردانى و بالاتر از ۱/۳۸ درصد در سال ۶۷-۶۸ به ۷/۵۸ درصد در سال ۷۵-۷۶ افزایش یابد. میانگین سال‌هاى تحصیل کارکنان آموزش و پرورش از ۹/۱۲ در سال ۶۷-۶۸ به ۶/۱۳ در سال ۷۵-۷۶ افزایش یافته است. هم‌چنین زنان در مشاغل آموزشى و استقبال از تحصیل در دوره‌هاى مختلف سهم زیادى داشته‌اند.
براساس آمار وزارت آموزش و پرورش تعداد کل نیروى انسانى (رسمی، حق‌التدریس و قراردادی) در سال تحصیلى ۷۶-۷۷ بیش از یک میلیون نفر بوده است که از این تعداد ۷/۴۶ درصد را زنان تشکیل داده‌اند.