واژه شناسی : (Terminology)
در زبان و ادبیات انگلیسی واژهٔ bovine هم اسم و هم صفت است، البته در جمله بیشتر جایگاه صفت دارد و به معانی ذیل به کار می آید :
۱) صفت نسبی گاو، یعنی گاو (Pertaining to Bos)
۲) گاو مانند- گاو منش- معانی مجازی آن یعنی : کندذهن و آهسته
۳) به هر یک از گونه های جنس Bos از نشخوارکنندگان تهی شاخ را Bovine می گویند.
واژهٔ ephemeral در زبان و ادبیات انگلیسی دارای چهار معنی تقریباً مرتبط با هم می باشند که عبارتند از :
۱) تک روزه - یک روزه
۲) موقت - کوته زمان
۳) ناپایدار- گذرا- بی دوام
۴) چند روزه- کوته زی
۵) در حشره شناسی به معنی گونه هایی که از راستهٔ بالداران اِفمروپترا که از چند ساعت تا چند روز بیشتر عمر نمی کنند که به این حشرات کوته زی همچنین mayfly هم گفته می شود.
▪ پس معادلهای واژه شناسی این بیماری عبارتند از :
تب بی دوام گاوی- تب سه روزه گاوی- بیماری سه روزه گاوی- تب گذرای گاوی- اما در این مجموعه، بیشتر از اختصار زبان انگلیسی آن یعنی BEF استفاده می شود.
● تعریف : (Definition)
تب بی دوام گاوی (BEF) یک بیماری ویروسی، بندپابُرد (arthropod- borne) همه گیر، غیرواگیردار (non contagious- not transmissible by contact) است که صرفاً در گاو و گاومیش بروز می کند. مشخصهٔ بیماری بروز ناگهانی تب، افسردگی، جمود مفصلی و لنگش است. نکتهٔ بسیار جالب و منحصر به فرد در BEF این است که، شدت بالینی بیماری با بهبود سریع متعاقب علایم بالینی در اکثر حیوانات تحت تأثیر واقع شده (affected animals)، ناسازگار و متناقض است.
● - سبب شناسی : (Etiology)
ویروس BEF ، یک رابدویروس آربوویروسی که از نظر تیپ گونه ای جنس افمروویروس (Ephemerovirus) است. ویروس مذکور یک ویروس RNA دار یگانه، حساس به اتر و دارای پنج ساختمان پروتئینی(G Protein) است. افمروویروس از نظر پادگنی با حداقل سه ویروس غیربیماریزا برای گاو، دارای قرابت است، که این سه ویروس عبارتند از : کیمبرلی، بیریمه و ویروس رودخانهٔ آدلآید، و همچنین دو ویروس دیگر که در گاو بیماری شبه تب بی دوام گاوی ایجاد می کنند، که این دو ویروس کوتون کان در آفریقا و پوچونگ در مالزی است. ارتباط پادگنی ویروس BEF با سایر رابدوویروس هایی که در گاو ایجاد عفونت می نمایند دارای اهمیت می باشد، زیرا که این رابدو ویروس ها موجب افزایش پاسخ پادتنی در گاو متعاقب BEF بالینی می شوند. محافظت زودگذر بر علیه BEF می تواند ناشی از ویروس های آکابان، آینو و سایر آربوویروس ها باشد، بدین معنی که عفونت این چنین آربوویروسی می تواند دام را بر علیه BEF به صورت موقتی ایمن نماید. این پدیده در ماکرو اپیدمیولوژی بروز تب سه روزه از اهمیت خاصی می تواند برخوردار باشد.
● دامنهٔ میزبانی : (Host Range)
علایم بالینی بیماری صرفاً در گاو و گاومیش آبی (Water buffaloes) بروز می کند. اگر چه پادتن های خنثی کننده (Neutralizing antibodies) برعلیه ویروس BEF در گاومیش دماغهٔ امید- Syncerus caffer) گاومیش بومی آفریقای جنوبی) ، گونه های گوزن و آنتلوپ آفریقایی و گوزن استرالیایی دیده شده است پادتن های BEF می تواند در حیوانات کوچک آزمایشگاهی، متعاقب تزریق وریدی و زیرجلدی هم ایجاد شوند.
● گسترش جغرافیایی : (Geographic Distribution)
▪ گسترش جغرافیایی در جهان :
تب سه روزه اولین بار در سال ۱۹۰۶ در آفریقای جنوبی شناخته شد، اگر چه قبل از این تاریخ در سال ۱۸۶۷ به صورت خلاصه توسط شووین فورث (Schweinfurth) توضیح داده شده بود، بصورتیکه در سال ۱۸۹۵ در مصر تب سه روزه اعلام شده بود. بیماری امروزه در یک کمربند پهنی در مناطق حاره، تحت حاره و معتدله وجود دارد، که در کشورهای سه قارهٔ آسیا، آفریقا و استرالیا و همچنین بیماری شبیه به این، بعنوان تب اپی زئوتیک گاوی در ژاپن بروز می کند. کشورهایی که در دو طرف استوا در دو قارهٔ آسیا و آفریقا قرار دارند و تب سه روزه در آنها گزارش شده است عبارتند از :
سوریه، فلسطین اشغالی، عراق، ایران، پاکستان، هند، بنگلادش، مناطق جنوبی و مرکزی چین، جنوب ژاپن، جنوب شرقی آسیا تا استرالیا این نوار کشیده می شود. تاکنون بیماری از اروپا، آمریکای شمالی و جنوبی، نیوزیلند و جزایر حوزهٔ اقیانوس آرام گزارش نشده است.
▪ گسترش جغرافیایی در ایران :
تا قبل از پدیدهٔ ال نینو و لانینو، تب سه روزه بصورت همه گیری های کانونی (Focal outbreaks) منحصراً در استان های فارس و ایلام گزارش می گردید. در سایر نقاط کشور بصورت موارد استثنایی و منفرد و یا اینکه در اصل هم تشخیص داده نمی شدند. اصولاً تشخیص موارد انفرادی BEF دشوار است و اولین گام در تشخیص بیماری تب سه روزه، داشتن آگاهی های لازم همه گیری شناسی، بالینی و تشخیص افتراقی توسط کلینیسین ها می باشد (بویژه در مناطق پرخطر BEF ).
اما در سال جاری (فصل تابستان سال ۸۱) علاوه بر استان فارس همه گیری هایی در استانهای تهران، قم، خراسان و یزد و خوزستان بروز کرده است.
● انتقال : (Transmission)
بیماری تب بی دوام گاوی می تواند به صورت تجربی در گاو و صرفاً از راه تزریق، وریدی ویروس BEF ایجاد شود. چون ویروس ارتباط نزدیک با بخش پلاکت- لکوسیت خون دارد، از این رو تزریق زیرجلدی یا داخل عضلانی در ایجاد تجربی بیماری ناموفق است. شواهد همه گیری شناسی دلالت بر این امر مهم می کنند که ویروس BEF در طبیعت تنها از طریق نیش حشرات گسترش می یابد. حشرات می توانند عفونت را در طی یک هفته بعد از خونخواری از دام های آلوده منتقل کنند. از نظر مخزن (reservoir) در بین حیوانات، تاکنون غیر از گاو، هیچ حیوان دیگری بعنوان مخزن مشخص نشده است بیماری از طریق تماس مستقیم دام با دام، آئروسل، ترشحات بدن دام بیمار، و حتی انتقال و یا تزریق اگزودا و ترشحات دام های بیمار به دام سالم، صورت نمی پذیرد. به عبارت دیگر یک بیماری عفونی غیرواگیردار (non contagious) است و تنها راه انتقال بیماری از طریق نیش ناقلین (Vector&#۰۳۹;s) است.
انتقال بیماری عمدتاً مستقل از نقل و انتقالات دامی است. BEF از طریق منی و تلقیح داخل رحمی هم انتقال پیدا نمی کند.گوشت نمی تواند یک منبع خطر برای انتقال بیماری باشد، زیرا ویروس در PH حدود ۵ کاملاً غیرفعال می شود. این درجه اسیدیته در لاشهٔ گاو، سریعاً پس از کشتار بوجود می آید. نکتهٔ مهم دیگر این است که ضدعفونی (جایگاه، بدن دام و ...) بهیچ وجه نقشی در کنترل انتقال بیماری ندارد.
همه گیری تب سه روزه در تابستان، در مناطق معتدله، سه قاره آفریقا، آسیا و استرالیا بروز می کنند و با شروع فصل سرد، این همه گیری ها کاملاً ناپدید می شوند. در آفریقا، چین و استرالیا بیماری تب سه روزه سریعاً در فواصل طولانی منتقل می شود اما همیشه جهت آن بصورت گریز از خط استوا است. این حرکت ماکرو اپیدمیولوژی BEF عمدتاً به جمعیت حشرات ناقل و همچنین نیرو و جهت بادهای بیش ورز (Prevailing winds) بستگی دارد، که در فاصلهٔ کوتاه مدت زمانی، به دلیل تبعات پدیده های ال نینو و لانینو، توده های حشرات ناقل فواصل مکانی طولانی را طی می کنند. (در شرق آفریقا در فاصلهٔ ۲۴ ساعت تا ۷۰۰ کیلومتر جابجایی برای ناقلین تب درهٔ ریفت، گزارش شده است.) در شرق آفریقا بویژه کنیا همه گیری های تب سه روزه متعاقب باران های سیل آسا گزارش شده است.
در سالهای اخیر، علیرغم اینکه کارهای علمی و پژوهشی در سطح وسیع برروی ناقلین BEF شده است، لیکن هنوز به درستی و به شکل واضح لیست ناقلین تب سه روزه مشخص نشده است. اما احتمالاً پشه های جنس آاِدس، کولکس، آنوفلس و پشه ریز نیش زن، از خانوادهٔ سراتوپو گوینده یعنی جنس کولیکوئیدس (biting midge) بعنوان ناقل بیولوژیکی در استرالیا مشخص شده اند. بدین سان که ویروس BEF از پشه های جنس کولیسین و آنوفلین در استرالیا و جنس کولیکوئیدس در آفریقا و استرالیا جدا شده است. نهایتاً دو دلیل عمده که مؤید این نکته است، که این بندپایان بعنوان ناقلین اصلی ویروس BEF مطرح می باشند، عبارتند از :
۱) ایجاد بیماری تجربی BEF تنها از طریق تزریق وریدی خون کامل یا بخش لکوسیت خون دام آلوده صورت می پذیرد.
۲) عدم وجود ویروس در ابتدای ویرمی در مایع لنفی دام بیمار
● دورهٔ کمون : (Incubation Period)
دورهٔ کمون بیماری ۴-۲ روز، اگر چه ممکن است تا ۱۰ روز هم طول بکشد. این زمان بستگی به سویه و میزان (dose) ویروس وارد شده به بدن دام دارد. تزاید ویروس به صورت اولیه در سیستم عروقی بدن دام صورت می پذیرد. تحت شرایط همه گیری BEF ، ابتلا یک یا چند مورد شاخص «Index Case(s) » در گلهٔ گاو بروز می کند و متعاقباً بعد از متوسط یک هفته موج اصلی بیماری BEF در گله حادث می شود. اوج زمان ویرمی معمولاً ۲۴ ساعت قبل از بروز علایم تب است.
Index Case(s) main wave of cases in a herd
موج اصلی موارد BEF در گله مورد یا موارد شاخص BEF
● علایم بالینی : (Clinical Signs)
گوساله ها کمترین تأثیر بالینی را از BEF نشان می دهند، بدین سان که کمتر از ۶ ماهگی هیچگونه علایم بالینی را نشان نمی دهند. گاوهای شیری، گاوهای نر با شرایط بدنی خوب و مناسب و تلیسه ها و گاوهای چاق بیشترین تأثیر را از ویروس BEF می پذیرند. در گروه سنی ۶ ماهگی تا ۲ سالگی بیشترین موارد ابتلا مشاهده می شود. اصولاً در اکثر موارد، بیماری تب سه روزه یک بیماری حاد است. علایم بیماری بسیار آشکار و کاملاً شدید است.
پس از اینکه مورد یا موارد شاخص بروز کرد، متعاقب آن پس از یک هفته، موج اصلی تب سه روزه در گله شایع می شود. اولین علایم بالینی تب ناگهانی C ۵/۴۱-۴۰ ، بصورت دو مرحله ای و گاهی هم سه مرحله ای معمولاً ۱۸-۱۲ ساعت طول می کشد. سایر علائم معمولاً متعاقب چند ساعت پس از کاهش و ناپدیدشدن تب در اکثر گاوها بروز می کند. قطع اشتها و کاهش شدید شیر حادث می گردد. یبوست شدید در بعضی از دام ها و اسهال در سایر دامهای دیگر دیده می شود. افزایش میزان تنفس و ضربان قلب به همراه ترشحات غلیظ و چسبنده در بینی و ترشحات سروزی آبکی از چشم، از علایم بارز BEF است.
▪ سایر علایم عبارت است از :
لرزش عضلانی و تکان دادن مستمر سر حیوان
آماس و تورم در شانه ها، گردن و پشت دام
علایم عضلانی در روز دوم آشکار می شود که با جمود شدید عضلات و مفاصل توأم با ضعف در عضلات اندام های حرکتی
لنگش در چهار اندام حرکتی دام که نظیر لامینیت حاد، دام اندام های حرکتی را در زیربدن خود جمع کرده و بصورت متناوب وزن بدن را برروی این اندام ها جابجا می کند. (به دلیل درد در مفاصل اندام های حرکتی)
حدوداً در روز سوم تب فروکش نموده و دام شروع به خوردن و نشخوارکردن می کند، اما لنگش و ضعف عمومی برای ۲-۳ روز دیگر ادامه می یابد.
طاعون گاوی (Rinderpest) RP یک بیماری ویروسی واگیردار است که درگاو و گاو میش اهلی وبعضی حیوانات وحشی بوجود میآید . این بیماری با تب زخمهای دهانی اسهال و نکروز غدد لنفاوی و مرگ ومیر زیاد مشخص میشود ظاهر میشود. علت شناسی(سبب شناسی)Etiologyویروس طاعون گاوی تنها ویروس دارایRNA تک رشته ای است از خانواده بارا میکسوویریده ازجنس موربیلوویروس هاست. این ویروس با ویروسهای : دیستمپر وسرخک انسان وطاعون نشخوارکنندگان کوچک و موربیلو ویروس پستانداران دریائی وابستگی ایمنی دارند. ویروس طاعون گاوی فقط یک سروتیپ دارد ولی ویروس مزرعه ( وحشی ) آن واگیری شدید وگسترده ای دارد که بآسانی به دامهای حساس منتقل میشود. ویروس طاعون گاوی در مقابل نورآفتاب حساس است و از بین میرود بنابراین بایستی واکسن های تولیدی در شیشه های تاریک قهوه ای رنگ نگهداری شوند . این ویروس در لایه های خونی نازک بعد از دو ساعت غیر فعال میشود. در رطوبت بالا و یا خشکی سریعا" غیر فعال میشود. در مقابل حرارت حساس است بنابراین در زمان لیوفیلیزه و حل شدن ویروس ها بایستی در شرایط خنک نگهداری شوند . درصورتیکه و-اکسن لیوفیلزه برای مدت طولانی ذخیره میشود در ۲۰- درجه سانتیگراد بایستی نگهداری شود از شرایط مهم نگهداری واکسن است که میتوان آنرا تا چند سال نگهداری کرد . واکسن در آب خالص پتاسیل خود را سریعا" از دست میدهد برای نگهداری واکسن بایستی از سرم فیزیولوژی یا محلول ۹ در هزار نمک استفاده کرد در محلولهای مولاریون سولفات متراکم پایداری ومقاومت ویروس در مقابل حرارت بیشتر میشود.
● طرز انتقال طاعون گاوی در سال ۱۷۵۴ بعنوان یک بیماری واگیردار شناخته شد درآن زمان ترشحات محتوی جرم ویروسی را در دامهای ألوده با شکاف دادن زیر غبغب دام تزریق می کردند . برای بدست آوردن ویروس در سال ۱۸۹۹ یا تسویه ترشحات از جرم میکروبی از ترشحات دامهای آلوده ویروس تهیه می کردندو به گله ها برای یکبار تزریق میشد یک یا دو روز قبل از مشاهده علائم کلینیکی پارتیکل ویروسی به مقدار زیادی از ترشحات ومدفوع خارج میشود و ۸تا ۹ روز بعد ار مشاهده علائم کلینیکی مقدار زیادی ویروس در این ترشحات ومواد خروجی از بدن وجود دارد. ویروس بطور مستقیم یا غیر مستقیم توسط دام آلوده یا لباس کارگران درتماس با دام آلوده ووسائل ویا ازطریق کود و آب پخش میشود . انتقال وپخش ویروس بوسیله باد و هوا به فاصله زیاد ثابت نشده ولی در فاصله کم از طریق باد وهوا نیز ویروس منتقل میشود . در آفریقا بیشتر واگیریها توسط کوچ گله های گاو آلوده در مناطقیکه بدنبال آب و علف بوده اند ایجاد میشده این گله های آلوده فاصله های زیادی را درافریقا طی میکنند ( مثل گوسفند وبز عشایری در ایران ) گسترش بیماری در آفریقا از این طریق میباشد تنها سروتیپ ویروس که وجود دارد برای تهیه واکسن برای پیشگیری و نجات دامهای حساس استفاده میشود. انتقال بیماری در دامها بصورت عمودی ( Vertical) نیست . همچنین توسط بند پایان انتقال نمی یابد (Noarthropodvector) بنابراین براحتی میتوان بیماری را ریشه کن کرد و ویروس را از بین برد. (Strainfield) با سویه ویروس مزرعه دارای مدت زیادی است بطوریکه سبب واگیری وشیوع شدید در دامهای حساس میشود وموجب مرگ ومیر زیاد میگردد . سویه دیگر آن بنام (Milder Strain) تمایل به باقیماندن در ناحیه آلوده دارد وآنهم بعلت عدم شناخته شدن بیماری است که علائم ظاهری ندارد مگر باسرولوژی رل میزبان های مختلف در تداوم ویروس وبیماری در گله اهمیت دارد این میزبانها عبارتند: گاو گاو میش اهلی که حساسیت شدیدی در مقابل ویروس دارند. گوسفند و بز که تا مدتی ویروس را نگهداری میکند اما آلودگی ندارد وتنها با سرولوژی میتوان وجود ویروس را درگله مشخص کرد بعضا" علائم تحت درماتگاهی نیز دارند ولی بیماری را به سایر حیوانات منتقل نمیکنند