وجودگرما و هوای مرطوب در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری محدودیت های عمده ای در امر کشت و پرورش بسیاری از قارچ های خوراکی متداول، مانند قارچ دکمه ای Agaricus bisporus و شی تا که Lentinula ایجاد می کند. قارچ چینی با رشد برروی کاه برنج، قارچی مناسب برای مناطق گرمسیری بوده و در این مناطق از اهمیت زیادی برخوردار است. کشت و پرورش قارچ های صدفی، نسبت به سایر قارچهای خوراکی، بسیار ارزان و کم هزینه است. انتخاب و پرورش این قارچ در صنایع تولید غذایی برای کشاورزانی با درآمدهای محدود می تواند منبع درآمدی مناسب باشد. گونه های پلوروتوس از جمله قارچ های خوراکی می باشند که در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری از رشد مطلوبی برخوردارند. در حال حاضر گونه های متعددی از قارچ پلوروتوس شناخته شدند که با برخورداری از قدرت تولید بالا و کیفیت مناسب، در شرایط حرارتی بالا نیز رشد مطلوبی دارند بسیاری از گونه های پلوروتوس برروی چوب های پوسیده یا در حال پوسیدن و نیز در سطح تمام چوب های سخت و بقایای چوبی از جمله خاک اره و ضایعات کاغذ و بقایای قهوه (تفاله قهوه، پوست ها، ساقه ها و برگر ها) ساقه های سبز موز، پوست غوزه پنبه، کنجاله پنبه، بقایای آگاو، کنجاله سویا و بسیاری از مواد لیگنوسلولزی دیگر رشد کنند. کشت پلوروتوس در کشورهای جنوب شرقی آسیا، اروپا و آمریکا بسیار رایج است و در طول فصول رشد، می توان آنرا پرورش داد اغلب گونه های آن رشد میسلیومی بالایی داشته و براحتی مواد سلولزی را کلونیزه می کنند به گونه ای که قادرند این مواد را قبل از تخمیر، (کمپوست شدن) تجزیه نموده و مورد استفاده قرار دهند. لذا قدرت ساپروفیتی بالایی دارند. از نظر تغذیه ورفع گرسنگی و نیز احیای اقتصاد کشاورزی، در کشورهای در حال توسعه پرورش گونه های پلوروتوس نسبت به سایر قارچ های خوراکی، از اهمیت و امتیاز بالایی برخوردار است.
در سالهای اخیر میزان تولید قارچ قارچ صدفی از 169000 متر یک تن در سال 1987، به 909000 متر یک تن در سال 1990 افزایش یافته است.
آنچه در مورد قارچ های صدفی مهم و قابل توجه است، تبدیل توده سابستریت بستر به اندام های باردهی قارچ و راندمان بیولوژیکی آن – اغلب با بیش از 100 درصد است که از نظر تولید قارچ در دنیا، حداکثر میزان تولید محسوب می گردد. در مراحل تجزیه و تخریب کاه خشک، حدود 50 درصد توده به صورت گاز دی اکسید کربن، 20درصد به صورت آب، 20درصد به صورت کمپوست مصرف شده، 10 درصد نیز تبدیل به ماده خشک اندام باردهی قارچ می شود. به طوری که این مقدار ماده خشک، معادل تبدیل 25درصد توده تر سوبسترای بستر به قارچ تازه است. این امر کاملاً به مرحله و زمان برداشت قارچ نیز بستگی دارد. قارچ های صدفی حاوی پروتئین های اصلی و ضروری بوده که بر اساس وزن خشک قارچ مقدار آن برابر 35-15 درصد در منابع علمی گزارش شده است. این قارچ ها همچنین حاوی مقادیر قابل توجهی از اسیدهای آمینه آزاد است.
به علاوه این قارچ ها مملو از ویتامین های مفید از جمله ویتامین C (gr 100/gr 144-30 ) و ویتامین B، نیاسین gr100/ mg109 می باشند. تفاوت های موجود در گونه های قارچ صدفی از نظر میزان مواد غذایی، به چند عامل بستگی دارد. از جمله مقدار پروتئین قارچ تحت تأثیر نوع ماده مصرفی دربستر ومیزان سوبسترا می باشد. تفاوت میزان ترکیب غذایی وعملکرد قارچ های نژاد پلوروتوس بسیار محرز است. برای اطلاعات بیشتربه مقالاتی که دررابطه با خواص غذایی قارچ های صدفی ایل کاتان (1991) رای وهمکاران (1988) وبانو وراجاراتنام (1988) مراجعه کنید.درخصوص مشکلات موجود در زمینه پرورش قارچ های صدفی ،بطور اهم به سه نکته باید توجه کرد:
1- این قارچ ها خیلی سریع وزود فاسد می شود. به نحوی که فقط به مدت چند روز درفروشگاه مواد غذایی قابل نگهداری است.
2- به علت پخش گسترده اسپورهای قارچ در سالنهای پرورش ، سلامت کارگران حساس باخطر جدی مواجه است. نژادهای اسپور یا کم اسپور قارچ که زواید کوتاه وگوشت ضخیمتری دارند، مدت زمان بیشتری هم قابل نگهداری می باشند. همچنین پرورش دهندگان قارچ های صدفی ، این ارقام را بیشتر مورد توجه قرارمی دهند.
3- حشرات زیادی وارد محل پرورش قارچ های صدفی می شوند که اقدامات لازم برای پیشگیری ومبارزه با آنها، امری ضروری است که پرورش دهندگان باید مورد توجه خاص قرار دهند.
درمقایسه با سایر قارچ های خوراکی که دراین کتاب ذکر شد، قارچ صدفی بسیار مورد توجه حشراتی چون Sciarid , phorid می باشد. این حشرات باحرکت سریع وچرخشی خود درفضا ومحیط اطراف قارچ های مزبور وقارچ های بالغ موجب پراکندگی وانتشار اسپور آنها درهوا می شوند. تولید نژادهای جدید قارچ های صدفی از طریق همسانه سازی ارقام وحشی آن ، به سهولت امکان پذیر است.
قارچ های صدفی به رنگ های سفید، آبی ، خاکستری، قهوه ای، رنگارنگ، طلایی وصورتی دیده می شوند. گونه صدفی Pleurotus pulmonarius که دردمای بالامقاوم بوده وکشت مصنوعی آن به سهولت قابل اجرا است از نظر کیفیت طعم، گونه شاه صدف P. eryngii بسیار عالی است. گونه صدفی طلایی P. citrinopileatusوگونه رنگی صدف صورتی P. djamor رنگ بسیار درخشانی دارند. گونه صدف درختی P. ostreatus سرتاسر جنگل های درختان سخت چوب، بطور گسترده ای پراکنده اند. بین میزبان های مختلف قارچ، درمناطق معتدله تفاوت عمده ای وجود دارد. درمحیط های کشت استریل ، فرم های دوشکلی قارچ صدفی گونه P. cystidiosus بسیار مشابه یکدیگرند. از نظر تولید محصول، قارچ های صدفی محصولات باارزشی می باشند که به دنبال تکامل حرفه قارچ از کمپوست مصرف شده آن به عنوان غذا برای نشخوار کنندگان، پرورش طیور وخوک استفاده می شود. برای کسب اطلاعات بیشتر درمورد کاربرد کمپوست مصرف شده قارچ های خوراکی صدفی به عنوان غذای حیوانات اهلی به مقالات زدرازل(1977 و 1976) استرتار و همکاران(1987) زد رازل (2000) مراجعه کنید.
توده کاه که به عنوان یک منبع غذایی برای پرورش قارچ صدفی استفاده می شود، بعد از برداشت محصول، کمپوست مصرف شده آن ترکیب مناسبی برای تهیه کود برگ، کود بیولوژیک و خاک های جدید می باشد. از کمپوست مصرف شده می توان محصولات اقتصادی دیگری را نیز تولید کرد.
این قارچ های صدفی با توانایی تولید مواد ضد نماتد، به سالم سازی محیط نیز کمک می کند. حداقل پنج گونه از قارچ های صدفی شناسایی شده اند که حاوی متابولیت های سمی برای نماتدهاست (Thorn & Barron, 1984). همچنین کمپوست های مصرف شده قارچ های صدفی برای پرورش گونه قارچ Stropharia- annulata در فضای آزاد، بسیار مناسب می باشد از بقایای کمپوست مصرف شده می توان به مقدار قابل توجهی آنزیم های تجزیه کننده لیگنوسلولز را استحصال کرد.از نظر تاکسونومیکی ، جایگاه جنس قارچ پلوروتوس دشوار است، به طوری که سینگر (1956) این جنس را در خانواده Polyporaceae همراه با Lentinus قرار داده است. اما سایر محققان اظهار می دارند که این جنس باید در خانواده Tricholomataceae قرار داده شود. اغلب جنس های پلوروتوس بررسی شده از نظر ظاهری با هم تفاوت دارند، و تا زمانی که DNA آنها مطالعه و کاملاً بررسی نگردد اختلافات موجود بین آنها به طور دقیق مشخص نخواهد شد.
نظر والتینگ و گرگری (1989) را در این زمینه که جنس پلوروتوس به خانواده Pleurotacace تعلق دارد، قابل قبول می دانیم.
گونه های زراعی پلوروتوس بیشتر از سایر جنسها شناخته شده اند و معروفترین آنها عبارتند از:
1- پلوروتوس اوستراتوس . این قارچ یکی از گونه های شناخته شده دربین قارچ های صدفی است؛ ودرسطح تجاری روی چوب، کاه وکلش غلات وسایر بقایای گیاهی کشت داده می شود. باردهی قارچ درطبیعت درکشورهای معتدل، درفصول پاییز وزمستان – که حرارت زیر16 درجه سانتی گراد است – صورت می گیرد.
2- پلوروتوس فلوریدا . این قارچ را اولین بار درسال 1958، Block , Tsao and Han از مناطق نیمه گرمسیر فلوریدای آمریکا گزارش کردند.این گونه نیز از نظر شکل ظاهری ، مانند گونه صدفی درخت می باشد، ولی کمی کوچکتر است. این قارچ نسبت به گونه صدف درخت محصول بیشتری داشته وقادر است شرایظ حرارتی بالایی را تحمل کند.
3- پلوروتوس ارینجی . این قارچ بطور طبیعی درجنوب اروپا، مناطق مرکزی آسیا وآفریقای جنوبی رشد می کند و به صورت انگل روی ریشه بعضی از گیاهان خانواده چتریان Ferula sp و Erykgium campestre رشد می کند. این گونه تا کنون فقط در سطوح آزمایشی کشت شده است . بوی دلپذیر و کیفیت پخت مناسب، آن را در ردیف مرغوبترین گونه های پلوروتوس قرار داده است. در بازارهای اسپانیا، افغانستان، مراکش، هندوستان و ایران به صورت تازه و خشک یافت می شود.
4- پلوروتوس سیستیدیوسوس. این قارچ در کشور تایوان به فراوانی کشت شده و به صدف تابستانی مشهور است. متأسفانه این قارچ بوی تندی داشته و باب طبع بسیاری از مصرف کنندگان نمی باشد.
5- پلوروتوس فلابلاتوس. روش کشت این قارچرا بانو و سریواستاوا (1963) از هندوستان گزارش کرده اند. لیکن اطلاعات کافی در مورد خصوصیات زراعی و امکان کشت آن در سطح جاری در دست نیست.
6- پلوروتوس کورونوکوپی. قارچ با رنگ زرد از سایر گونه های پلوروتوس قابل تشخیص است. کشت آن فقط در سطوح آزمایشگاهی انجام یافته است. در طبیعت روی چوب درختان بلوط، جیر، راش و غیره رشد می کند.
7- پلوروتوس ساپیدوس. این گونه، از نظر ظاهری تا حدودی با سایر گونه های P. ostreatus اختلاف دارد، اما مزه آن شبیه قارچ صدفی درخت است. اینگونه قارچ دارای اسپورهایی به رنگ بنفش روشن است.در صورتی که درP. ostreatus اسپورهای سفید رنگ است.
8- پلوروس ساجرکاجو. این قارچ را الین بار جادیک و کاپور (1976) در هندوستان از طبیعت جمع آوری کرده و از آن کشت خالص تهیه کردند.
فصل اول
قارچ صدفی دینگری Pleurotus sajor-caju (Fr.) Singer
این قارچ را اولین بارجاندیک وکاپور(1976) درهندوستان جمع آوری واز آن کشت خالص تهیه کردند. سپس روش های کشت موفقیت آمیز آن دربخش قارچ شناسی وبیمار یهای گیاهی انستیتو تحقیقاتی کشاورزی هندوستان دهلی نو مورد بررسی قرارگرفت. درمقایسه با سایر گونه های خوراکی پلوروتوس، این گونه بسیارمناسب ومرغوب تشکیل داده شد این قارچ به علت رشد آسان وباردهی عالی وشکل ومزه خوب به سرعت به صورت یک گونه تجاری دربسیاری از کشورها بخصوص آسیای جنوب شرقی مورد بهره برداری قرارگرفت . قارچ خصوصیات بیولوژیکی ذیل را داراست :
1- این گونه درروی بسیاری از مواد سلولزی حاصل از بقایای گیاهی مزارع رشد می کند؛
2- به تهیه کمپوست کامل از بقایای گیاهی نیاز ندارد وتنها نرم کردن گلشن یا کاه برای تولید قارچ کفایت می کند؛
3- می توان آن را درداخل جعبه ها ، کیسه های نایلونی و تورهای پلاستیکی ، سبدها، قفسه ها، طبقه ها وغیره کشت داد؛
4- مرحله پنجه دوانی قارچ P. sajor-ciju خیلی سریع است ودراولین تولید محصول را می توان پس از دوهفته برداشت کرد؛
5- نیازی به خا ک پوششی نیست؛
6- می توان دردامنه وسیعی از حرارتی (22 تا 28) درجه سانتی گراد آن را کشت داد؛
7- مقدار تولید محصول درواحد سطح بسیار عالی وبالااست .
الف: خصوصیات بیولوژیک
1- مورفولوژی
قارچ صدفی هندی درهوای گرم، نرم وسفید رنگ ودر هوای سرد خاکستری رنگ است. پایه کلاهک معمولاً خیلی کوتاه ، ورنگ آن نیز مانند رنگ کلاهک است . کلاهک درزمان جوانی ، شبیه بادبزن است؛ اما به تدریج شکاف های عمیق برداشته وتشکیل قسمت های مستقلی را می دهد، به گونه ای از قارچ به شکل خوشه ای به نظر می رسد. کلاهک معمولاً گود است. اما درجاهایی که گازکربنیک (2CO ) زیاد باشد ، شکل قیف دهان گشاد را بخود می گیرد.
درقسمت زیرین کلاهک تیغه های متعدد بلند، متوسط ، کوتاه وخیلی کوتاه بصورت متناوب تشکیل می شود. کلاهک بطرف پایه ی آن قراردارند. چهاربازیدیو اسپور برروی هر بازدیدیوم مشاهده می شود. درحالی که درگونه Agaricus bisporus فقط دربازدیدیو اسپور روی هر بازدیدیوم قراردارد.
2- چرخه زندگی
این قارچ درموقع بلوغ تعداد زیادی اسپور تولید می کند که بطور متناوب آزاد می شوند . این اسپورها از طریق باد پخش شده ودر روی سابستریت های مناسب جوانه می زنند ومیسلیوم اولیه را بوجود می آورند. سلول های میسلیوم اولیه فقط یک هسته دارند. تلاقی بین دو میسلیوم اولیه حاصل این دو اسپور مختلف، ولی سازگارمنجر به تولید میسلیوم ثانویه می شود.هر سلول میسلیوم ثانویه دو هسته دارند . میسلیوم ثانویه به سرعت رشد کرده وگره های اولیه را بوجود می آورد. این گره ها یا دکمه ها، بارشد خود اندام های باردهی قارچ را بوجود می آورند. پلوروستوس یک قارچ هتروتالیک است . بنابراین تلاقی میان دو هیف مختلف وجداگانه از دو اسپور سازگار متفاوت برای تشکیل اندام باردهی قارچ ضروری است.
3- احتیاجات غذایی
درطبیعت اغلب گونه های پلوروتوس ، روی اندام های زنده ویا مرده گیاهی که از نظر مواد غذایی وویتامین ها فقیرند ، رشد می کند. برای رشد میسلیوم وتولید اندام باردهی قارچ معمولاً از مواد غذایی موجود درترکیبات لیگنین – سلولزی موجود درگیاه گندم وجو، ساقه های ذرت ، کاغذ ،خاک اره وبقایای گیاهی دیگر، استفاده می کنند. البته افزودن سایر موادغذایی به محیط کشت وتکمیل آن بااستفاده از موادی چون پروتئین ، آرد ، سویا، سبوس گندم وبرنج، نیتراسدیم، یا نترات کلسیم، باعث تسریع در رشد قارچ وافزایش کیفی وکمی محصول شده است.
4- شرایط زیست محیطی مناسب
دربین عوامل فیزیکی، درجه حرارت تأثیر کمتر ی داشته وقارچ می تواند رنج وسیعی از تغییرات درجه حرارت را تحمل کند. درطی مرحله پنجه دوانی بسته به گونه قارچ، باید درحرارت بین 20 تا 30 درجه سانتی گراد ثابت نگهداشته شود.
درگونه P. sajor-caju بهترین درجه حرارت برای رشدمیسلیوم 25 درجه سانتی گراد است. تشکیل اندام های باردهی درحرارت 15 تا 25 درجه سانتی گراد وبیشترین میزان آن درحرارت 22 تا 26 درجه سانتی گراد است. درگونه P.ostreatus درجه حرارت بهینه برای تشکیل اندام باردهی درحدود 16درجه سانتی گراد است. غلظت بالای 2CO موجب تحریک رشد میسلیوم درهمه گونه های زراعی می شود افزایش 2CO درحد 2 تا 28 درصد ، سبب افزایش رشد میسلیوم وقارچ می شود، ولی غلظت 5/37 درصد ، مانع رشد میسلیوم می باشد علاوه براین افزایش غلظت 2CO دربستر ، سبب برتری قارچ دررقابت باسایر میکروارگانیسم هایی که نمی تواند غلظت بالای 2CO را تحمل کند می شود.
میسلیوم قارچ قادر است تحت شرایط نیمه هوازی (درغیاب اکسیژن زیاد) رشد کند؛ ولی برای تولید اندام باردهی باید اکسیژن کافی دراختیار قارچ قرارداده شود PH مطلوب دربستر بین 5/5 تا 5/6 است. درمراحل اولیه تشکلیل اندام باردهی ، نور مناسب اهمیت بسیار زیادی در افزایش محصول خواهد داشت.