مواد زائد جامعه که پسمانده ناخواسته زندگی بشری است ،خود موجبات مسائلی نظیر انتقال بیماریها ، ازدیاد حشرات موذی و موش، بو و منظره نامطبوع و گاهی اوقات آتش سوزی و تصادفات و صدمات بدنی گردیده است. ازدیاد جمعیت از یک طرف و افزایش تولید سرانه مواد زائد از خانهها ، کارخانهها و مؤسسات و تخریب و تغییرات در بناها و فضاهای سبز و گیاهان از طرف دیگر ابعاد مسأله را از نظر حجم مواد و مسائل حمل و نقل و دفع نهایی بصورت تصاعدی افزایش داده است ؛ زیرا دفع میزان محدود مواد زائد آسان است ولی وقتی به هزاران تن در روز افزایش یافت ، مسائل پخش در محیط و بیماریهای منتشره توسط مگس ، سوسک ، موش ، گربه ، سگ و مسائل ماشینآلات حمل و نقل و هزینه تهیه وسائل انتقال و دفن یا دفع نهایی به طریق دیگر همگی در هم ضرب میشود و ابعاد بهداشتی و اقتصادی مسأله به حالت وحشتناکی بزرگ و مشکلآفرین خواهند شد.
عدم مدیریت صحیح و مقررات صریح برای جمعآوری و دفع و بازیافت بیش از 38 هزار تن زباله در روز در ایران که تقریباً 76% آن مواد قابل تبدیل به کود بوده و هزاران تن پلاستیک و کاغذ و کارتن را در بردارد ، اکنون به شکلی بیرویه به دل خاک سپرده شده و یا در حوالی شهرها پراکنده میشوند که صرفنظر از خطرات بهداشتی زیانهای اقتصادی کلانی را نیز در بردارند.
طبق یک محاسبه کلی هموطنان ما در زمینههای مختلف سالانه متحمل هزینههایی حدود 8 میلیارد تومان برای جمعآوری و دفع زباله میشوند که قسمت بزرگی از آن با اعمال مدیریت صحیح و بکارگیری تکنولوژی مناسب کاهش پذیر است ؛ زیرا 80% این هزینه به مخارج پرسنلی و ماشینآلاتی منحصر می شود که صرف جمعآوری و حمل زباله میگردد و مبادرت به بازیافت مواد از زباله که استفاده مجدد از آنها را در پی دارد ، پاسخگوی بسیاری از هزینههای گزاف دفع زباله میشود. کاهش 50% از حجم زبالههای شهری در اثر بازیافت ، صرفهجویی در مواد اولیه و کاهش آلودگیهای محیط زیست که مثلاً در اثر بازیافت کاغذ ، 74% در آلودگی هوا و 35% در آلودگی آب بررسی شده است. بین کشورهای جهان آلمان ، انگلیس ، هلند و به ویژه ژاپن که نیمی از زبالههای خود را بازیافت میکند، در این زمینه برنامههای بسیار وسیعی را به اجرا گذاشته و موفقیّتهای بسیاری را کسب نمودهاند. بازیافت زباله که در همه روشها مطرح میشود ، با توجه به مقدار و نوع و مواد متشکله زباله جایگاه اقتصادی ویژهای دارد. ایجاد صنایع کمپوست و ترتیب برنامههای دفع بهداشتی زبالههای بیمارستانی با دستگاه زبالهسوز و یا هر روش پیشرفته دیگر و از همه مهمتر بازیافت مواد از زباله در مراکز تولید ، به شکلی که از هرگونه وابستگی به خارج مبرا باشد، از جمله اهداف این طرح است.
بازیافت به دو صورت امکانپذیر است : نخست استفاده مجدد، مانند پرکردن مجدد شیشههای نوشابه و دوم بازیافت ، مانند استفاده مجدد از لاستیکهای کهنه که به روکشی برای خیابانها بدل میشوند.
ارزشمندترین ماده بازیافت شده از زباله بر حسب درآمد ، انواع مختلف فلزات است. هر چند که تعداد زیادی از مواد دیگر زباله مانند استخوان ، کاغذ ، کارتن ، پارچه ، پلاستیک ، مو ، فضولات کشتارگاهها و غیره نیز اهمیت ویژهای دارند و لیکن همه مواد بازیافتی از زباله ارزش ورود به صنعت بازیافت را ندارند.
یکی از عوامل مؤثر و غالب در بازیافت عامل اقتصادی است. افزایش چشمگیر و مؤثر قیمت نفت و محصولات آن محرکی است تا تمامی کشورهای صنعتی نسبت به کشف امکانات بازیافت مواد ، بعنوان جلوگیری از افزایش قیمت نفت اقدام کنند. در زمینه دفن در زمین معمولاً مناطق پست و کمارتفاع به عنوان اراضی محل دفن انتخاب میشوند و نهایتاً پس از فشردن و متراکم کردن جهت جلوگیری از نشت هرگونه ماده سمی به آبهای زیرزمینی ، با لایهای از خاک رس پوشش داده میشوند. بیشتر این زمینها در شهرهای بزرگ در نواحی کم جمعیت واقع شدهاند و کامیونهای حامل زباله باید فرسنگها راه بپیمایند و مقدار زیادی گازوئیل و یا بنزین مصرف کنند تا به جایگاه دفن بهداشتی زباله برسند که مستلزم هزینه و نیروی کار زیادی است و از اشکالات موجود در روش دفن زباله ، موضوع ناهماهنگی و نامتجانس بودن مواد است.
بازیافت زباله معمولاً بر سایر روشهای دفع همچون دفن یا سوزاندن مقدم است ، زیرا علاوه بر صرفهجویی در هزینه ، انرژی و منابع طبیعی ، آلودگی محیط را نیز کاهش میدهد.
طبق یک بررسی، جمعآوری مواد قابل بازیافت برای هر تن زباله حدود 35 دلار و دفن روزانه هر تن مواد زائد در یک محل حدوداً تا 80 دلار هزینه در بردارد. بازیافت تا 50% یا بیشتر حجم مواد پس مانده را کاهش داده و هزینههای سیستم جمعآوری زبالهها را بطور مؤثر کاهش میدهد. کشور ژاپن موفقترین برنامه بازیافت را در سطح جهان به خود اختصاص داده است. حدود یک سوم زبالههای ژاپن سوزانده شده و فقط یک ششم آن دفن میگردد
خانوادههای ژاپنی پسماندههای خانگی خویش را در هفت قسمت جداگانه و در روزهای مختلف جمعآوری و بازیافت مینمایند.
در آمریکا روزانه تعداد 2 میلیون درخت قطع میشود که ضرر بزرگی به محیط زیست است. بازیافت کاغذ در یک روز یکشنبه موجب جلوگیری از قطع 7500 درخت میشود و با بازیابی یک تن آلومینیم 4 تن بوکسیت و 700 کیلوگرم ذغال کک نیز ذخیره شده و باعث جلوگیری از ورود 35 کیلوگرم آلومینیم فلوراید به هوا میشودعمل بازیابی مصرف انرژی و آلودگی هوا را کاهش میدهد. با بازیابی بطریهای پلاستیکی 60-50% انرژی مصرفی برای ساختن بطریهای نو صرفهجویی میشود .
در ایران با جمعیت حدود 60 میلیون نفر ، روزانه بیش از 38 هزار تن زباله تولید میشود که هزینههای جمعآوری و دفع آنها تنها در شهرها روزانه حدود 21 میلیون تومان برآورد میشود. طبق یک بررسی فقط بهای کاغذ و کارتن و پلاستیک جدا شده از زباله که به ترتیب 27/8% و 11/4% کل زبالههای پنج شهر کوچک و بزرگ کشور را تشکیل میدهد که رقم قابل توجهی است. بررسیهای اخیر که در شهرهای مختلف کشور انجام گرفته است، نشان میدهد که مواد آلی از 6/76-35% و کارتن از 7/4 – 9/2% و پلاستیک از 3/6-1/2% مهمترین اجزای قابل بازیافت زباله کشور ما را تشکیل میدهند. و لیکن علیرغم اینکه فرهنگ بازیافت مواد از قدیم در ایران موسوم بوده است در سالهای اخیر ، بازیافت بیرویه ( زباله دزدی ) مواد بعلت تنوع مواد، در عدم مدیریت صحیح و نیز محدودیت ورود مواد اولیه خطرات و بحرانهای بهداشتی خاصی را در کشور به وجود آورده است. کاغذ ، آلومینیم ، لاستیک و مواد پلاستیکی و شیشه از جمله زواید بسیار با ارزش هستند که میتوان آنها را بازیابی کرد.
خطرات بهداشتی زباله :
عدم کنترل زباله های شهری وروستایی بعلت مواد آلوده کننده وفساد پذیر و نیز رطوبت وحرارت مناسب پناهگاهی مناسب برای انواع حشرات و جوندگان موذی میباشد. همواره توده های زباله از عوامل اصلی ومولد بسیاری از بیماریهای مشترک بین انسان و حیوانات و سایر بیماریهای واگیر دار وغیرواگیردار بوده است .
پراکندگی مواد زاید خانگی وصنعتی وتجاری وانتشار زباله های بیمارستانی ازیک سو و تداوم گرما و طولانی شدن زمان برداشت زباله از معابر و اماکن عمومی از سوی دیگر از جمله عوامل مساعد کننده برای تکثیر ورشد سریع بسیاری از باکتریها و انگلها و موجودات و جوندگان موذی میباشد.
مگس با انتقال فیزیکی بسیاری از باکتریها و انگلها نظیر تراخم – اسهالهای مهلک و عفونی و بیماریهای قارچی ومسمومیت غذایی و ... باعث بیمارشدن انسان میگردند.
باکنترل و دفع صحیح بهداشتی زباله حدود 90 درصد از مگسها ، حدود 65 درصد از موشها را میتوان تحت کنترل درآورد.
ترکیبات زباله :
برای عملیات جمع آوری ، نگهداری ، حمل ونقل ، دفع بهداشتی و بازیافت از تجزیه و تحلیل مواد تشکیل دهنده زباله استفاده میشود.
از لحاظ ترکیبات فیزیکی زباله ، زباله تشکیل شده از 1- پس مانده مواد غذایی 2- کاغذ و مقوا 3- پلاستیک و لاستیک 4- پارچه 5- چرم 6- مواد زاید باغ 7- چوب 8- شیشه 9- قوطی های فلزی 10- اشیای بی ارزش ساختمانی ( آجر وسنگ و گچ و... ) 11- خاک و خاشاک 12- استخوان
ترکیبات شیمیایی زباله: ترکیبات فرمولی موادتشکیل دهنده زباله رابرسی میکند همانندمیزان کربن – هیدروژن – اکسیژن-ازت-سولفور-PH ورطوبت
اصول جمع آوری و حمل زباله :
تقریبا 80 درصد از هزینه های مربوط به زباله ها هزینه جمع آوری زباله میباشد از این لحاظ هزینه های سنگینی بر شهرداریها وسازمانها ی وابسته به جمع آوری و دفع زباله ها میگردد.
میزان سرانه زباله درمناطق شهری ایران 658 گرم در روز و درمناطق روستایی بین 220 تا 340 گرم در روز برای هر نفر میباشد و بطور متوسط 240 کیلوگرم درسال برای هرنفر درنظر گرفته میشود.
مواد زباله ای باید پس از تولید دریک محل مناسب با توجه به شرایط بهداشتی و رعایت نکات بهداشتی مراحل عملیاتی در سریعترین زمان ممکن جمع آوری حمل ونقل دفع گردد که بهترین روش ، جمع آوری مستقیم از درب منازل و انتقال به محل دفع میباشند ( دفن یا روشهای دیگر) درمراحل نگهداری وجمع آوری نقش آموزش وهمکاری متقابل بین تولید کنندگان زباله و پرسنل خدمات شهری در افزایش راندمان عملیات بسیار مؤثر است .
تولید کنندگان زباله باید آگاهی کافی ازاینکه زباله ها را در ظروف مناسب از لحاظ جنس و ظرفیت ( حجم) وزمان تحویل به کارگران خدمات شهرداری داشته باشند.
درهنگام نگهداری زباله ها درمنازل ومحل تولید از ظروف پلاستیکی درب دار یا فلزی ضد زنگ با مقطح دایره ای ونیز استفاده از کیسه پلاستیکی زباله برای حفظ نظافت محیط زیست استفاده شود. بهترین روش جمع آوری زباله ها بطور روزانه است که در کنترل وجلوگیری از رشد و پرورش مگس مؤثر میباشد و بهترین زمان جمع آوری درساعاتی از شبانه روز که شهر خلوت بوده و ترافیکی وجود ندارد صورت گیرد .