مقدمه
عاطفه از ماده عطف به معنای گرایش و انعطافی است که از رهگذر ارتباط فرد با موجود مورد توجه خاص از وی برقرار می گردد و از آن به احساس نیز تعبیر می شود. عامل چنین گرایشی از یک سو اتمدادهای روانی و حالت انفعالی فرد است. و از سوی دیگر شرایط و خصوصیات و جاذبه ای است که در طرف مقابل وجود دارد. عاطفه و احساس در حیات بشر قبل از عقل و ادراک ظاهر می شود و به نخستین روزهای زندگی باز می گردد. از این سو تأثیر عاطفه در عمل نیز از سایر عوامل و انگیزه ها نیرومندتر است و باید همواره تحت کنترل و پرورش ویژه قرار گیرد.
پرورش عاطفی همواره از نظر روانشناسان و مربیان امری مهم تلقی شده است همچنان که آیات و روایات و مباحث تربیتی اسلام نیز آن را مورد توجه کامل و دقیق قرار می دهد. و رهنمودهای ارزشمندی را ارائه می کند. آیاتی که از مؤدت، محبت و عدادت انعطاف و متفاوت، طمأنینه، اضطراب و حب جمال و زیبایی و مانند آن سخن می گوید می تواند به بعد عاطفی (با مفهوم عام آن) ناظر باشد، هرچند به مواردی چون عداوت و قساوت عنوان عاطفه دادن از باب لازم لاینفک بودنآنها با صفات متضادشان چون محبت و عطوفت است.
تربیت عاطفی به معنای هدایت و کنترل عواطف و احساسات و شکوفا سازی و بهره گیری به موقع از آن ها در جهت مطلوب یعنی خیر و سعادت انسان است.
پیشگفتار
در نظام تربیتی اسلام برای هر یک از مقاطع در زندگی انسان، از کودکی و نوجوانی و جوانی و بزرگسالی گرفته تا آخرین لحظات زندگی، نوعی پرورش کنترل عاطفه با هدف انسان سازی وجود دارد مثلاً پیامبر اکرم (ص) در مورد محبت و عطوفت با کودکان فرمود «اَحِبُّوا الصِبیانَ وَ اَرحَموُهُم فَاِذا وَ عَدتُموهُم فَقُوا لَهُم» .
و نیز می فرماید کسی که فرزند خود را ببوسد خداوند برای او حسنه ای ثبت کند. پرورش عاطفه در نوجوانی و جوانی که مرحله شکوفایی بیشتر احساس و شکل گیری شخصیت است از حساسیت و ظرافت بیشتری برخوردار است و توجه و دقت و مهارت افزونتری را می طلبد.
در اسلام توجه به عواطف از دوره کودکی و نوجوانی و جوانی فراتر می رود و شامل تمام سنین عمر می شود. زیرا هر انسانی عواطفی دارد که در طول عمر با اوملازم است و نباید از دید مربیان و ... پوشیده بماند.
عواطف در کودکان (رشد عاطفی)
عواطف نقش مهمی در زندگی کودک بازی می کنند و فعالیت های روزانه کودک را لذت بخش می سازند و او را به فعالیت های گوناگون می کشاند. تأثیر عواطف بر زندگی و فعالیتهای کودک همیشه مفید و نیرو بخش نیست. گاهی اثر منفی می گذارند. خصوصاً برخی از تحریکهای عاطفی را به خصوص اگر شدید و مداوم باشد رشد جسمانی کودک را دچار اختلال می کند، آسیب هایی که عواطف بر رشد جسمانی کودک وارد می آورند ناشی از اختلال ها و بی نظمی های حاصله در دستگاه گوارش و خواب کودک است. در چنین حالتی کودک، قدرت تمرکز حواس را از دست داده در فعالیت های درسی عقب می افتد. موفقیت و شکست انسان در زندگی، تا اندازه زیادی تابع حالت عاطفی در دوره کودکی است.
عواطف نا مطلوبی مانند ترس، خشم، حسادت اثرات منفی در رشد کودک دارند و عواطف مطلوبی مانند، محبت، شادی، لذت و کنجکاوی برای رشد طبیعی کودک ضروری هستند. شادی و لذت متعادل در تکامل شخصیت کودک مؤثر و نبوده آنها موجب کاستی در رشد ذهنی کودک می گردد.
و حتی موجب تأخیر در تکامل دستگاه گفتاری و اختلال های شخصیتی در این گونه کودکان می گردد کودکی که در محیطی بی محبت پرورش یافته باشد. خموش و بی علاقه است و کوچکترین واکنشی به لبخند و تمایلی که متوجه اوست از خود نشان نمی دهد. هرگاه نوزادی برای مدتی از درک محبت محروم بماند، حالتی شبیه به افسردگی دروی نمایان می شود در چنین وضعی نشانه هایی از رنج روحی و حالت های هیجانی که بیشتر ترس های واهی هستند در وی دیده می شود.
اگر جدایی از اشخاص مورد علاقه و عدم برخورداری از محیط محبت آمیز، بیش از سه ماه طول نکشد و کودک دوباره از محیط محبت آمیز برخوردار شود سرعت رشد وی به حالت طبیعی باز می گردد اما اگر این جدایی و محرومیت پنج ماه یا بیش از آن باشد.گرچه تماس مجدد کودک با اشخاص مورد علاقه و برخورداری از محبت می تواند سیر منفی فرآیند رشد را کاهش دهد نواقص رشدی وی را نمی توان جبران سازد.
چگونگی پیشرفت رشد عاطفی
هنگام تولد و کمی پس از آن نخستین حالت عاطفی نوزاد هیجانی کلی است. که در برابر محرک ها پدیدار می شود. باید دانست که حرکت های کودک هنگام تولد موضعی نیست بلکه مانند کرمی که به خود می پیچد، تمامی بدنش به حرکت در می آید.
این گونه حرکت ها را فعالیت های توده ای نامیده اند.
در دوره نوزادی حالت های عاطفی مشخص دیده نمی شود.
معمولاً پیش از پایان دوره نوزادی، هیجان های کلی به واکنش های ساده ای مبدل می شوند که نشانه خوشایندی یا ناخوشایندی نوزاد می باشند. انگیزه هایی مانند چسباندن نوزادش یا ضربه های ملایم دست گرم کردن نگهداشتن به وضعی که موجب راحتی او باشد باعث بروز واکنش هایی حاکی از خوشایندی می شوند. در چنین حالتی تمامی بدن نوزاد آزاد و رها گردیده و ماهیچه هایش به حالت «آسودگی» در می آیند.
با افزایش سن بر تعداد واکنش های عاطفی کودک نیز افزوده می شود و عواطف مشخصی مانند لذت، خشم، ترس، حسادت، شادی، کنجکاوی، غبطه و نفرت نمایان می گردند.
فرایند شکل گیری عواطف
نوزاد هنگام تولد عاری از عواطف لذت بخش است که پس از دوماه انگیزه های مادی، حالت های لذت و رنج را در نوزاد به وجود می آورند. حالت اضطراب در کودک برای اولین بار در شش ماهگی دیده می شود.
دو ماه بعد احساس مالکیت نسبت به اسباب بازی اش در کودک نمایان می شود و عواطفی مانند حسادت، نومیدی، خشم، محبت، همدردی، مهربانی، لذت و احساس مالکیت نسبت به اشیاء دیگر از 9 ماگی تا یک سالگی به روشنی قابل مشاهده است. واکنش گفتاری به خصوص در برابر انگیزه های ترس آور مشهود است و عالیترین شکل واکنش عاطفی است.
چگونگی تکامل عواطف
ظهور و عواطف در انسان، مانند وجوه دیگر شخصیتی، نتیجه رشد آنهاست. در ابتدای تولد هیچگونه عاطفه تکامل یافته ای وجود نداشته تکامل عواطف منوط به رشد آنهاست. تکامل عواطف نتیجه یادگیری و رشد بدنی است طبعیت رفتار عاطفی پخته و منظم از رشد مراکز قشری مخ است.
علاوه بر قشر مخ که در تکامل عواطف نقش بسیار مهمی دارد، رشد غدد داخلی به خصوص غده فوق کلیوی (آدرنال) نیز برای رشد عاطفی ضروری است. تراوش های آدرنال، آدرنالین، نرآدرنالین حالت های عاطفی آشکاری ایجاد می کنند.
ویژگی های حالت های عاطفی کودک
عواطف کودکان خردسال در مقایسه با عواطف بزرگسالان از جنبه های گوناگون متفاوت است جنبه های گوناگون این تفاوت عبارتند از :
1- دوام عواطف
2- شدت عواطف
3- تبدیل حالت های عاطفی
4- وفور تکرار واکنش های عاطفی
5- ناهمانندی عواطف در کودکان گوناگون
6- تشخیص عواطف درونی از نمودهای ظاهری آنها
7- تغییر شدت و ضعف عاطفه ای شخص در طی زمان
8- تغییر در شیوه بیان عواطف
انواع عواطف کودکان
با گذشت ماه های اول زندگی برخی عواطف مشخص که نشانه های خاصی به همراه دارند. در کودک دیده می شود. در این بخش عمومی ترین عواطف دوره کودکی انگیزه های موجد آنها و همچنین رفتارهای خاصی که معرف هریک از عواطف هستند شرح داده می شوند.
ترس : پدر و مادر کودک خود را از آنچه مسبب ترس می شود در امان می دارد. این امر همیشه امکان پذیر نیست. پیش از پایان یکسالگی انگیزه هایی ترس آورکودک را تحت تأثیر قرار می دهند.
ترس هنگامی که چندان شدید نبوده، موجب پرهیز از خطر باشد برای کودک سودمند است. ترس های فراوان و شدید که در بسیاری از کودکان دیده می شوند، سلامت جسمی و روانی، فکری و تربیتی مورد تهدید قرار می دهند. و اگر این ترس ها درمان نشود موجب اختلال های جسمی و فکری و تربیتی در کودکان می شود بدین ترتیب ترس که با ایجاد واکنش پرهیز از خطر می تواند عامل ایمنی باشد به عاملی تهدید کننده و خطرناک تبدیل می شود.
منشأ ترس
منشأ ترس ها، اعم از معقول و یا نامعقول بودن آنها باید در تجارب خود کودک یافته شوند بیشتر ترس ها اکتسابی هستند. اما کیفیت اکتساب همه آن ها یکسان نیست. گروهی از ترس ها نتیجه تأثیر انگیزه ها هستند. مثلاً صدای بلند و ناهنجا همیشه و به طور طبیعی ترس آورند.
برخی از ترس ها نتیجه یادگیری (تقلید) از دیگران است.
گروه سوم از ترس ها نتیجه ی تجربه های ناگوار خود کودک است ترس از پزشک، دندان پزشک، خوابهای بد نیز به عنوان گونه ای تجربه ناگوار منشأ ترس هستند.