دریچه ای رو به روشنایی
استان سمنان در دوران باستان بخشی از 14 ایالت مهم تاریخی بوده و بشدت مورد توجه حکومت مرکزی ایران قرار داشته است ، مهمترین جاده ارتباطی بین شرق و غرب (جاده ابریشم) از این استان عبور می کرده و به واسطه این جاده محل برخورد تمدنها و اندیشه های گوناگون بوده است ، این خطه از ایران محل پیدایش و ظهور مکاتب تصوف و عرفان است.
در این گذر به شهرستان شاهرود برمی خوریم. احداث مسجد جامع قدیم میان باغها و بستان های منطقه ، باعث دگرگون شدن وضعیت شاهرود در بین روستاهای همجوار شد، زیرا مسجد جامع در دوران اسلامی به عنوان شاخص تمایز شهر از روستا به شمار می رفت.
بعدها قلعه هایی جدید به نام ولووا و قلعه سنگ برای دفاع از شهر ایجاد شد. فرم معماری این قلعه و همانندی های ساختاری آن با اجزا و عناصر مسجدهای دوره ایلخانی ، روشنگر این نظریه است که احداث قلعه ولووا اندکی پس از مسجد جامع شهر برای حفاظت از ساکنان در مواقع ضروری صورت گرفته است.
شاهرود به عنوان دژی محکم مقابل مهاجمان بویژه در دوره شبیخون افغان ها و ستیزه های داخلی در دوره نادر شاه ( 1148 - 1160 هجری قمری ) و پس از آن تا سالیان دراز مامن ساکنان و قافله ها بود. یکی از نقاط تاریخی و باستانی شهرستان شاهرود بسطام است.
این منطقه زمانهای گذشته یکی از بلاد مهم ایالت قومس یا کومش (سمنان) بود و در قرنهای متمادی ، راه ارتباطی شرق و غرب از این شهر می گذشت. این شهر از موقعیت و اهمیت سوق الجیشی بسیاری برخوردار بود.
بسطام با فاصله اندکی در شمال شاهرود در دشت حاصلخیزی قرار دارند که اطراف آن را کوههای کم ارتفاع فراگرفته اند. آب و هوای این ناحیه معتدل و خشک است.
مردم بسطام به زبان درسی سخن می گویند و پیرو مذهب شیعه اثنی عشری هستند. قدمت بسطام به بیش از 700سال می رسد. یکی از مهمترین آثار تاریخی این شهر برج کاشانه بسطام در جنوب شرقی مسجد جامع است. (برجی بلند و زیبا که به نام کاشانه معروف است ). از تاریخ بنای این برج اطلاع صحیحی در دست نیست.
برخی خاورشناسان بر این عقیده اند که این بنا از آثار غازان خان مغول است و اسم اصلی آن غازانه بوده و به مرور زمان و بدون توجه به اصل آن به کاشانه تبدیل شده است. گویا در دوره های بعد از اسلام ، از این برج برای دیده بانی بسطام استفاده شده است. از دیگر آثار موجود در شهر بسطام ، آرامگاه بایزید بسطامی است.
ابویزید طیفوربن عیسی بن سروشان مشهور به بایزید بسطامی از مشاهیر و مشایخ بزرگ صوفیه و از مشهورترین عرفای ایران است. او از شاگردان مهم و تراز اول امام جعفر صادق بوده که به حق او را بادی سلطان العارفین گفت ، چراکه یکی از پیشتازان مکتب تصوف و عرفان است.
او در حالی که از توحید سخن می گوید با مطرح کردن عشق الهی ، مردم را به محبت به دیگران و دوست داشتن همه آفریدگان خدا تشویق می کند. بایزید مکتب انسانیت را تحت لوای عرفان در زمانی شروع کرد که فرهنگ بیگانه خاطر ایرانیان را نگران کرده بود. او با سخنان بدیع خود فرهنگ ایرانی را از دستبرد اجانب دور نگاه داشت