سال و محل تولد: 520 ه ق - شروان آذربایجان
سال و محل وفات: 595 ه ق
حکیم افضل الدین بدیل بن علی خاقانی ملقب به حسان العجم شاعر و سخن‌سرای بزرگ ایرانی و ازقصیده‌گویان درجه اول قرن ششم هجری در سال 520 ه. ق در شروان آذربایجان تولد یافت. پدر وی نجیب الدین علی مروی نجار بود و مادرش نیز از خانواده‌های عیسوی آن ولایت به شمار می‌رفت که به اسلام گرویده بود. روزگار کودکی شاعر نامدار توأم با سختی و معیشت بود و پس از مرگ زود هنگام پدرش تحت حمایت مادر و عمویش کافی الدین عمر بن عثمان که طیبب و فیلسوف بود درآمد. خاقانی از کودکی دارای هوش واستعداد شگرفی بود و همین استعداد و ذکاوت توجه عمویش را به او معطوف ساخت و در کنف حمایت وی به تحصیل دانش‌های متداول روزگار خویش از ادبیات عرب و فارسی و حدیث و منطق و فلسفه و قرآن پرداخت و گذشته از عمو و پسر عموی دانشمندش از بزرگانی همچون ابوالعلاء گنجوی(1) شاعر دربار شرو انشاه نیز بهره‌ها آموخت. تحصیل گسترده همه شاخه‌های علوم که در ظرف چند سال بطول انجامید در روحیه و آثار افضل الدین اثرات عمیقی بر جای گذاشت و هنوز جوانی بیش نبود که با کمک ابوالعلاء گنجوی به دربار خاقان اکبر فخرالدین منوچهر شروانشاه (از شاهان محلی غرب ایران که باج گزار سلجوقیان عراق بود) راه یافت و در زمره شاعران چیره‌دست دیار خود جای گرفت. خاقانی پس از جای گرفتن در دربار شروانشاه تخلص پیشین خود، حقایقی، را به کناری نهاد و به افتخار آن پادشاه خود را خاقانی خواند. این دوران، عصر شکوه و رونق شاعر جوان بود چرا که ابوالعلاء گنجوی نیز که شیفته کمالات شاگرد خود شده بود دختر خوش را به او داد و سعی کرد جایگاه شاعر جوان را در دربار شروانشاه مستحکم سازد. خاقانی در دوره اقامت خود در دربار منوچهر شروان شاه صله‌های هنگفت و جایزه‌های گرانبهایی از آن پادشاه دریافت نمود ولی چندی نگذشت که در اثر سعایت بدخواهان و حسادت پدرزنش ابوالعلاء گنجوی، شاعر از اقامت در دربار شاه و مداحی و تملق گویی که چندان با مذاق او سازگار نبود دلتنگ و ملول گشت و با وجود مخالفت شروان شاه، به شوق دیدار بزرگان علم و ادب سایر دیار و عرضه هنر و استعداد خود به دربار سایر شاهان ایران زمین بویژه در مشرق ایران رهسپار ری و خراسان گشت.(2) خاقانی پس از ورود به ری مدتی را در این شهر سپری نمود و در حالی که سودای پیوستن به دربار سلطان سنجر پادشاه بزرگ سلجوقی را داشت با شنیدن خبر فرو پاشیدن امپراطوری سلجوقیان بدست ترکان غز ناامید و مغموم به شروان بازگشت. با این حال رجعت به میهن چندان میل و رغبت او را برنینگیخت بویژه که بین او و پدر زنش نیز کدورتی سخت حاصل شده بود و دو طرف به هجو یکدیگر پرداخته بودند. از این روی شاعر که دل در سودای سفر به سایر مناطق را داشت پس از مدتی کوتاه بار دیگر در سال 551 ه .ق میهن خود را ترک گفت و عازم سفر حج گشت و پس از انجام فرائض دینی در بغداد به خدمت المتقی لامرا... خلیفه عباسی رسید و در ادامه سفر پس از بازدید از خرابه‌های کاخ مداین و شهر اصفهان به شروان بازگشت. ره توشه خاقانی از این سفر سرودن سفرنامه تحفه العراقین بود که در آن شاعر شرح‌زیارت خانه خدا و شهرهای سر راه و بزرگانی را که ملاقات نموده آورده و در انتها نیز از احوال و روزگار خود سخن رانده است. شاعر بزرگ قصیده‌سرا پس از بازگشت در سال 554 ه.ق بار دیگر به دربار شروانشاه پیوست ولی چندی نگذشت که با شاه اختلاف پیدا کرد وبه مدت یک سال در قله شابران محبوس شد و در این مدت چند حبسیه زیبا سرود که از بهترین اشعار از این نوع در ادبیات فارسی به شمار می‌روند. خاقانی در سال 569 ه. ق برای دومین بار عازم سفر حج شد و پس از دو سال که به شهر خود بازگشت با مصیبت عظیمی مواجه شد و آن در گذشت پسر بیست ساله‌اش بود. سال‌های آخر عمر خاقانی با درد و رنج فراوان همراه بود و او سختی‌های فراوانی را چه از دوستان و چه از دشمنان خود متحمل گشت و پس از سفری به تبریز در سال 580ه.ق چند سال در این شهر اقامت گزید و سرانجام نیز در همین شهر در گذشت و در قبرستان معروف آن شهر موسوم به مقبره‌الشعرا مدفون گشت.(3) خاقانی را استاد سخن فارسی و از قصیده‌گویان درجه اول ایران دانسته‌اند که اگرچه شاعری مدیحه سرا بود ولی شاعری را به منزله حرفه‌ای برای کسب درآمد پیشه خود نساخته بود. وی در اشعار خود از کلیه معارف زمان خود استفاده کرده است و درصدد بوده تا تسلط خود را بر کلیه این علوم و همچنین در صنایع لفظی در پیش چشم خوانندگان خود به نمایش گذارد. حکیم شروان اگرچه هم در علم و هم در شعر پایگاه بلندی داشت ولی نخستین و بزرگ‌ترین شاعری بود که علم را در خدمت شعر گرفت که البته این امر سبب ایجاد دشواری‌هایی نیز در درک اشعار وی گشته است. با این حال باید گفت که این دشواری‌ها نه از تمایل شاعر به مبهوت ساختن و تحت تأثیر قرار دادن خواننده ناشی می‌شود و نه از لذت سطحی و کم مایه او در استفاده از کلام مصنوع و متقید; بلکه از غنای فکری او سرچمشه می‌گیرد که تراز اندیشه و دانش خوانندگان شعرش را با خود برابر فرض می‌کند. خاقانی علاوه بر استواری ومحکمی اشعارش، در زبان عربی نیز مانند فارسی تبحر داشته و به الفاظ و ترکیبات ادبی آن زبان تسلط کاملی داشته است. در قصاید خاقانی بویژه قطعاتی که در وصف کعبه و نعت حضرت رسول و نظایر آن سروده دیانت و زهد حکیم متجلی است و ظاهرا روحانیت و ایمان او در اثر دوبار زیارت عاشقانه خانه خدا و چشیدن گرم و سرد روزگار و دیدن ابرار و اشرار تقویت گشته است. شاعر سخن سنج در اشعار زیبای خود مردم را به پرهیز از بدی و روی آوردن به نیکی فراخوانده است و اگر چه تا حدودی نسبت به مردم روزگار خود بدبین است ولی با این حال مردمان رابه نیکی و فداکاری سوق داده است. خاقانی در زندگی ناآرام خود سختی‌ها و دشواری‌های فراوانی دید و حسادت، فقدان دوستان، خیانت و حبس ضربات سنگینی بر او وارد آورد و موجب درون نگری او شد. زیباترین اشعار این شاعر شیرین گفتار که اندیشه‌های او را به بهترین صورت بیان کرده است قصیده‌هایی است که در آن شاعر از خویشان و دوستان و مردم شروان شکوه کرده است و عالی‌ترین و بی‌پیرایه‌ترین احساسات انسان دوستانه خود را نمایان ساخته است. وی در غزلیات زیبای خود تنفرش را از ظاهرپرستی و تملق آشکار ساخته و انسان‌ها را به معنی پرستی دعوت کرده است. بزرگ‌ترین ویژگی خاقانی قوت اندیشه و مهارت او در ترکیب الفاظ و خلق معانی و ابتکار مضامین جدید و پیش گرفتن راههای خاص در توصیف و تشبیه است و هیچ قصیده و قطعه و شعر او نیست که از این جهات تازگی نداشته باشد. لطف ضمیر خاقانی در منعکس ساختن وقایعی که در کشور ایران در دوره همعصر شاعر روی داده از جمله حادثه خون آلود هجوم ترکان غز به ایران و ویرانی‌هایی که در خراسان به بار آمد بخوبی منعکس است.قصیده‌ای که در وصف ایوان مداین و ویرانه‌های کاخ شاهی ساسانیان سروده است نیز بخوبی حسرت او را از درهم شکستن عظمت ایران نشان می‌دهد و خاقانی سعی کرده از این طریق مردمان را به بی‌اعتباری دنیا فرا خواند. مهمترین آثار برجای مانده از این شاعر توانا عبارت است از کلیات دیوان در برگیرنده انواع قالب‌های شعری اعم‌از غزل و رباعی و مثنوی تحفه‌العراقین. در مثنوی تحفه‌العراقین مطالب و مضامین گوناگون از قبیل وصف طبیعت و طبایع و نقل مواعظ و مدح انبیاء و ائمه و تعریف بلاد و بویژه مکه و مقامات متبرکه و شرح مناسک حج و شرحی ازخود شاعر و خویشانش آمده است. این وسعت اطلاعات به همراه به کار بردن غریب‌ترین کلمات عربی و اصطلاحات نجومی و فلسفی و تاریخی و جغرافیایی و امثال آن به همراه استعاره‌ها و باریک‌اندیشی در آفرینش مضمون‌های تازه و ترکیب‌های خاص، رنگ و بوی خاصی به آثار این قصیده‌سرای بزرگ بخشیده و عمق دانش او را به نمایش گذاشته است. از معروف‌ترین اشعار خاقانی دو قصیده یکی در وصف و مدح مکه و دیگری ایوان مداین است. --------------------------> 1- نظام الدین محمد و ابوالعلاء گنجوی از شاعران و قصیده‌سرایان معروف آذربایجان (500 554 ه. ق) و از شعرای معاصر خاقانی است که در دربار شروانشاه می‌زیسته است. وی در اشعار خویش به فضل خود بالیده و خویشتن را از سخن‌سرایان بزگ ایران دانسته است : ( بچون منی که ز اقران خود سبق بردم/ گر اهل گنجه تفاخر کنند هست روا // ... ضمیرم ابر و سخن گوهرست و دل دریا / زبان منادی و دل گوهر و زمانه بها// بهر دیاری گفتار من غریب و شریف / بهر بلادی اشعار من روان و روا) 2- خاقانی با حکیم نظامی گنجوی، رشید الدین رطواط، فلکی شیروانی و اثیراخسیکتی هم عصر بوده است ولی جدای از نظامی با هیچیک از دیگر شاعران یاد شده رابطه خوبی نداشت. 3- اختلاف پدر زن و داماد به کینه و دشمنی شدیدی مبدل گشت و تا پایان مرگ ابوالعلاء گنجوی ادامه یافت. این دو شاعر یکدیگر را به سختی هجو کردند و خاقانی حتی پدرزنش را به قرمطی و اسمایعل بودن (که در آن روزگار تهمتی بسیار سنگین بود) متهم ساخت. چند بیت از هجویه تند و گزنده ابوالعلاء در حمله به شاگرد و داماد خویش چنین است: (... تو ای افضل‌الدین اگر راست پرسی / به جان عزیزت که از تو نه شادم // درودگر و سر بود نامت به شروان / به خاقانیت من لقب بر نهادم // به جای تو بسیار کردم نکویی / ترا دختر و مال و شهرت بدادم/ / چرا حرمت من ندادی تو؟ چون من / ترا هم پدرخوانده، هم اوستادم…) //
آثار :
مهمترین آثار برجای مانده از این شاعر توانا عبارت است از کلیات دیوان :در برگیرنده انواع قالب‌های شعری اعم‌از غزل و رباعی و مثنوی تحفه‌العراقین. در مثنوی تحفه‌العراقین مطالب و مضامین گوناگون از قبیل وصف طبیعت و طبایع و نقل مواعظ و مدح انبیاء و ائمه و تعریف بلاد و بویژه مکه و مقامات متبرکه و شرح مناسک حج و شرحی ازخود شاعر و خویشانش آمده است.