چکیده
این مقاله به بررسی اجمالی کتابدرمانی[i]، وبدرمانی[ii] و اهمیت مطالعه کتاب و منابع وب در درمان مشکلات جسمی، روحی و روانی میپردازد. این مقاله پیشنهاد میکند که وبدرمانی به عنوان جایگزین یا مکمل کتابدرمانی و سایر فنون رواندرمانی به کار گرفته شود.
کلیدواژه: روان درمانی، کتاب درمانی، کتاب، اینترنت درمانی، وب درمانی، وب، کتابخانه بیمارستانی
کتابدرمانی
کتابدرمانی به عنوان برابرنهاده واژه Bibliotherapy انتخاب شده است. واژه Bibliotherapy از دو واژه Biblio به معنای کتاب و Therapy به معنای درمان و شفا مشتق شده است و قدمتی چون تاریخ کتاب دارد. کتابدرمانی به مفهوم امروزی در قرن 19 و 20 شکل گرفته است. البته واژه کتابدرمانی نخستینبار توسط ساموئل کروترز در سال 1916 به کار گرفته شد. کتابدرمانی یعنی استفاده از کتاب و مواد خواندنی سودمند به منظور حل مشکلات جسمی، روحی و روانی.
کتابدرمانی یعنی استفاده از مواد خواندنی برگزیده به عنوان مکمل درمان در پزشکی و روانشناسی بالینی و نیز راهنمایی در حل مشکلات شخصی به وسیله مطالعه هدفدار. امروزه در کشورهای پیشرفته کتابدرمانی بهوفور و بهطور مؤثری در محیط های اجتماعی همچون بیمارستانها، مدارس، زندانها، دارالتأدیبها، ندامتگاهها، مراکز بازپروری و مراکز مشاوره برای درمان اختلالات شایع روانی نظیر افسردگی استفاده میشود (بلوچ زراعتکار، 1383).
از دهه 1950 با تأسیس کتابخانههای بیمارستانی در بیمارستانها و مراکز درمانی در ایالات متحده آمریکا و برخی از کشورهای اروپای غربی، کتابداران کتابخانههای بیمارستانی با مشاوره روانشناسان، روانپزشکان و روانکاوان کتابهایی امیدبخش و نشاط آور را در اختیار بیماران مختلف قرار میدهند تا امید به زندگی آنها را افزایش داده و روند درمان جسمی و روحی آنها را بهبود بخشند.
کتابداران کتابخانههای بیمارستانی با گردآوری مجموعهای از کتابها و خواندنیهای مفید برای بیماران و فراهم کردن امکان دسترسی آسان به واسطه گرداندن کتابهای متنوع بر روی کتاببر یا چرخ کتاب[iii] در تمام بخشها و اتاقهای بیمارستان موجب میشوند که بیماران با خواندن این کتابها احساس آرامش و لذت پیدا کرده، سرگرم شوند و دردهای جسمانی و روانی آنها تسکین یابد. در کتابدرمانی معمولاً از کتابهای خواندنی، رمان، داستان و قصه استفاده میشود. در واقع، داستان، ابزاری برای کمک به کودکان، نوجوانان، بیماران و سایر افراد برای مقابله با مشکلات جسمی، روحی و روانی خود است. بسیاری از روانشناسان و روانپزشکان خواندن کتاب را به عنوان بخشی از فرایند درمان بیمار توصیه میکنند.
وبدرمانی
امروزه منابع موجود در وب به منظور درمان و رشد فکری و شخصی مورد استفاده قرار میگیرند. هدف وبدرمانی بهکارگیری منابع موجود در وب برای حفظ سلامت روانی، تندرستی و سلامتی است.
وبدرمانی به عنوان برابرنهاده واژه Webotherapy انتخاب شده است. واژه Webotherapy از دو واژه Web به معنای وب و Therapy به معنای درمان و شفا مشتق شده است (نوروزی، 2006). واژه انگلیسی Webotherapy نخستین بار توسط نوروزی (2006) در یادداشت سردبیر مجله وبشناسی به کار برده شده است. وبدرمانی یعنی مطالعه منابع الکترونیکی موجود در وب به منظور ارتقای سطح دانش، حل مشکلات و مسائل جسمی، روحی و روانی. قابل ذکر است که ایده وبدرمانی بر گرفته از کتابدرمانی است. منابع موجود در وب (اعم از صفحههای وب، وبنوشتها[iv]، مجلههای دسترسی آزاد[v]، کتاب های الکترونیکی[vi]، روزنامههای الکترونیکی و غیره) میتوانند به حل مشکلات افراد کمک کنند. مطالعه مواد خواندنی موجود در وب میتواند بهبودبخش و آرامبخش مشکلات فردی باشد. استفاده از خواندنیهای گزینشی و متناسب با مشکلات و سن افراد به منظور حفظ سلامت و بهداشت روانی نوعی وبدرمانی است. بدون شک مطالعه خواندنیهای سودمند و مناسب برای روان آدمی مفید است. وبدرمانی نوعی خودیاری است که افراد با مطالعه و راهنمایی گرفتن از منابع ارزشمند موجود در وب مشکلات عاطفی، روانی یا جسمانی خود را برطرف کرده و یا ناراحتیهای خود را تسکین میبخشند.
همانطور که تغذیه جسم جزو مهمترین مسائل روزمره است، مطالعه نیز ضروری است. در واقع، مطالعه غذای روح است. مهم این نیست که این غذای روح در کتابخانه سنتی یافت میشود یا در محیط وب. مهم آن است که فرد بتواند اطلاعات مورد نیاز خود را در کوتاهترین زمان ممکن به دست آورد. به عبارت دیگر، مهم اطلاعات هستند و نه قالب ارائه آنها. البته باید بین محتوای منابع و اهداف درمانی تناسب وجود داشته باشد. آنچه بر اهمیت وبدرمانی می‌افزاید این واقعیت است که اینترنت و وب امروزه جزو مکمل‌های رواندرمانی و کتابدرمانی بوده و پژوهشهای انجام شده توسط پژوهشگران غربی بر اهمیت آثار درمانی وب اشاره دارند. از جمله مزایای عمده وبدرمانی، سهولت دسترسی به وب، گستردگی آن و عدم تعلق به یک رویکرد درمانی خاص است. در واقع، هر رویکرد رواندرمانی میتواند از روش وبدرمانی استفاده کرده و قواعد روانشناختی خود را تحت عنوان وبدرمانی به مراجعان ارائه نماید. وب میتواند به تغذیه روحی و تأمین بهداشت روانی افراد فارغ از جنس، سن و مذهب کمک کند و حائز اهمیت زیادی است. وبدرمانی میتواند به تداوم روند رواندرمانی و کتابدرمانی در خارج از محیط کلینیک و بدون نیاز به حضور مداوم درمانگر یا مشاور کمک کند.
در غرب امروزه از وبدرمانی و اینترنتدرمانی به عنوان یکی از مؤثرترین روشها برای درمان ناسازگاریها و پریشانیهای روانی، افسردگی، پرخاشگری، پیشگیری از اختلالات عاطفی، کاهش انحرافات اخلاقی و اجتماعی استفاده میشود. به دیگر سخن، وبدرمانی میتواند از سادهترین و مؤثرترین روشها برای درمان بسیاری از پریشانیهای روانی باشد و حتی میتوان از وبدرمانی برای ایجاد انگیزه و تغییر نگرش افراد و تقویت احساس اعتماد به نفس، خودشناسی و عزت نفس آنان بهره گرفت.
وبدرمانی در مورد افراد از سنین مختلف کاربردهای گستردهای دارد و میتواند برای برقراری تندرستی، بهداشت و سلامت روانی افراد بهکار رود. همچنین در مورد افرادی که در شرایطی چون افسردگی، عاشقان دلشکسته، دوری از وطن، بزهکاری، ناسازگاری اجتماعی، پرخاشگری، ضعف اعتماد به نفس، انواع ترس، ترس از جامعه، ترس از سخنرانی در برابر جمع، ناراحتی قلبی، الکلیسم، اعتیاد، سوءاستفادهکنندگان مواد مخدر، افراد دچار ناتوانی یادگیری، خانوادههای مبتلا به بدکاری، افراد سالخورده، افراد دچار مشکلات جسمانی، اندوه، بازماندگان اموات، افراد مورد خشونت قرار گرفته، افراد مورد سوءاستفاده جنسی قرار گرفته، بچههای طلاق و بیسرپرست قرار دارند میتوان از وبدرمانی استفاده کرد.
اهداف و فواید وبدرمانی
وبدرمانی میتواند ناجی بسیاری از افراد برای رهایی از مشکلات شخصی باشد. مهمترین مزایای وبدرمانی عبارتند از:
توسعه خودشناسی و دیگرشناسی
افزایش بهداشت روانی و سلامت روحی
ایجاد اعتماد به نفس و افزایش عزت نفس
افزایش میزان احترام به خویشتن و دیگران
بهبود آگاهی افراد نسبت به مشکلات یا بیماری خود
کاهش انزوای اجتماعی افراد
تقویت مهارتهای برقراری ارتباط و روابط اجتماعی با سایر افراد
افزایش آگاهی و بینش واقعی افراد و وسعت ذهن
کاهش مشکلات عاطفی و تنشهای روانی
تخلیه هیجانها و احساسهای منفی
تحول فکری از طریق تأمل و تفکر درباره رفتارها و نگرشها
برطرف کردن مشکلات ارتباطی بین افراد خانواده
بالا بردن قدرت رویارویی فرد با مشکلات
پیشینه پژوهش در ایران
در کشورهای غربی صدها مقاله و کتاب در مورد کتابدرمانی نگاشته شده است که در اینجا مجال ذکر آنها نیست و هدف این مقاله از طرح مباحث کتابدرمانی ارائه مقدماتی برای بیان مبحث وبدرمانی است. مبحث کتابدرمانی در ادبیات علمی ایران مهجور مانده است. تعداد کتابها و مقالههایی که در مورد این موضوع نگاشته شده است بیانگر پایین بودن سطح توجه جامعه ایران (اعم از پزشکان، روانشناسان، روانپزشکان، روانکاوان و کتابداران) به کتاب به عنوان یک ابزار درمان است. در اینجا به برخی از پژوهشهای پیشین اشاره میشود.
دکتر مصطفی تبریزی (1374) به عنوان یکی از پیشگامان در مقالهای با عنوان "کتابدرمانی" به بحث تاریخچه و اهداف کتابدرمانی پرداخته و مینویسد "کتابدرمانی در کشور ما برای اولینبار در یک سمینار علمی مطرح میشود". قابل ذکر است که دکتر تبریزی در سال 1372 نیز کتابی با عنوان "کتابدرمانی" به رشته تحریر در آورده است. در نتیجه، شاید بتوان گفت که وی یکی از پیشگامان "کتابدرمانی" در حوزه روانشناسی در ایران است. عمادخراسانی (1379) نیز در کتاب خود اشارهای به کتابدرمانی نموده است. عباس آریا و مصطفی تبریزی (1382) نیز کتابی با عنوان "کتابدرمانی" به رشته تحریر در آوردهاند.
امیندهقان و پریرخ (1382) در پژوهشی با عنوان "تحلیل محتوای کتابهای داستانی مناسب کودکان در گروه سنی ب با رویکرد کتابدرمانی" به تحلیل داستانهای مناسب کودکان و سنجش میزان تأثیر آنها در کاهش یا حل چهار مشکل روانشناختی پرخاشگری، اعتماد به نفس پایین، ترس و اندوه پرداختهاند. یافتههای پژوهش آنها نشان میدهند سهم داستانهای تألیف و ترجمه شده بهطور مساوی 230 عنوان، داستانهای واقعی 76 و داستانهای غیرواقعی 384 عنوان است. در مورد مشخصههای دیگر مانند نویسنده، ناشر و سال نشر، پراکندگی زیادی در جامعه وجود دارد. نتایج این پژوهش همچنین نشان میدهد که داستانهای مناسب کودکان در بیشتر موارد با هدف کاهش یا درمان مشکلات روانشناختی نوشته نمیشوند و به نظر میرسد رشد و شکوفایی استعدادها، آموزش و سرگرمی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. از مجموع 460 داستان مناسب این پژوهش، 14 درصد از داستانها برای تقویت اعتماد به نفس، 8 درصد برای کاهش پرخاشگری، در حدود 8 درصد برای کاهش ترس و 4 درصد برای کاهش اندوه کودکان میتوانند مورد استفاده قرار گیرند.
امیندهقان (1383) در مقاله دیگری به بررسی "کاربرد ادبیات در زندگی کودک، نقش کتابدرمانی در رشد روانی کودک" پرداخته است. علیزاده بیرجندی (1383) نیز به بررسی " کتابدرمانی و قصهدرمانی برای کودکان و نوجوانان " پرداخته است.
Abstract
This article begins with a brief review of the history of bibliotherapy and webotherapy; continues with a discussion of some approaches to webotherapy (clinical and developmental); then addresses the four basic stages of webotherapy (identification, catharsis, insight, and universalisation); and finally discusses benefits of webotherapy. This article suggests that webotherapy is a potentially powerful method for psychologists, librarians, school teachers and counselors to use on many levels.