تحقیق مقاله شاخص های فرهنگ ، تفکر و نقش آن در بسیج

فصل اول

کلیات ، تعاریف و مفاهیم

مقدمه

   انقلاب اسلامی ایران به عنوان انعکاس جلوه های روشن اندیشه های الهی حضرت امام خمینی (ره) ، حصار اوهام و نظریه های رجعت به قرون جاهلیت را شکافت و باایجاد تحول عمیق در فرهنگ و اعتقادات جامعه اسلامی هویت و شخصیت مستقل سیاسی، فرهنگی و اعتقادی را به جهان اسلامی هدیه کرد . امروز ثمره این نهال برومند ، قامت برافراشته و پر افتخار بسیج است که درسایه پیروی از مقام معظم رهبری و جان فشانی های بسیجیان سلحشور بر تارک انقلاب می درخشید . درخششی که از شرکت مخلصانه و فراگیر در هشت سال دفاع مقدس تلالؤ آن جهانگیر شده و موجبات سرافرازی نظام جمهوری اسلامی ایران ، و ناامیدی و یاس دشمنان اسلامی را در سر تا سر جهان فراهم آورده است . فرهنگ و تفکر بسیج پدیده ای نوظهور است که ریشه در باورهای اسلامی ، انقلابی و ملی مسلمانان ایران دارد .

   فرهنگ و تفکر بسیج در سیر تحول و تکوین بسیج در دوران انقلاب ، جنگ تحمیلی و دوران سازندگی و بعد از آن در جامعه حضور داشته و همیشه در لحظات بحرانی ، گره های نظامی ، سیاسی ، فرهنگی و اقتصادی نظام را به نحو معجزه آسایی باز کرده است . از آنجا که بقای نظام جمهوری اسلامی در گروه توجه به این فرهنگ ناب اسلامی ، انقلابی وایرانی است ، باید شاخصه های این فرهنگ را شناخت . همان شاخصه هایی که از زمان پیدایش تا کنون از آن بهره مند بوده و همگان بر این اساس بسیج را می شناسند و تکریمش می کنند . بر اساس همین شاخصه ها نیز باید از آن وضعیت شناسی و آسیب شناسی کرد و زمینه های ضعف و قوت آن را در اقشار بسیج بررسی کرد و راه کارهایی را برای ارتقای ویژگی های  اسلامی ، انقلابی وملی آن به دست آورد .

موضوع پژوهش 

   بسیج انقلاب اسلامی ایران بیش از آنکه درای سازمان رزمی مشخص باشد ، دارای یک فرهنگ و تفکر است که شالوده اصلی سازمان بسیج را همین فرهنگ و تفکر تشکیل می دهد . در تبیین فرهنگ و  تفکر بسیج ویژگیهای آن نظریه های مختلفی ارائه شده است که رد رأس آن فرمایشات حضرت امام خمینی (قدس سره) و حضرت آیت ا… خامنهای (مد ظله) قرار دارد . ایشان بسیج را یک فرهنگ که د ربین مردم ایران قرار دارد معرفی نموده که ریشه در باورهای انقلابی ، اسلامی و ملی ایران دارد . معنویت ، شجاعت ، ولایت ، آگاهی و شناخت ، دشمن شناسی ، حریت و … از شاخصهای این فرهنگ و تفکر محسوب می شود .

   در مباحث جامعه شناسی نظرات مختلفی در خصوص فرهنگ و تفکر بسیج ارائه شده است که زاییده نگرش بسیج شناسی آنهاست . اصولا” برخی بسیج را یک پدیده صرفا” اجتماعی و گذرا می دانند و آن را تز کودتا و آشوب های داخلی می دانند و برخی آن تز بسیج توده ای مطرح کرده اند و برخی بسیج را مانع اصلاحات جامعه در روند حرکت بسوی غرب تلقی نموده اند و آن را به عنوان آسیب و مانع توسعه قلمداد کرده اند و برخی آن را نتیجه انقلاب و معادل با جریان انقلاب اسلامی تلقی کرده اند و بدین ترتیب آن را عنصر اصلی نظام اسلامی ایران میدانند . برخی نیز معتقدند که فرهنگ بسیج در جریان تحولات اجتماعی دچار ضعف شده و رو به نابودی است و برخی معتقدند که فرهنگ بسیج متناسب با شرایط و موقعیت ها اهداف ووظایف خاصی یافته است که این تحول را نمی توان ضعف نامید ، بلکه بیانگر توسعه و ارتقاء است .

   آنچه مد نظر این نگارش است ، بررسی شاخصه های فرهنگ و تفکر بسیج در اقشار بسیجی است که به آسیب شناسی از آن نیز می پردازند . برای آسیب شناسی یک مدل مطلوب از فرهنگ و تفکر بسیج ارایه می گردد . سپس بر اساس مدل مطلوب وضعیت موجود ارزیابی می شود . مقایسه وضع موجود با وضع مطلوب امکان این آسیب شناسی را فراهم می آورد .

دستاوردهای نظری و عملی پژوهش

   مهترین دستاورد این پژوهش ، در بعد نظری تبیین ویژگی های فرهنگ و تفکر بسیج است . در این تحقیق مبانی و جایگاه نظری وویژگی های فرهنگ و تفکر بسیج به لحاظ اسلامی ، انقلابی و ملی تبیین می شود و چهار چوب نظری بسیاری از تحقیقات میدانی را در دراز مدت فراهم می آورد .

   به لحاظ عملی ،، نتایج این تحقیق ، زمینه های ضعف یا قوت اقشار مختلف بسیج را به لحاظ میزان برخورداری از ویژگی های فرهنگ بسیجی بیان می نماید تا مسئولین در زمینه تقویت و یا رفع موانع ، اقدامات علمی و عملی لازم را اعمال نمایند .

معهذا موارد زیر نیز حایز اهمیت است :

آشنایی هر چه بیشتر افکار عمومی (خصوصا” جوانان) با ویژگی های فرهنگ و تفکر بسیج .

جوانان ما هرگز جنین فرصتی را نداشته اند که شاخص های فرهنگ و تفکر بسیج را مستقیم و ملموس درک نمایند . جوانان ما آنچه را که امروز به عنوان فرهنگ و تفکر بسیج می بینند ، می شنوند و می خوانند برداشت هایی است که به آن ها منتقل می شود که بعضا هم خالی از اشکال و اغراض کینه جویانه نیست . لذا ضرورت دارد تا به انحای مختلف شمای کلی این فرهنگ و تفکر به جوانان منتقل شود .

مقابله با تهاجم فرهنگی : یکی از شیوه های مؤثر در مقابله با تهاجم فرهنگی ، شناخت و اشاعه فرهنگ و تفکر بسیج است تا جوانان ما را از گرایش به فرهنگ مبتذل غرب و انحراف از فرهنگ ایرانی وو اسلامی مصون بدارد .

تصحیح یک برداشت غلط : بعضا” از افراد نا آگاه و یا مغرض تعاریف و برداشت های غلطی از بسیج و فرهنگ بسیج منتشر می شود که یا ناشی از شناخت ناصحیح آنهاست یا این که مغرضانه می خواهند این فرهنگ را با یرداشت های کوته فکرانه خود مخدوش سازند . می توان با ارایه تعاریف روشن از فرهنگ و تفکر بسیج برداشت های غلطی که از فرهنگ و تفکر بسیج ، تبلیغ می شود را خنثی و اذهان را روشن کرد .

تجلیل از بسیجیان حامل ارزش های والایی هستند که حاصل زحماتی است که در سال های بحرانی دفاع مقدس و پس از آن متحمل شده اند . باید به انحاء مختلف این ارزش ها را در فرهنگ بسیج نهفته است مورد تجلیل قرار داد و نگذاشت تا در زنگار روزمرگی به فراموشی بگرایند . مکتوب کردن چنین فرهنگ و تفکری ضمن تجلیل از آن به بقای آن نیز ککمک می نماید .

راهی فراروی پژوهشگران و هنرمندان : بسیاری از هنرمندان و پژوهشگران در صددند تا به نحوی وظیفه شرعی و ملی خود را برای حفظ آثار جنگ ادا نمایند، اما به یک منبع موثق و علمی ، کمتر دسترسی دارند ، چنین پژوهشی در آمد ی است برای آن ها تا بیش از گذشته به این مقوله بپردازند و آن را برای نسل آینده با بهترین صورت ها و سیرت ها به یادگار بگذارند .

تعاریف و مفاهیم

    در این گفتار تعاریف مربوط به واژه ها ی فرهنگ ، تفکرو بسیج  ارائه می شود . هر چند این تعاریف تا بیش از انقلاب در ادبیات ایران مورد استفاده قرار می گرفته اند اما امروز این واژه ها در ادبیات ایران معانی خاصی پیدا کرده اند که متاسفانه هنوز در فرهنگ لغت یا دائره المعارف رسمی کشور ، تعریف مناسبی در خصوص آن نیامده است . مع الوصف تعاریف مربوط به واژگان فرهنگ و تفکر بسیج به شرح زیر ارائه می گردد .

مفهوم و فرهنگ

   فرهنگ از وسیع ترین مفاهیم علوم اجتماعی است . اولین تعریف علمی فرهنگ توسط (تایلور) در سال 1871 در کتاب (فرهنگ اولیه ) ارائه گردیده است . نظر تایلور این بود که ”فرهنگ مجموعه پیچیده ایست که دانش ، اعتقادات ، قوانین ، آداب و رسوم و هر آموخته دیگر انسان را شامل می شود ”.

به گفته تایلور فرهنگ عبارت است از مجموعه علوم ، دانش ها ، هنرها ، افکار و عقاید ، اخلاقیات ، مقررات و قوانین ، آداب و رسوم و سایر آموخته ها و عاداتی است که انسان به عنون یک عضو جامعه کسب می کند .

   برای مفهوم فرهنگ بیش از 250 تعریف آورده اند که نقل آن همه در حوصله این نوشتار نیست ، لیکن در ذیل برخی تعاریف را بازگو می کنیم :

تعریف لغوی

   در فرهنگ نامه دهخدا ذیل (فرهنگ )آمده است :

   فرهنگ مرکب از ”فر” که پیشوند است و ”هنگ” از ریشه تنگ اوستایی به معنی کشیدن و فرهیختن هر دو مطابق است با ریشه ادوکا که به معنی کشیدن و نیز معنی تعلیم و تربیت به معنی فرهنگ است که دانش و ادب باشد .

   در فرهنگ معین : نیز به این شکل معنی شده : فرهنگ ، فرهنج :

ادب (نفس) تربیت .

دانش ،. علم ، معرفت ، وزارت فرهنگ : وزارتخانه ای که امور تعلیم و تربیت افراد مملکت را برعهده دارد .

مجموعه آداب و رسوم

مجموعه معارف و هنرهای یک قوم .

تعریف اصطلاحی

   در کتاب فرهنگ علوم اجتماعی دو معنی برای فرهنگ( h)Culture) آمده است .

  الف ) زمانی که این واژه بالخص در مورد انسان به کار می رود میزان آموزش و پرورش یا میزان توجه به پرورش  اندیشه و اشتغالات فکری را می رساند .

   ب) زمانی که این اصطلاح در انسان شناسی ، مردم شناسی و یا جامعه شناسی به کار می رود ، معنایی بالنسبه متفاوت می پذیرد که عبارت است از هر آنچه که در یک جامعه کسب می کنیم ، می آموزیم و می توانیم انتقال دهیم .

عوامل فرهنگ

   به طور کلی هر هر فرهنگ شامل عواملی است که جنبه های مادی ، ارزش های اجتماعی ، مقرارت و بالاخره مفاهیم ارزشی را در بر می گیرد . این عوامل را می توان به عوامل مادی و معنوی تقسیم کرد .

جنبه های مادی

   فرهنگ هر ملت در کمیت و کیفیت مصنوعاتی از قبیل ساختمان ، لباس ، وسایل کشاورزی ، وسایل منزل ، ابزارهای علمی و امثال آنها که فراوردهای تکنولوژی است تجلی می کند فرهنگ مادی ساختارو ابزار اقتصادی یا رو ساخت جامعه است .

 جنبه های معنوی

   زیر ساخت یا زیر بنای جامعه ، یعنی افکار و اندیشه ها ، تصورات دین ، عقاید ، ارزش ها ، تصدیقات ، اخلاقیات و… که تأمین کننده حیات معنوی و روحی بشر است ، جنبه های معنوی فرهنگ را تشکیل می دهد .

اصول چهار گانه فرهنگ

   همانگونه که در ابتدا بیان شد تا به حال بیش از 250 تعریف برای فرهنگ گزارش شده است که به علت بعضی کاستی هایی که داشته اند هیچ کدام نتوانسته اند تعریف مانع و جامعی برای فرهنگ باشند . اما در همه این تعاریف ، چهار اصل مهم و مشترک دیده می شود که بیان آنها ما را در شناخت بهتر مواد و اهداف اصلی فرهنگ بسیج یاری می رساند .

اصل اول : تعقل سلیم و احساسات تصعید شده

   اگر در یک جامعه نام فرهنگ بر شماری از پدیده ها اطلاق شود ولی آن پدیده ها از تعقل سلیم و احساسات عالی مردم برخوردار نباشد ، نمی توان آنها را پدیده ها ی فرهنگی حقیقی تلقی کرد . از همین جاست که مقولاتی مانند ناد پرستی ، شهوت پرستی و لذت گرایی را نمی توان در مفهوم فرهنگ جای داد.

اصل دوم : تکامل انسان

   حیات انسانی در گروه فرهنگی است که در مسیر تکامل تعقلی انسان باشد ، در غیر این صورت هیچ فرهنگی شایسته ادامه بقا نیست ،موضوعاتی که منجر به تکامل انسان نگردند و بر عکس موجب تنزل انسان باشند نمی توانند در مقوله فرهنگ بگنجند .

اصل سوم : شایستگی و بایستگی

   هر اندازه که فرهنگ یک جامعه بیشتر به اصول ثابت معقول و دریافت عالی انسانی متکی باشد آن فرهنگ از شایستگی و پایداری بیشتری برخوردار خواهد بود .

اصل چهارم : فرهنگ حقیقی است در دو بعد خاص و عام

   منظور از فرهنگ خاص ، بعد نسبی فرهنگ است و هر قوم و ملتی که معتقد به طرز تفکر و تعقل و احساساتی خاص باشد ، این بعد را داراست و

   فرهنگ عام ، آن کیفیت شایسته برای پدیده ها و فعالیت های حیات مادی و معنوی انسانهاست که مخصوص هیچ قوم و نژادی نیست .

مفهوم تفکر

   اصل تفکر موضوعی چند وجهی است که مورد نظر روان شناسان : جامعه شناسان و فیلسوفان قرار داشته و هر کدام به نحوی به آن پرداخته اند . روان شناسان تفکر را یک فرآیند شناختی تعریف می کنند و شناخت را فرآیندی می دانند که از طریق آن موجود زنده دانش و شناختی از اشیاء و پدیده ها بدست می آورد و از محیط خود نوعی آگاهی پیدا می کند .

تعاریف لغوی

   در فرهنگ معین تفکر به معانی زیر آمده است :

اندیشه کردن ، اندیشیدن

اندیشه

تعریف اصطلاحی

   سل سو تفکر را اینگونه تعریف می کند :

تفکر ، شناختی است که بطور درونی در ذهن رخ می دهد . اما از رفتار استنباط می شود .

تفکر ، فرآیندی است که شامل بکارگیری دانش در سیستم شناختی است محفوظات گذشته با اطلاعات جدید ترکیب می شود و شناخت نسبت به موقعیت را تغییر می دهد .

تفکر جهت یافته و منتج از رفتار است که مساله را حل کرده و یا به سمت یک راه حل متمرکز می گردد .

لزاک معتقداست هر عملیات ذهنی که دو یا چند واحد اطلاعاتی را بطور واضح مثل یک عمل ساده حساب و یا بطور ضمنی مثل قضاوت نسبی بودن چیزی در برابر چیز دیگری به هم ربط بدهد می توان تفکر نامید .

مفهوم بسیج

   پس ار تعریف مختصری که از فرهنگ و تفکر ارائه شد ، به تعریف بسیج می پردازیم .

 مفهوم بسیج بر اساس آنچه امروز مد نظر ماست ، منحصر به انقلاب اسلامی ایران است و معانی و تعابیر از بسیج بطور کلی با آنچه در جامعه امروز ایران ما مصطلح است تفاوت اساسی دارد .

در بسیج شناسی ایران اسلامی و تعریف آن باید بین درک ساده و عامیانه و شناخت علمی و اسلامی آن تفکیک قائل شد . در شناخت بسیج دقیقا” باید از مبانی و منابع ایجاد کننده آن یعنی فرهنگ و متون اسلامی استفاده برد . در غیر این صورت کمتر کسی می تواند ادعا کند که بسیج را به خوبی شناخته و در این شناخت از انحراف مصون مانده است . اگر به تعاریفی که برای کلمه بسیج در فرهنگ های فارسی ارائه شده توجه شود ، ملاحظه خواهد شد که تعاریف مذکور نمی تواند به خوبی مفهوم بسیج انقلاب اسلامی ایران را به ذهن متبادر سازد . برای نمونه به برخی از تعاریف موجود در ذیل اشاره می شود :

تعریف لغوی

   در فرهنگ معین در تعریف بسیج آمده است :

   بسیج یعنی :1- سامان   2- سلاح ، ساز جنگ       3- رخت سفر 

آماده ساختن نیروی نظامی و تمامی ساز سفر و جنگ .

بسیجی ، قابل تجهیز ، بسیجیدن ، پوشیدن ساز جنگ

   در برهان قاطع ، اثر محمد بن خلف تبریزی آمده است : بسیج ، به معنی ساختگی کارها و کارسازی ها و ساخته شدن و آماده گردیدن می باشد خصوصا” ساختگی و کارسازی سفر .

بسیجید ، بسیجنده ، بسیجیدن ، بسیجی از مشتقات (بسیج ) محسوب می گردد .

در لغت نامه دهخدا آمده است :

بسیج داشتن ، مجهز و آماده داشتن :

سپه را چو داری به چیزی بسیج                    رسانشان بزودی و مفزهای هیچ

تعریف اصطلاحی

   از دیدگاه جامعه شناختی ، (بسیج ) به جنبش در آوردن توده ها و گروه های گوناگون اجتماعی در سطوح متفاوت، برای مسلط شدن به منابع و رسیدن به اهداف خاص تعریف شده است .