تحقیق مقاله معماری ایران

( نظری اجمالی به معماری ایران درعهد اسلام) « معماری ایران در  طی تاریخ طولانی خود دارای ویژگی، اصالت، طرح و سادگی، توأم با آرایش بر مایه بوه است» با این برداشت آرتورپوپ- مستشرق و ایران شناس نامی آمریکا به فرهنگ معماری ایران ردی می آورد. او می گوید: (اصالت اشکال زندگی ایران بدین گونه نمایان می شود که در ابنیه مسکونی از خودنمای و برون آرایی به در بوده است) با این یقین معماری را به عنوان یکی از پربارترین شاخه های تنرمند فرهنگ و هنر ایرانی معرفی می کمند. هنر در ایران به قدمت تارخیا تس و معماری از کهن تریهنرهاست. رونق اعتلای معماری در ایران باستانی گواه آن است که این سرزمین از کانون های نخستین شهرسازی  ونیز سد سازی و مهندسی بوده است. و این گواهی بناهایی که از میان ازمنه وا عصار با سیمای غبار آلود سر بیرون کشیده اند و سرهای باستانی و شهرها و دهکده های شاهی تأیید میکند. آثاری که جسته و گریخته ازخلال نوشته های باستان شناسان بدست میآید روشنگر آن است که هنر و صنعت 5000 سال قبل ازمیلاد در این مرز و بوم ریشه و نشان دارد.

معماری ایران شناسنامه معتبر مردم این سرزمین از دوترین ازمنه قدمی است طبیعت اقلیمی ایران در این زمینه تأثیر گذار فرهنگ هایی که با ؟؟ و مغلومین به این خطه را گشودند. در این معماری کهم بارزترین اشکال خود جلوه کردن است. آداب و رسوم، مراسم مذهبی، روحیات، اخلاقیات، اندیشه و عقیده نسلها در معاری ایران انعکاس واضحی دارد. نه تنها در بناهای عظیم، در ابنیه اثار کوچک هم می توانیم این انعکاس را دریابیم. آتشکده و دهکده های شاهی که درگذشته که در سراسر این خطه جابه جا روییده بود و اینک به جا مانده است باری از فرهنگ معماری ایران باستان را در خویش نهاده است آتشکده دهکده های شاهی را در ایران باستان بر روی تپه ها بنا می کرده اند. در دهکده های شاهی معابد ویژه پرستش مهر و ناهید ( فرشته آب) وجود داشت. نقاطی که هم اکنون به پل دختر یا قلعه دختر نسبت می دهند، همان پرستشگاهها باستانی ناهید یا فرشته آب است از معابد مهر (میترا) که قبل از زردتشت در ایران رواج داشته است. نمونه های چندی باقی است. معبد (مصیصر) در شمال غربی ایران که در کوه تراشیده شده است و همچنین صخره (پی فخیریکار) در جنوب دریاچه رضاییه ازجمله این نمونه ها هستند. مهر پرستان باستانی قبل از ورود به معبد در جایی دست خود رابه آب می زدند و آن را (مهرآب) می نامیدند. که شاید نعت محراب دوره اسلامی از آن سرچشمه گرفته باشد. معماری ایران حاصل قرن ها تفکر و ثمره اندیشه و قریحه هنری نیاکان ما و الهاماتشان از سنت ها و دست اؤردهای ملل دیگر است با آنکه در هر سیمای معماری ایرانی تغییر وتبدیل هایی را پذیرفته است، روح یگانه و ذات نیرومند آن همواره زنده و بلانده باقی مانده و همپایه زمان ظرفیت های خویش را عوض کرده است. مروری در خطوط اصلی معماری ایران از آغاز تاریخ مدرن ما، در واقع گشایندهشاهرایی به قلب تمدن دیرینه سال این سرزمین است نخستین سلسله حکومت ایران سلسله ماد بود که بخشی از هسته خود را در بنا و آثاری ه آفریده به وام  نهاد. سنگ شیر همدان، کان داوود در سریل ذهاب، دخمه صحنه در کرمانشاه، دخمه مرسوم با طاق فرهاد در لرستان، دخمه ده نوه اسحاق وند در نزدیک کرمانشاه ازبرگزیدهژ ترین آثار این دوره است. ( پلی بیوس) در توصیفی که از کاخ باستانی همدان کرده یادآور شده است که ستون های این کاخ از چوب سدر و سرو ساخته شده و روی این ستون ها از لوحه های سیمین و زرین پوشانده شده بود ( دمرگان پرود) ( شی پیه) معتقدند که این نشانه ها و آثار تخت جمشید کم و بیش شباهت دارند. در عرصه وسیع سرزمین خود از مهارت و استادی هنرمندان ممالک، زیر فرمان خویش به نحو احسن بهره می گرفتند و از این جهت در آثار معماری و صنعت ایران در دوره هخامنشی تأثیر سایر ملل نیز دیده می شود چنانکه داریوش گوید در بنای قصر او صنعتگران بابلی، مادی، لیه ی. و مصری خدمت می کرده اند و مصالح ساخمان ها از فواصل دور دست می آمده است . استفاده از تجربیات و سنن ملل تابع، نه به صورت تقلیدی و پیروی بلکه به گونه ای باز افرینی و الهام پذیری خلاقه مختص به دوره هخامنشی نسبت مادها پیش ازآنکه تجربه و مهارت (اورانویی) ها استفاده بسیار بردند. معماری دوره هخامنشیان ادامه یک هنر ملی بود. اصالت این هنر در قصر کیاکسار پادشاه ماد ( در همدان) جلوه کرد و کوروش در ادامه آن پس از شکست مادها قصری در پازارگاه یا ( مادر سلیمان) در 80 کیلومتری شمال تخت جمشید بنا کرد. که گرچه مانند تخت جمشید که به جرأت می توان گفت یکی بزرگترین و وسیع ترین بناهای است که قبل از معمول شدن آهن ساخته شده است دارای سقف، ستون های چوبی بسیار بوده است سقف ، ستون های چوبی بسیار بوده است. سقف ساختمان از چوب سور لبنان و بلوط ساخته شده و بر ستون های حاشیه دار ه سر ستون های آراسته آنها را تزیین می کرد تکیه داشته است. ستون های چوبی و تزیینات چوبی سقف که نمونه ای از زیباتری مظاهر و رنگ های تیره چوب های سدر، گردو، بلوط و سرو و رنگهای روشن تر آج بوده است. ( گوردن چایلد) می گوید: ( آثار معماری دوره هخامنشی به طوری مناسب و شبیه است که پس از دوره سومری ها در این منطقه از آسیا نظیر ندارد) بر خلاف نقشه هایی بی جان و نا زیبای بابلی و آشوری، هجاری های ایران همه زنده و جالبند. تخت جمشید از مهمترین آثار هخامنشیان است در ساختن این بنای عظیم، اکثر پادشاهان هخامنشی هر یک به گونه ای دخالت داشته اند. در این، مشهورترین یادگار ایران باسان چوب به عنوان یکی از مصالح اساسی به کرا رفته است چوب به ساختمان از لبنان، آج از هندوستان و سنگ ستون ها از یونان و زینت دیوارها از اتیوپی ( حبشه) تحصیل شده است از وره اشکانیان آثار پراکنده ای در این و خارج  وجود دارد که مهمترین آنها عبارتند از رابه قصر (هاقره) (الحضر) در ساحل دردجله این بنا اساساً اثر ذوق ایرانی است وی تأثیرمعماری روسی در طرز ساختن سقف و گچ بری آن  مشهود است خرابه معبد ناهید در (کنگاوه) نیز از آن آثار به جا مانده این دوره است. از دوره اشکانیان در معماری رسمی ایران ساختن گندب متداولی گشت از همان روزگار گنبدهای روی چهار طاق گوشه بنای شد و تفاوت آن با کنبدهای روی این بود که گندبهای روی. روی گشوراه بنا می گشت. معماری دوره ساسانیان سرشت اصیل تری دارد . قصر شیرین که خسروپرویز بنا کرد کم و بیش به پیروی از ساختمان ها هخامنشیان ساخته شده است. طاق کسری ( ایران مدین) در نزدیک دجله در شهر تیسفون از آثار شناخته شده این دوره است. این بنا از آجرهای نظامی سپید و بزرگ ساخته شده است. بر روی تالار بزرگی که موسوم به ایران است 8 تالار کوچک گشوده می شد. طاق ها بهطور کلی شکلی نیمدایره داشت و طاق بارگاه به  شکل هلالی ساخته شده و به وسعت شگرف آن دیده هر بیننده ای را خیره می سازد. در حلی که عناصر و خطوط اصلی بنا از قریحه ایرانی مایع می گیرد. دور نسبت کدامهای از معماری رومی در پاره ای از قسمتهای آن انعکاس یافته باشد. پس از آنکه اسلام ایران را  فرا گرفت، معماری ملت خود را با آیین جدید سازگارساخت. چنین است که پاره ای از باستان شناسان و مورخان را عقیده برآن است که برج های آتش ساسانی، ساختن مناره را برای دعوت مسلمانان به نماز به کاری رفت الهام داده است عوامل معماری ساسانی با اختلافات کم و بیش اما به وضوح- در دوره های اسلامی خود را تحمیل کرد. تزئینات رایج در معماری کهن ایرانی با همه ویژگی ها خود از گچ بری و آرایش با کاشی لعابدار و غیره به معماری اسلامی ایران انتقال یافته است نقش اسلیمی های مساجد ایرانی همان پیچک های ساسانی است که نمونه آن را درطاق بستان می یابیم، ولی در هر حال این نقوش و عوامل در اثر بیدار شدن یک امپراطوری اسلامی و ورود تمدنهای گوناگون در لوی یک آئین واحد، بهره گیری مقابلی را سبب شده و تغییر شکل یافته که در خور مطالعه است از آغازگرویدن ایران به اسلام بسیاری از سنت های ایرانی و از جمله سنت معماری آن هنگام با تأثیرات «بیزانس» میان حکمرانان اسلامی متداول گشت چنانکه بسیاری از تصور خلفای اموی از جمله قصرالحیر و فخاجا و مشاطه خیلی بیش از آن چه از هنر «بیزانس» متأثر باشد از  اسلوب ایرانی الهام گرفته است و زینت های آن از شیوه ایرانی بیرونی کرده است )

آثار معماری دوران ساسانی درسرزمین ماوراء النهر

بنظر می رسد جا داشته باشد پیش از آنکه به معرفی شهرها و آثار معماری دوران ساسانی در ماوراءالنهر بپردازیم به اختصار مطالبی درباره اهمیت و ارزش آثار این منطقه در زمینه شناسائی هر چه وسیعتر فرهنگ و تمدن ایراین بیان داریم و ویژگیهای محلهای باستانی این ناحیه را بر شماریم.

ناحیه وسیعی را که از دیرباز در نوشته های مورخان و جغرافی نویسان همیشه ازآن بنام خراسانبزرگ ورارود و یا ماراءالنهر یاد شده است ازمدتها پیش دانشمندان شوروی بدلایل خاص بنام ( آسیای مرکزی) از آن یاد می کنند این ناحیه هم اکنون شامل سرزمین هائی است که جمهوری ازبکستان- جمهوری فارسی زبان تاجیکستان- ترکمنستان- ناحیه قزاقستان وقرقیزستان را در بر می گیرد.

درحالیکه دانشمندان مغرب زمین نواحی را که شامل : ترکستان شرقی – مغولستان و تبت می باشد بنام آسیای مرکزی نامگذاری کرده اند. بحث درباره علت این اختلاف و انگیزه های سیاسی که منجر به نامگذاری اخیر توسط دانشمندان روس گردیده مطلبی است که از حوصله این گفتار بیرون است و جا دارد که در فرصت دیگر بآن بپزدازیم.

سرزمین وسیع ماراءالنهر و یا منطقه ایکه امروز از آن بنام آسیای مرکزی یاد می شوداز نظر جغرافیائی سرزمینی است با اختلاف منظر بسیار چنانکه  قسمت وسیعی از ان را سلسله کوههای عظیم و صحراهای وسیعی که برای زندگی انسان مناسب نیست فرا گرفته است از سوی دیگر در این ناحیه با حوضه های پرآب و بستر رودخانه های بزرگ با خکی رسوبی و حاصلخیز برخود میکنیم که از کهنترین روزگاران مسکون بوده چنانکه نشانه های آنرا بصورت تمدنهای پرارزش در این نواحی شاهد هستیم. بالاخره اینکه دامنه های ارتفاعات و استپ های این سرزمین وسیع، چراگاههای پربار و پر نعمتی را برای پرورش، گونه های مختلف دامها عرضه می دارند.

چراگاههائی که با جاذبه بسیار دامپروران بومی و گله های بزرگ آنها را بسوی خویش فرا میخواند و امکان بوجود آمدن نوعی خاص از تمدن شبانی را در این بخش فرام می ساخت.

از تمدن های معروف و شناخته شده پیش از تاریخ این سرزمین می توان آثار و تمدنهای زیر را یاد کرد: از آثار ارزنده دوره پارینه سنگی و تمدن (موسترین) میتوان کشفیات غار (تشیک تاش) در جنوب شرقی ترمز را یاد کرد با یافتن اسکلت یک انسان ( تئاندرتان) که آنرا گونه ای میان ( انسان پکن) و انسان « نئاندرتال» شناخته شده در مغرب زمین دانسته اند، باستانشناسان برای این محل اهمیت خاصی قائل هستند.

آثار مربطو به دروه نوسنگی (نئولیتیک) در سرزمین خراسان بزرگ یا ماراءالنهر دارای اهمیت و اعتباری خاص هستند. زیرا که به گونه ای روشن اوضاع و احوال و ویژگیهای مربوط به زندگی اجتماعات ساکن منطقه را در این دوران بازگو می کمند و رابطه آنرا با تمدنهای مستقر در دیگر ناحیه های سرزمین ایران مشخص میسازد.

از جمله تمدنهای معروف و شناخته شده دوران نئولیتیک ناحیه تا آغاز دوران تاریخی می توان تمدنهای زیر را یاد کرد:

تمدن شناخته شده در (آنو) واقع در دوازده کیلومتری عشق آباد ( اشک آباد) در ترکمنستان جنوبی – تمدن مکشوف در ( قره تپه) در نزدیکی عشق آباد گذشته از آثار جالب دوران نوسنگی و برنز در ترکمنستان جنوبی، در ناحیه ( خوارزم) نیز با تمدنی ارزشمند بهمین نام برخودر می شود. در نواحی کوهستانی تاجیکستان جنوبی نیز با آثار فراوانی از تمدن دوران نوسنگی بر خورد می کنیم که بنام تمدن (حصار) نامگذاری شده است.

همچنین درساحل چپ (سیر دریا) نیز با محلهای باستانی زیادی از دوران برتر برخورد می کنیم که مجموع آنرا بنام تمدن (قراقوم) نامیده اند.

و بالاخره در دهر ( فرغانه) و در قسمت پائین دره ( زرافشان) نیز با آثار تمدنهای ارزنده ای از دوران برنز بر خورد شده که تمدن دره زرافشان را بنام ( زمان بابا) نامیده اند.

بحث درباره آثار تاریخی سرزمین خراسان بزرگ و ماراءالنهر با توجه به فراوانی و اهمیت این آثار مطالبی است که جا دارد درباره آن بطرو جداگانه درطی گفتارهائی چند صحبت شود. از جمله باید دانست که در دوران هخامنشی شاهد ایجاد و گسترش تعداد قابل توجهی از شهرها در این سرزمین هستیم که بعنوان مثال می توان شهرهائی چون : مرو- قلعه گبر در خوارزم – قلعه میر در تاجیکستان جنوبی- ویرانه های بالا حصار در بلخ- آثار مکشوف در فرغانه و … را یاد کرد.

آثار دوران باستانی

با توجه به اهمیت و موقع خاص سیاسی و اقتصادی و بازرگانی سرزمین ماراءالنهر در دوران ساسانی و گذشتن جاده معروف ( راه ابریشم) از این ناحیه و رشد روز افزون شهرنشینی در سراسر ایران ساسانی، در بسیاری از نواحی ماراءالنهر یا شهرها و محلهای مسکونی عظیم و گسترده ی برخورد می شود که نمونه های کاوش شده آنها را در محلهائی چون : (بالالیک تپه) در پانزده کیلومتری ترمذ منطقه وسیع و کم نظیر و رخشا در 20 کیلومتری شمال غربی بخارا- ویرانه های افراسیاب یا سمرقند کهن و بالاخره منطقه باستانی پرارز و گسترده (پنج کنت) یا پنجیکنت در شصت کیلومتری شهرسمرقند را می توان نام برد.

نکته قابل اشاره اینکه آثار مربو به تمدن شکوفا و ارزنده دوره ساسانی در ماراءالنهر را باستانشناسان روس و از جمله ( بانیتسکی) بنا به دلایل خاص زیر به فرصت کمی که در اختیار داریم بحث خود را تنها بمعرفی اجمالی آثار باستانی ناحیه و رخشا و پنج کنت اختصا می دهیم.

ناحیه باستانی و رخشا و قصر بخارا اخدا:

محوطه عظیمی که قصر و رخشا را در بر می گیرد یکی از نمونه های کم نظیر مجموعه های باستانی دوران ساسانی را تشکیل می دهد که مساحت آن نزدیک به پانصد کیلومتر مربع است این منطقه وسیع در دوران باستانی محل استقرار جمع فراوانی از مردمان آن روزگار بوده است که در شهرها و شهرکها و روستاهای آن میزیسته اند.

سیمای این منطقه در وضع حاضر عبارت از صحرائی وسیع است که جابجا بر سطح آن تپه های بسیار بچشم می خورد. تپه هائی که هر یک شهرکی یا اثر معماری جالبی را در بردارند و در انتظار آن هستند تا کلنگ باستانشناسی راز پنهان آنها را بگشاید بررسیهای باستانشناسی نشان می دهد که این منطقه آباد بین قرن پنجم تا دهم میلادی دارای زندگی شکوفائی بوده است و از قرن یازدهم بدست فراموشی سپرده می شود و زندگی و حیات از آن رخت بر می بندد.

مهمترین و جالبترین واحد شناخته شده از این مجموعه ( قصر بخارا خدا) یا کاخ حاکم بخارا می باشد که در میان شهر برپا شده است. مساحت شهر و رخشا برایبر 9 هکتار است و محل بنای قصر چنانست که نزدیک 19 متر از سطح دشته ارتفاع دارد و بر واحدهای پیرامون خود مسلط می باشد.

کاوش علمی این محل در سال 1937 توسط ( شیشکین) باستانشناس روس آغاز گردید و نتایج حاصل از این کاوشها توجه بیشتر باستانشناسان جهان را بخود جلب ساخت و سر و صدای بسیار برپا کرد.

بنای قصر عبارت از مجموعه وسیعی از بناها میباشد که بصورت ساختمانهای جدا از هم ساخته شده است هر یک از این بناها برای مصرف خاصی بنا شده اند.

کاوشهای (ورخشا) اطلاعات جالبی درباره آثار ارزنده معماریاین دوران در اختیار قرار داده که از آنجمله است کشف یک پیش خوان چهار طاق مانند. از جمله واحدهای زیبا و با شکوه قصر می توان تالارهای سه گانه آن: تالار سرخفام، تالار شرق و تالار غرب را یاد کرد. اندازه این تالارها به نسبت قابل ملاحظه است چنانکه تالار سرخ دارای 12 متر طول و 85/7 متر عرض است.

گرداگرد این تالار سکوئی کاهگلی ساخته شده که محل نشستن میهمانان می باشد از روی این سکو به بالا تمامی سطحدیوار را تا زیرسقف با دیوار نگاهره (فرسک) تزئین کرده اند. این دیوار نگاره ها چشم گیرترین و جالب ترین آثاری هستند که در این محل بدست آمده اند.

صحنه ایکه در این تالار وجود دارد عبارتست از یک صحنه اسطوره ای که در آن فیل سواران از دو مورد حیوانات وحشی از جمله حیوانی شبیه به ببر و یک حیوان افسانه ای بصورت اژدهای بالدار قرار گرفته اند. باحتمال بسیار صحنه کنایه ایست به پندار نبرد میان خیر و شر، پنداری که از دیرباز در دین و آئین ایرانی نفوذی وسیع داشته است.

رنگهای صحنه به نسبت شوخ و شاد و گوناگون برگزیده شده است.

تالار تختگاه حاکم:

تالار شرقی دراین مجموعه با توجه به طول و عرض آن که 5/11 *17 متر است و با توجه به نقش دیوار نگاره های آن چنین بنظر می رسد که باید تالار بارعام یا تختگاه شاه محلی و حکمران بوده باشد. بدبختانه دیوار نگاره های این تالار بر اثر باز سازی و تعمیرات پی در پی بشدت صدمه دیده اتس بر روی دیوار غربی شاهد تصویر دسته ای جنگاوران مسلح هستیم که کلاه خود نک تیی بسر دارند بر روی دیوار اصلی و جنوبی تالار نیز صحنه یک پذیرائی باشکوه و مجلل طرح شده است در وسط صحنه تخت شاه قرار دارد که بر پشت مجسمه شیرهای بالداری که زانو بر زمین زده اند استوار شده است. از تصویر شاه یا حکمران جز قسمتی ازپاها و لباس آن که با رشته های مرواردی و قطعات طلا زینت یافته، چیزی زیادی باقی نمانده است. در مقابل تخت تصویر پنج مرد و زن دیده می شود که چهار زانو نشسته اند،  یکی از زنان و یکی ازمردها جامه ای بسیار فاخر و پرزینت ببر دارند، مرد نیز شمشیر و خنجری به کمر دارد. در مقابل آنها یک عود دان برنزی قرار دارد که بر روی آن صحنه جالبی نقش شده است. در این تالار گذشته از تزئینات دیوار نگاره پوشش تزئینی دیگری بصورت نقش برجسته از ( استوک) نیز وجود داشته که تمامی آن فرو ریخته و به قطعه های کوچک تبدیل شده است.

در خارج از حصار شهر و رخشا نیز کاوشهائی بعمل آمده و با آثار معاری جالبی برخورده شده است از جمله بنائی که بر ریو یک پایه پنج ضلعی ساخته شده است. دیوارهای یافته شده در این محل از نظر نماسازی دارای طرح جالب و خاصی است، باینگونه که شاهد یک سلسله زنجیر از نیم ستونها هستیم که دوبدو بهم چسبیده اند و برفراز آنها قوسی قرار دارد.

این شیوه نماسازی را ما در دیگر نوحی ماراءالنهر چون خوارزم و ترکمنستان جنوبی نیز شاهد هستیم  و بعدها در دیگر نقاط هم بکار گرفته شده است.

(پنج کنت)

منطقه باستاین پنج کنت که روسها آنرا ( پنجیکنت) نامند در حومه شهر کنونی پنجیکنت و در شصت کیلومتری شرق سمرقند قرار دارد. این منطقه یکی از مهمترین محلهای باستانی ماراءالنهر یا خراسان بزرگ است که بین سالهای 720 تا 770 میلادی بعد از حمله عرب زندگی از آن رخت بر بسته است. درباره معنی نام ( پنج کنت)جادارد یادآور شویم نامهائی که با پساوند « کث» یا بضبط تازمتر (کت) ساخته شده نخستین آبادانی هایست که آریائیان ایرانی کرده اند همه این نامها در آبادانی های آسیای مرکزی بکار  رفته است بدینگونه :

در سرزمین سمرقند: ابارکث- اسبکث- بارکت- بنجکت- بنجیکت… بهباین دیگر نام ( پنج کنت) باید مفوم پنج آبادی یا پنج ده باشد. نظیر ( سه ده) در اصفهان که در سالهای اخیر بی هیچ منطقی آنرا به همایونشهر تغییر داده اند.

کاوشهای منظم این محل از سال 1946 میلادی زیر نظر پرفسور (یاکوبوفسکی) آغاز و منجر به کشف آثاری ارزنده گردید. آثار بدست آمده در این محل به چهار بخش و واحد جداگانه که عبارتند از: قلعه شاهی- شهر اصلی یا (شهرستان) حومه شهر و گورستان  تقسیم می شود. شهر اصلی بوسیله یک خاکریز محاط شده است. این شهر کمی بعد از حمله اعراب بحال خد رها می گردد و دیگر هیچگاه مردمی در ان سکونت نمیکنند، وجود چننی وضعی شاید تنها مورد در سراسر ماراءالنهر باشد، زیار کمتر سابقه دارد با محل باستانی برخورد شود که تنها درطی یک دوران معنی مسکون بوده باشد و بعد از ان تمدن دیگری برروی آن استقرار نیافته باشد.

از اینرو برای باستانشناسان برخودر با چنین محلی دارای اهمیت بسیار است زیار قادر خواهند بود تا شهری دست نخورده را از زیر پوشش خاک خارج سازند. مصالحی که در بناهای پنج کنت بکار گرفته شده عبارتند از: خشت های مستطیل شکل به اندازه های 12*25*50 سانتیمتر- حجم های مکعب شکل گل رس و رز داده شده باندازه یک متر مکعب، دیوارها بیشتر با همین قطعه های گل رس ورز داده  شده ساخته شده اند. خشت را بیشتر در بنای سقفهای هلالی و گنبدها بکار برده اند. آجر نیز بمیزان بسیار محدود و در بناهای پنج کنت بصورت پوشش روی نما و کف نما بکار رفته است و بالاخره اینکه جز در چند مورد استثنائی که با پایه ستونهای سنگی برخورد شده، سنگ در این مجموع مصرف نشده است، از چوب نیز برای پوشش برخی از واحدها بصورت سقف مسطح بکمک تیرریزی استفاده شده است

خانه:

در بین آثار معماری مکشوف در پنج کنت ساختمانهای شخصی و خانه های ثروتمندان و افراط متوسط جامعه دارای ویژگیهای خاصی هستند. خانه ها بطور کلی دو طبقه بنا شده اند که با توجه به مدارک بدست آمده می توان گفت اطاقهای طبقه دوم محل زندگی روزانه ساکنان بنا بوه است. در مجموع اطاقهای طبقه دوم نسبت به طبقه اول در وضع نامساعدتری قرار دارند و کمتر محفوظ مانده اند. ارتباط طبقه اول با دوم بنا بوسیله پلکانهای پیچ که به گونه ای هنرمندانه ساخته شده اند  صورت می پذیرد. در برخی از خانه ها در طبقه اول یا دوم با اطاقهائی برخورد می شود که مخصوص عبادت اهل خانه بوده است.

در دو خانه به اطاقهائی برخورد گردید که دارای سکوی وسیعی هستند بنظر می رسد که سکوهای مزبور برای اجراء مراسم نمایش و یا قرار گرفتن دسته خوانندگان و (همسرایان) مورد استفاده قرار می گرفته است.

خانه های مجلل پنج کنت از نمای ایوان مانندی که قوس آن بر روی ستونها حمل می شود بهره مند می باشند.

تزئینات معماری در پنج کنت:

تزئینات معاری بدست آمده در پنج کنت از نظر گوناگونی، شکوه و زیبائی دارای اهمیت و اعتباری خاص است. تزئینات معماری شناخته شده در پنج کنت به سه گونه اصلی تقسیم می گردد که عبارتند از :

دیوار نگاره ( فرسک)

کنده کاری و مجسمه های چوبی

نقش برجسته هائی از گل رس

الف- دیوار نگاره :

تزئینات عمده فضاهای داخلی بناهای پنج کنت، اطاقها و راهروها را تزئینات نقاشی دیواری یا دیوار نگاره تشکیل می دهد که از کف تا زیر سقف را پوشانده است نقاشیهای مزبور از نظر رنگامیزی دارای جلوه خاصی هستند و گوناگونی بسیار را عرضه می دارند. این دیوار نگاره ها بصورت صحنه های وسیع و یکپارچه و گاه در نوارهای متعدد اجراء شده است.

اندازه های برخی از صحنه های این نقاشی های دیواری در تالارهای پذیرائی گاه به پنجاه متر مربع ویا بیشتر میرسد. در اینجا باید گفت که قسمت عمده این نقاشی های دیواری چون دیرگ تزئینات بناهای پنج کنت بر اثر آتشی سوزی وسیعی که باحتمال در جریان حمله اعراب به شهر صورت گرفته، سوخته و از میان رفته است. درباره موضوعهای دیوار نگاره ها باید گفت که دارای گوناگونی و تنوع بسیار هستند، که بطور نمونه می توان صحنه های زیر با یاد کرد:

1- صحنه های مربوط به قرمانان اساطیری: با توجه به نحوه معرفی و طبیعت پرداخت صحنه و ویژگیهای چهره قهرمان اصلی، موضوع اینی صحنه ها پیرامون شخصیت و حوادث زندگی قهرمان بزرگ اساطیری ایرانی یعنی رستم دور می زند.

2- صحنه های نبرد بین جنگاوران جوان با ستیزندگان پلید.

3- صحنه های مربطو به افسانه های عامیانه (فلکلوریک) مانند نجات دختری که با جادو اسیر درختان جنگل گشته و یا پرنده خوشبختی که تخم طلا میآورد.

4- صحنه های مربوط به زندگی روزانه مردم شهر

5- صحنه های مهمانی

6- صحنه های شکار

7- صحنه های بازی- بازی با تخته نرد- کشتی و نظایر آن

ب- تزئینات چوبی :

دومین دسته از تزئینات معماری پنج کنت عبارتست از کارهای جالب چوبی که بصورت کنه کاری نیم برجسته و تمام برجسته و مجسمه مانند برای تزئین قسمتهای مختلف واحدهای درونی بنا بکار می رفته اند نکته جالب اینکه اینبار آتش سوزی انجام شده در محل عامل مؤثری در زمینه حفظ این آثار چوبی بوده است زیرا که این آثار چنان سوخته که بدون کوچکترین آسیبی بشکل ذغال به نسبت محکم در آمده و در زیر بناها محفوظ مانده است.

از نظر ارزش هنری کارهای چوبی یافته شده در حد یک کار موفق پخته و با قدرت بشمار می روند. همچنین از نظر نوع و موضوع بسیار گوناگون و غنی هستند.

ب- تزئینات با گل رس :

دسته سوم تزئینات پنج کنت عبارتت از برجسته کاریها و مجسمه های ساخته شده از گل رس در مقایسه با دو گونه تزئین پیشین باید گفت که تزئینات گل رس در این محل نقش مهمی را بر عهده نداشته است. ازسوی دیگر باید گفت که این نوع تزئین را فقط در ستایشگاههای این شهر می توان یافت. به اعتباری دیگر این نوع تزئین دارای اهمیت و اعتباری خاص بوده است بدلیل آنکه فقط شاهد کاربرد آن در تالارهای اصلی و طاقچه های تزئینی ویژه می باشیم.

همچنین در ایوان و بر روی دیوار معبد دوم پنج کنت نیز با تزئین نقش برجسته گل رس برخورد میشود که از آنجمله است یک کتیبه نه متری بعرض یک تر

استمرار هنر معماری و شهرسازی ایران پیش از اسلام در دوران اسلامی

در آغاز لازم می دانیم توجه را باین موضوع جلب نمایم که عنوان این سخنرانی توسط انیجانب انتخاب نشده بله بوسیله مسئولان محترم انجمن برگزیه شده است. زیرا اگر من می خواستم آنرا برگزینم با توجه به محدودیت زمان و وسعت موضوع چنین عنوانی را بر نمی گزیدم. همچننی لازم می دانم بگویم علاقه داشتم بمن این فرصت داده می شد تا قبل از آنکه بخواهم درباره موضوع  اصلی سخنرانی به بحث بپردازیم بناچار می بایست بتمام جنبه های مورد بحث و آنچه که مجال پرداختن بآن جا دارد تا درباره مفهوم این واژه تفاهمی دو جانبه بوجود آید تا با آگاهی بدانیم وتقی که از استمرار سخنی می گوئیم مرادمان چیست و اینکه این استمرار را چگونه  و از چه راهی باید توجیه کنیم. بخصوص زمانیکه موضوع مورد بحث با دنیای هنر که نطقه ثقل آن خلاقیت است ارتباط پیدا کند، توجیه دقیق امر ضرورت بیشتری پیدا می کند. ولی با توجه باینکه وارد شدن در این بحث نیاز به فرصتی فراوان دارد مناسب می بینم فقط باین نکته اشاره کنم که بجهات فراوان ترجیح می دهم بجای کلمه شوم در بررسی سیر و جریان فرهنگ مربوط بیک جامعه باید توجه داشت که این سیر و جریان در طول حیات ملت و مردمی که در یک سرزمین با ویژگیهای معین زیست می کنند روی داده است مردمی که در طول زمان حوادث و رویدادهای فراوان بر آنها گذشته است و سیمای زندگی آنها در هر زمان رنگ و بوئی خاص را عرضه می دارد. بنابراین زمانی که می خواهیم سیر و جریان امری  را در حیات مردمی مورد مطالعه قرار دهیم ناگزیر هستیم تا بر تمامی رویدادها و جریانهای فکری، تغییرات اجتماعی و سیاسی مردم آن سرزمین آگاهی کافی داشته باشیم .زیرا اگر تمامی عوامل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در شکل بخشیدن به ویژگیهای یک سرزمین دخالت کامل دارد. در مورد موضوع اصلی مورد بحث  یعنی شهرسازی و معمای اعتقاد من براین است که این هر دو پدیده از نمونه های زندگی یک جامعه بدور نمیتواند باشد بنحوی که تمامی ویژگیهای زندگی اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی یک جامعه درسیمای شهرسازی و معماری آن منعکس است. به باین دیگر هنر معاری بیش از هر هنر دیگر در ارتباط مستقیم با تمام ویژگیهای زندگی یک جامعه قرار دارد چنانکه از دیرترین روزگاران از زمانی که بشر برای درامان نگهداشتن خود ابتدائی ترین پناهگاهها را بوجود می آورد ویا اینکه نخستین اجتماعات برای محل زندگی خود دست به ایجاد طرحهائی ابتدائی می زنند، عوامل مورد بحث خود را   بر پدیده شهرسازی و معماری تحمیل ساخته اند. بنابراین به اعتقاد من عاملشهر سازی و معماری هیچ دورانی را بدون آگاهی کامل و همه جانبه بر چگونگی  ویژه گیهای زندگی اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و جهان بینی فرهنگی آن جامعه نمی توان مورد مطالعه و تجریه و تحلیل قار داد. همچنین باید گفت که عامل شهر سازی و  معماری گذشته از عواملی که در پیش بآن اشاره شد به عوامل گوناگون دیگری نیز ارتباط دارد که از آنجمله می توان عامل موقع و محیط جغرافیائی، شرایط اقلیمی، آب و … را برشمرد.

- موقع خاص جغرافیائی و شرایط اقلیمی عواملی هستند که در فرم بخشیدن به شکل و فضای معماری دخالت بسیار داشته اند. در مورد مسئله آب مایل بودم تا این فرصت را در اختیار می داشتم که تنها درباره رابطه این پدیده با موضوع شهر سازی و معماری صحبت کن. زیرا که عامل آب در فرم دادن به یک شهر، در جهت دادن به خطوط یک شهر و در فرم دادن به یک فضای معماری و بالاخره طرحهای باغ سازی دخالت فراوان دارد. از اینرو سرزمین های خشک و کم آب ناگزیر از آنند تا با آگاهی کامل در زمینه موقع و میزان منابع آبهای موجود، در امر طرح ریزی نقشه شهر بمنظور بهره برداری موفق تر از منابع آب اقدام کنند. ایران را در میان سرزمین های کم آب جهان می توان از جمله نقاط معدودی دانست که معماران و شهرسازان آن با آگاهی  وتسلط کامل توانسته اند بمنظور استفاده کامل از میزان منابع ناچیز آب، دقیق ترین نقشه های شهر سازی و شبکه های آبرسانی و مجموعه های معماری را طرح ریزی کنند. وجود عامل اختلاف سط زیاد میان واحدهای مسکونی و مجموعه های معماری شهرهای قدیمی ایران با کف خیابانهای موجود شاید در برخورد نخستین برای بسیاری غیر قابل توجیه بنماید؛ ولی در بررسی چگونگی ودلیل وجود چنین اختلاف سطحی بروشنی  در می یابیم که نقش عامل آب تا چه حد در آن مؤثر بوده است. چنانکه وقتی شاهکار شکوهمندی چون بنای مسجد آقا را در کاشان درسطح مختلف مییابیم شاید در اولین برخورد کمی غیر متعارف بنظر آید ولی چون با کنجکاوی بآن بنگریم مشاهده خواهیم کرد که چگونه معمار هنرمند این اثر به منظور دسترسی به آب روان در سطحی بسیار پائین با مهارت و استادی خاص چنین طرحی را عرضه ساخته است. مسئله آب در ایران در امر باغ سازی و شبکه بندی های آن نقش اصلی را بر عهده داشته است. امروز مشاهده طرح برخی از پارکهای جدید بانقشه های فانتزی و غیر معقول روشنگر این امر است که طراحان این پارکها کوچکترین آگاهی بر ضوابط و منطق باغ سازان کهن ایران ندارند و دلیل طرحهای شطرنجی را در باغ سازی ایران نمی دانند. باین نکته توجه نکرده اید که چرا آبرا در جویهای تنک روان ساخته و سپس به پهنه های وسیع هدایت کرده اند و در عین حال کوشیده اند تا درختهای بلند در آنها سایه گستر باشند. تلاش معماران باغ ساز ایرانی در استفاده از مخزن های محدود اب برای ایجاد پهنه های وسیع در کار باغ سازی منجر به خلق آبنماهائی با ویژگیهای خاص گردیده که از نظر جنبه های فنی بمنظور جلوگیری از هدر دادن آب دارای ارزش خاص هستند.

- مصالح ساختمانی خود یکی از مهمترین عواملی است که در امر معماری دخالت دارد. معماری ایرانی در طول تاریخ هیچ گاه بوضع اسف بار و غیر منطقی سی چهل سال اخیر خود در زمینه استفاده غیر اصولی و ناموفق از مصالح ساختمانی دچار نبوده است. معمار ایرانی همیشه می کوشیده تا شاهکار خود را با کمک مصالح مناسبی که دسترسی بآن آسان و از نظر اقتصادی با صرفه باشد خلق سازد از اینرو جز در برخی موارد استثنائی از کاربرد مصالحی که جنبه فانتزی داشته و متناسب با شرایط اقلیمی و امکانات اقتصادی جامعه نبوده همیشه خود را بدور نگهداشته است.

- عامل مذهب در بیشتر دورانها و در بیشتر سرزمین ها از عوامل مهم و اساسی و تعیین کننده قطعی در زمینه شهر سازی و معماری بشمار می رفته است. قدرت این عامل در برخی دورانها ومکانها تا حدی بوده است که بسیاری از عوامل موثری را که در بال بر شمردیم نفی ساخته است در اینجا بعنوان مثال مصر کهن را مثال می آوریم که با توجه به شرایط اقلیمی سخت، وجود آفتاب سوزان و گرمای شدید، ایجاب می کرد تا خیابانها و شبکه های ارتباطی از عرض کتری بهره مند باشند تا بناهائی که در دو جانب انها بنا می گردید بتواند عبور کنندگان را در سایه های خود پناه دهد. ولی بعکس شاهد آن هستیم که عرض خیابانها در مصر دوران افاغنه به 60 متر می رسد و این چیزی نیست جز نشانه قدرت حاکم و مسلط مذهب  در جامعه شهرنشین مصری. زیرا اکه اساس امر مشارکت دسته جمعی و انبوه مردم در مراسم مذهبی معبد بزرگ است. از اینرو می بایست شبکه های ارتباطی شهر خود را با این مراسم تطبیق دهند تا انبوه مردم  در زمانی معین بتوانند خود را به معبد برسانند و در فاصله مدت کمی از معبد خارج شوند.

- زندگی اقتصادی و نوع معیشت :

نحوه معیشت مردم اوضاع و احوال اقتصادی هرمنطقه و سرزمینی بوضوح در فرم بخشیدن به مجموعه واحدهایتشکیل دهنده یک شهر و شکل معماری و واحدهای  آن نقشی مؤثر و قابل لمس داشته است. در این مورد بجای آنکه از نمونه های تاریخی شاهد مثال بیاوریم بی مناسبت نخواهد بود تا موضوع دهکده سازیهای چند سال گذشته در منطق زلزله زده بوئین زهرا را مورد مطالعه قرار دهیم. در این منطقه تعدادی روستا با واحدهای مختلف مسکونی و دیگر واحدهای مورد نیاز روستائی با مصالحی متفاوت با مصالح رایج در منطقه بنا گردید و هزینه های بسیار صرف شد ولی زمانی که روستائیان را به این دهکده باز گردانیدند در مدتی بسیار کوتاه تعداد بسیاری از این محل های مسکونی توسط روستائیان رها گردید و آنها درفاصله ای نه چندان دور از این مجموعه ها به  برپا ساختن خانه های خشت و گلی با نقشه و طرحی متناسب با ویژتگیهای زندگی خود و منطبق بنوع معیشت و کار تولیدی شان اقدام کردند معدودی نیز که در آن خانه های ساخته شده ( مهندس ساز) باقی ماندند در تمامی جهان دست به تغییرات کلی زدند تا بدینوسیله این واحدها را برای سکونت خویش مناسب سازند. دلیل عدم پذیرش خانه های ساخته شده مهندسی از طرف مردم بدلایل خاص اجتماعی نبود بلکه عامل اصلی در این نهفته بود که این واحدها با نوع معیشت و نیازمندیهای آنها انطباق نداشت. خانواده ایکهم تنها دارای یک گاو و چند گوسفند است و درواقع قسمتی از سرمایه اصلی خود را در آنها خلاصه می بیند با توجه به تجربیاتی که از محیط زندگی خود دراد آاده نخواهد بود تا بخش عمدهی از سرمایه اش را در محلی دور از سکونت خود رها سازد و یا آن گروه مردم کشاورزی است که در پائیز و زمستان با قیمت مناسب به بازار عرضه می کنند برایشان امکان پذیر نخواهد بود تا انگورهای به نخ شیده را بزیر سقف خانه های ساخته شده از بلوکهای سیمانی قرار دهند. اینه او بسیاری نمونه های دیگر نشانه ای از عدم انطباق شرایط معیشت مردم با عامل مسکن بود که منجر به رها ساختن بسیاری از این واحدهای مسکونی و یا انجام تغییرات کلی در آنها، توسط کشاورزان ساکن در منطقه گردید.