تحقیق مقاله مناطق بیابانی و خشک

 چکیده :

بیابان ها عمدتا ً در قلمرو بین المدارین و یا برخی از مناطق بری ، آنجا که زمستانهای سرد و تابستانهای گرم دارد گسترش یافته است و حدود یک سوم از خشکیها را اشتغال کرده است و یونسکو وسعت آن را 50 میلیون کیلومتر برآورده کرده است . بیابانهای داخلی در ایران ، در منطقه فلات مرکزی ایران قرار گرفته اند که این منطقه نیمی از مساحت ایران را شامل می شود . این منطققه که در میان رشته کوههای البرز و خراسان و زاگرس واقع گریده است کبیه مناطق کویری و بیابانی ایران را در بر گرفته است .

یکی از دغدغه های امروز کشورهای جهان موضوع بیابان زدایی است . توجه به مقوله بیابان زدایی برای کشوری همچون ایران که 43 میلیون هکتار معادل یک چهارم وسعت آن را بیابان فرا گرفته ضرورتی انکار ناپذیر است.حال آنکه 6 میلیون هکتار از این سطح وضعیتی بحرانی دارند و تنها 2 میلیون هکتار آن مهار شده است.

تعاریف بیابان :

1- بیابان یکی از اکوسیستم‌ های اصلی خشکی است که از زمینهای بوته‌زاری تشکیل شده است که در آنها گیاهان بسیار پراکنده‌اند و به‌وسیله خاک لخت و شنی از هم جدا مانده‌اند. بسیاری از بیابانها در مجاورت رشته کوهها واقع هستند.

2- بیابان عبارت از فضاهای که انسان در پهنۀ آن حضور ندارد : مناطق قطبی ، کوهستانها ی مرتفع و برخی از جنگل های منطق استوایی را می توان بیابان نامید . با وجود این ، به سبب تغییری که در کاربرد این اصطلاح انجام گرفته است و جانشین ومعادل صحرا گردیده است که معرف فضاهای است که خشکی هوا را لمس کرده و بدون رویش گیاهی و اشتغال انسانی است ( فرید ، بیابان ص 86 – فضای جغرافیایی ، سال دوم شماره 6 ، تابستان 1381).

3- بیابان سرزمین وسیعی است که به خاطر بارندگی سالیانه کم دارای پوشش گیاهی کمی است.

4- در ایران قسمت‌های نسبتاً وسیع بیابان که به خاطر کمبود باران و نمکی بودن خاک به کلی بدون پوشش گیاهی است کویر نامیده می‌شود.

5- کویر : زمین های گلی و شور و نمک زار را کویر گویند یا کویر زمین گلی که در آن ترکیبات نمکی به مقدار زیاد یا کم وجود دارد گفته می شود . این زمین ها برای زراعت مساعد نیست .(خیام جزوۀ درسی مناطق خشک ایران ، ص 8)

6- در تعیین ویژگی بیابانها دو عنصر بارش ودما نقش اساسی دارد وبیابان با توجه به شرایط پیکر اقلیمی و زیستی به حالت کم آبی و خشکی که علت کاهش پوشش گیاهی ودر نتیجه حیات حیوانی است گویند

7- مناطقی که به سبب کمبود آب وخاک وپوشش گیاهی ناچیز توانایی حفاظت موثر از زمین را در برابر تخریب عوامل اتمسفری را ندارند مناطق خشک (بیابانی) گویند(دکتر محمود لاجوردی مجله رشد جغرافیا شماره ۳۶)

8- دکتر پرویز کردوانی : بعضی سعی کرده اند با توام نمودن چند ویژگی مناطق خشک را تعریف کنند و بر این اساس مناطقی را خشک و بویژه دارای بیابانی و کویری گویند که بارندگی در آنجا کم صورت می گیرد میزان ریزشهای آبی جوی از تبخیر سالانه کمتر ، آب قابل استفاده محدود و منطقه از لحاظ پوشش گیاهی فقیر و یا فاقد آن است و غیره... اما هیچک از آنها  نمی تواند یک تعریف جامع ودقیق وقانع کننده ای برای مناطق خشک و کویری و بیابانی باشد که بر اساس آن بتوان حد ومرز مناطق خشک را به طور دقیق تعیین کرد،زیرا :

اولاً - ویژگی های مناطق خشک متنوع ومتعدد است.

ثانیاٌ - مسائلی در راه شناخت ویژگی های اقلیمی و نیز تعیین حد ومرز مشخص مناطق خشک وجود دارد از آن جمله موارد ذیل را می توان نام برد :

الف - ناچیز یا ناکافی بودن ایستگاه های هو اشناسی در مناطق خشک و در نتیجه عدم اطلاعات کافی

ب- تغییرات بسیار زیاد بارندگی در سالهای مختلف

موقعیت بیابان ها :

بیابانها عمدتا ً در قلمرو بین المدارین و یا برخی از مناطق بری ، آنجا که زمستانهای سرد و تابستانهای گرم دارد گسترش یافته است و حدود یک سوم از خشکیها را اشتغال کرده است و یونسکو وسعت آن را 50 میلیون کیلومتر برآورده کرده است . با توجه ساده به نقشه پرا کندگی بیابانها می توان دریافت که تقریباً بین مدارات ۲۰ تا ۴۰ درجه در نیمکره شمالی بیابانهای : صحرای آفریقا – عربستان – ایران – آسیای مرکزی – و آمریکای شمالی و در نیمکره جنوبی بیابانهای : شیلی – پرو – آرژانتین – آفریقای جنوب غربی و استرالیا گسترده شده اند . این نوارها مجاور حاره ای شمالی و جنوبی همه بیابانهای کره زمین را در بر نمی گیرد . به عبارت دیگر بیابانها به سواحل اقیانوسها ختم نمی شود بلکه دنباله آنها از نظر ویژگی های اقلیمی به داخل دریا ها و اقیانوس ها نیز کشیده می شوند.در واقع شرایط ییابانی در صحرای غربی موریتانی – نامیبیا – آتا کاما – استرالیای غربی – کالیفرنیا و ... تا فواصل زیادی بر روی اقیانوس ها ادامه دارد. امتداد ونظم این کمربند نسبی است و شرایط هماهنگی ندارد مثلاً عین الصلاح در مرکز الجزایر با بارندگی صفر تا ۱۴میلیمتر در سال دقیقاً در همان عرضی قرار دارد که چراپونچی با ۱۲ متر بارندگی سالانه قرار دارد . این دو کمربند کم آب وخشک زمین نه با استوا و نه با یکدیگر موازی نیستند .بلکه به صورت نوار موربی از جنوب غربی به شمال شرقی در نیمکره شمالی واز شمال غربی به جنوب شرقی در نیمکره جنوبی کشیده شده اند و خصوصیات این دو کمربند نیز یکسان نیست . مثلاً در کمربند شمالی در یک انتها بیابان گرم صحرا ودر انتهای دیگر بیابان سرد گبی قرار دارد . ودر واقع محل بیابانهای مهم دنیا بر یک نوار یا بهتر بر ردیف هایی از توده های پر فشار جنب حاره ای منطبق است که دور تا دور کره زمین را در بر گرفته و از طرفین به وسیله دو مرکز کم فشار حلقوی محدود شده اند . بنابراین بر فراز بیابانها زنجیره ای از سلو لهای متوالی پر فشار گسترش یافته که در جهت حرکت عقربه های ساعت می چرخند و محور میانی آنها تقریباًدر حدود ۳۰ درجه است . 

مشخصات بیابان از نظر آب و هوا

بیابانها ، فضاهای  خشکی هستند که بارندگی سالانه آنها از 250 میلیمتر کمتر است. بسیاری از بیابانها در مجاورت رشته کوههایی بلند قرار دارند که هوا را روبه بالا می‌راند و در آنجا ، هوای سردتر ، بخار آب را سرد کرده و باران ایجاد می‌شود. سپس هوا رطوبت از دست داده به سوی منطقه مجاور حرکت کند و اقلیم بیابانها را بوجود می‌آْورد. مثلا توده‌های هوا که از اقیانوس اطلس به سواحل غربی ایالات متحده می‌رسد، غالبا مقدار زیادی بخار آب در خود دارد. همچنان که این توده هوا از رشته کوه "سیراکازاکاد" بالا می‌رود. بیشتر رطوبت آن به صورت باران فرو می‌ریزد.

بسیاری از مناطق غربی این رشته کوهها سالانه 200-150 میلی‌متر ، باران دریافت می‌کنند، اما مناطق بیابانی از شرق این دو رشته کوه گسترش می‌یابد و بیشتر ایالات ایداهو ویتا را در برمی‌گیرد. گاهی هوای مرطوب بطور غیر معمول به این مناطق خشک می‌رسد، اما معمولا این هوا فقط می‌تواند رگباری ایجاد کند. نظیر همین وضعیت را رشته کوههای البرز در قسمت شمال ایران بوجود آورده‌اند، که در نتیجه گیلان و مازندران مرطوب و بخش جنوبی البرز خشک مانده است (بیابان پناهگاهی ). در کنار این بیابانها ، بیابانهای ساحلی ( جریانات سرد سبب بوجود آمدن آن می شود) ، بری (بعلت دوری از توده هوایی اقیانوسی) ، بیابانهای منطقه ای ( که بعلت فشارزیاد منطقه حاره مربوط است این بیابانها بین مدار 15 و 35 عرض جغرافیایی قرار دارد و از سواحل موریتانی تا عربستان و شمال مکزیک تا استرالیا امتداد می یابد . این بیابانها در نواحی بسیار وسیع بری و بخشی از آنها به دور از توده هوای دریایی قرار گرفته است . باران در بیابان سالانه کمتر از 25 سانتیمتر و نامرتب است. رطوبت هوا کم و نور خورشید در روزها شدید است و شبها سرد و تبخیر زیاد است. دراثر باران کم مرتع ممکن است به بیابان تبدیل شود، و در اغلب نقاط دنیا وجود دارد مانند کویرمرکزی ایران ، گیاهان این منطقه اغلب یک ساله و یا پایدار و دارای برگها و ساقه ضخیم و گوشتی هستند.

ویژگی های آب وهوایی مناطق بیابانی

1- بارندگی : ویژگی چشمگیر مناطق بیابانی کمبود فوق العاده بارندگی است و سالیانه کمتر از ۲۵۰ میلیمتر بارندگی دریافت می کنند و بارندگی ها اغلب پراکنده و نامنظم ورگباری وشدید است.که گاه در بعضی مناطق مثل صحرای آفریقا چند سال را بدون قطره ای باران سپری می نمایند که این موجب نابودی رستنی ها و بطور کل خاک می شود .

2- دما : بیابانهای گرم با نوسان شدید دمای روزانه که در روز حداکثر از ۶۰ درجه سانتیگراد فراتر می رود و حداقل آن در شب به زیر صفر می رسد. ودر بیابانهای سرد با نوسانات قابل توجه دمای سالانه که برودت هوا گاه از ۳۰- درجه سانتیگراد نیز پائین تر می رود .

3- رطوبت وتبخیر : در مناطق خشک رطوبت نسبی بسیار پائین (20 تا 30 درصد ) است وپایین تر از ۶۰ درصد است.

4- باد : محسوس بودن جابجایی و حرکات آشفته توده هواها بر روی زمین به سبب اختلاف شدید دمای زمین و هوای روی آن است . نبود یا کمبود پوشش گیاهی سبب پیوستگی باد وشدت وتاثیر آن می گردد.

5- پوشش گیاهی : گیاهان نواحی خشکی قبل از هرچیز با عوامل محدود کننده اصلی محیط یعنی عدم کفایت آب خود را منطبق می کنند . در درجه دوم گیاهان با درجات حرارت خیلی زیاد که در محیط بیابانی و نیمه بیابانی فراوان است انطباق حاصل می کنند . در این مناطق رستنی ها دربرگیرنده گونه هایی است که توانایی پذیرش شرایط اقلیمی بیابانی (کمیابی آب ، نمک زیاد ) را داشته باشند ( اشکال ناهمواری در نواحی خشک ، مهدی صدیق ، و دیگران ، 1369 ، ص 52) . آنجا که شرایط اقلیمی اجازه دهد گونه هایی به صورت علف و بوته رشد کرده و بنابراین از فرسایش و تخریب سنگها جلوگیری می نمایند. جایی که خشکی هوا زیاد باشد از رستنی ها نیز اثری به جا نخواهد ماند و سنگها بدون پوشش موثر محافظ در برابر فرسایش و تخریب قرار می گیرند .

اقلیم های بیابانی :

اقلیم های بیابانی که دارای بارندگی نامنظم و احتمالا گاهی بدون باران سالیانه هستند، شامل تقسیمات زیر است:

· اقلیم بیابانی استوایی: بطور کلی گرم و فاقد فصول حرارتی متمایز که در آن روزها و شبها در تمام ایام منظم و به توالی یکدیگر هستند.

· اقلیم بیابانی حاره: عموما گرم و دارای فصول حرارتی مشخص ، دارای فتوپریودیسم نامنظم تر از اقلیم بیابانی استوایی می‌باشد.

· اقلیم بیابانی معتدل: دارای فصول حرارتی متمایز و فتوپریودیسم روزانه نامساوی و کاملا متمایز است.

علل ایجاد بیابانها :بطور کلی عوامل مختلفی موجب پیدایش مناطق خشک و بیابانی می‌شود. سه عامل مهم در ایجاد بیابانها عبارتند از:

- گرم شدن زیاد منطقه بر اثر تابش خورشید

در منطقه بین المدارین (مدار راس السرطان و راس الجدی) به علت تابش عمود آفتاب بیشترین گرما دریافت می‌شود و بیشتر بیابانها نیز در این عرضهای جغرافیایی قرار دارند. نقاط مختلف کره زمین یکسان از نور خورشید گرم نمی شوند زیرا اولاً جنس زمین و جهت ناهمواری ها در مقدار انعکاس انرژی گرمایی خورشید موثر است .ثانیاً علت اصلی نامساوی گرم شدن زمین اختلاف در زاویه تابش خورشید در نقاط مختلف به دلیل کروی بودن زمین و میل محور چرخش آن است . در نوسانات دمای فصلی آنچه که مهم و تعیین کننده است زاویه تابش خورسید است ، زاویه اشعه های خورشید در مناطق استوایی عمودی وبه عبارت دیگر۹۰ درجه است . در منطقه بین المدارین یعنی بین مدار راس السرطان و راس الجدی به علت اینکه سالی دو بار خورشید عمود می تابد بیشترین گرما را دریافت می کنند واین از مهمترین دلایل واقع شدن بیابانهای بزرگ کره زمین در منطقه بین المدارین است.مانند صحرای آفریقا ، بیابان عربستان،دشت لوت ، بیبان کالاهاری (کردوانی ، پرویز ، مناطق خشک جلد اول ، ویژگیهای اقلیمی ، علل خشکی و مسائل آب ، 1367 صص 30 ، 32).

- فشار زیاد جنب حاره‌ای

علت اصلی پیدایش بیابان ها استقرار سلول های فشار زیاد حاره ای بین عرض های ۴۰-۲۰درجه شمالی و جنوبی ، سلولهای مزبور بخصوص در قسمت باختری اقیانوسها در ارتفاعات پایین و بر فراز قاره ها که در سطح خاک بر اثر کسب حرارت از زمین جریانی صعودی یافته اند بطور دایمی وجود دارند. اما حرکت تودۀ هوای مزبور در ارتفاع بالاتر متوقف می شود . نشست هوا ، خشکی بیابانهای بزرگ حاره ای را توجیه می کند . وسیع ترین ای بیابانها در نیمکره شمالی شامل صحرا ، عربستان ] ایران تهار و استرالیا و کالاهاری ، .. هستند  (جفرافیای نواحی خشکی ، ژان ، درس ، مترجم شهریار خالدی 1373 ، ص 43 ).

- جریانهای آب سرد ساحلی اقیانوسها

چنانچه جریانهای سرد اقیانوسی به موازات ساحل در حرکت باشد امکان داردکه سواحل نیز در نتیجه تاثیر آن ،دارای شرایط آب و هوایی خشک باشد . این وضعیت ، از ویژگیهای سواحل حاره ای ومجاور حاره ای غربی است . در این مناطق ، حرکت جریانهای بزرگ اقیانوسها به سمت خشکیها است . هوای گرمی که از وسط اقیانوس به سمت ساحل جریان دارد مجبور است از روی این آب های سرد عبور کند ، ضمن عبور سرد شده و مه غلیظی را به وجود می آورد . این هوا ،که رطوبت خود را از دست داده در حین عبور از روی خشکی ها گرمای سطح زمین را می گیرد وگرم می شود و رطوبت نسبی آن هم کاهش یافته ودیگر نمی تواند مقدار زیادی رطوبت جذب کند از این رو این مناطق که جریانهای سرد مذکور از کنار آنها می گذرد  یا به عبارت دیگر تحت تاثیر این جریانها قرار دارد (حتی آنها که در منطقه حاره قرار گرفته ) خشک وبیابان هستند و اغلب به هنگام صبح ، مه های ناپایداری در سواحل آنها دیده می شود . مثل بیابانهای آتاکاما و اریکا در سواحل غربی آمریکای جنوبی و صحرای نامیب در سواحل غربی افریقای جنوبی، بعلت جریانهای سرد اقیانوسی که از قطب جنوب به سمت استوا حرکت می‌کنند. در برخی نقاط ساحلی به علت ایجاد هوای سرد و نشست هوا ، مانع ایجاد بارش در این نواحی می‌شوند، می توان نام برد (کردوانی ، پرویز ، مناطق خشک جلد اول ، ویژگیهای اقلیمی ، علل خشکی و مسائل آب ، 1367 صص 50 ، 51).

- اثر کوههای مرتفع در ایجاد بارندگی در یک جبهه وخشکی (بیابان ) در جبهه دیگر

بعضی بیابانها در پشت سلسله کوههای ویا روی فلات های مرتفعی که ابرهای بارانی نمی تواند به آنجا برسد به وجود می آیند زیرا ابرهای بارانی ضمن بالا رفتن از ارتفاعات سرد می شوند و رطوبت خود را به صورت بارش در سمت خارجی کوهستان یا فلات مرتفع از دست می دهند و هوای مرطوب بر اثر جریان باد ، از ارتفاعات بالا رفته و به دلیل ارتفاع زیاد و سرما ، رطوبت خود را به شکل بارندگی از دست داده و هوا در همین جبهه کوهستان خشک می شود و صعود می کند و از آن سوی (جبهه) کوهستان که باران پناه گفته می شود پائین می آید ، پایین آمدن هوا در آن سمت که خشک است ، درجه حرارت آن بالا می رود بنابراین رطوبت نسبی آن کاهش می یابد و امکان بارندگی در پشت کوهستان خیلی کم می شود. وزش باد گرم وخشک دراین جبهه کو هستان سبب پیدایش بیابان می شود که از وسیع ترین این گونه بیابانها به عامل ارتفاعات مرکزی آسیا می توان به بیابانهای تکله مکان در چین غربی و گبی در مغولستان و ... نام برد (کردوانی ، پرویز ، مناطق خشک جلد اول ، ویژگیهای اقلیمی ، علل خشکی و مسائل آب ، 1367 صص 54 ، 55).