تحقیق مقاله شهر نشینی در ایران

فصل اول

مقدمه :

شهر و شهر نشینی ایران که در طول سالهای متمادی دچار دگرگونی و تغییر بنیادی نشده بود ، همزمان با درگیری در روابط جدید سرمایه داری جهانی وارد دوره ای از تغییرات و دگرگونیهایی شد که اگر چه ریشه در زیر ساخت های اقتصادی ( تولیدی و صنعتی ) جامعه ایران نداشت اما به هر حال متأثر از شیوه ها و روشهای نوین تولید و توزیع ، مبادله و مصرف و نیز تحت تأثیر عوامل خارجی و داخلی رشد ، چالش های جدیدی را ایجاد کرد تکامل نیافتن نظام سرمایه داری در ایران به دلیل موانع متعدد ساختاری درونی ، افزایش بهای نفت در دهه پنجاه و اصلاحات ارزی که خود حاصل پایان عمر هم نشینی نظام سرمایه داری با نظامات آن پیشین بود تأثیرات دامنه داری بر الگوی شهرنشینی و شهر در ایران داشتند . از یک سو استقرار صنایع و کارخانجات در محدوده بلافصل شهرها و عمدتاً کلان شهرها و رواج نسبی روابط سرمایه داری سوداگر و وابسته در آن و از طرف دیگر بی نیاز شدن شهرها از بازار روستاها و قطع ارتباط تاریخی شهر و روستا موجب تقویت نقش و جایگاه شهرها شده و از سوی دیگر اصلاحات ارضی موجب تخریب بنیانهای زیست و معیشت روستاییان گردیده و اینها بر روی هم نامعادله ای ساختند که حاصلش مهاجرت گسترده روستائیان به شهرهای بود که بنیانهای تولید آن به درجه ای از کمال نرسیده بود که قدرت جذب انبوه مهاجران را داشته باشد . انبوه مهاجرین جذب شده به شهرها نیاز به سر پناه و مسکنی داشتند که با توجه به وضعیت درآمدی خود قادر به تأمین آن نبوده و در عمر کمتر طرح و برنامه ای نیز به تأمین مسکن برای آنها توجه می شود . آنها که نمی توانستند در بازار رسمی زمین و مسکن نیاز خود را برآورده سازند ، در بازار غیر رسمی زمین و مسکن گونه ای متفاوتی از سرپناه را تقاضا می کردند که در سالهای دهه پنجاه آلونک نشینی ، زاغه نشینی و حاشیه نشینی را شکل دادند . این مجموعه های سکونتی حاشیه ای که در بافت درونی یا حاشیه ای شهرها به ویژه کلان شهرها ایجاد می شوند . به تدریج جای خود را به مجموعه های سکونتی جدیدی دادند که در خارج از محدوده قانونی کلان شهر و در حریم استحفاظی آن شکل گرفته و در عین مشابهت با آنها متفاوت بودند ؛ امنیت در تصرف و فقدان خطر و تهدید تخریب ، مکان گزینی در حوزه عمل کلان شهر و در طول محورهای عمده منشعب از کلان شهر و نیز در نزدیکی مکانهای عمده صنعتی و اشتغال عملاً بستری را فراهم ساخت که جمعیت انبوه مهاجر ساکن در محدوده کلان شهری به سمت آنان سرازیر شده و پدیده ای جدید را در نظام و مکان کلان شهری شکل دهنده این پدیده جدید که با مشخصه هایی چون خودرو بودن و بی اعتنایی به ضوابط و مقررات شهر سازی و ساختمانی ، اتکاء به حریم وارده خود جوش مردمی تأثیر ناپذیری از مدیریت و کنترل های دولتی و رسمی و امثال آنها شناخته می شوند ، « سکونت گاههای خودرو » نامیده شده اند . آنها نه جزئی وابسته به کلان شهر که سکونتی گاهی با  استقلال نسبی از آن هستند که حداقل در ابتدا پایه های شغلی و معیشتی خود را در کارخانجات و صنایع پیرامون جستجو کرده و سپس و با تأمین خدمات و زیر ساخت ها در مراحل بعدی رشد به درجه ای از استقلال خدماتی می رسند و توسط نهادهای رسمی به عنوان شهر به رسمیت شناخته می شوند و در هر حال در سالهای اخیر به عنوان نوعی الگوی سکونت جدید ، ما بین شهر و روستا در منطقه کلان شهری مطرح شده اند که در مورد تهران حدود 20 درصد جمعیت منطقه شهری را در خود جای داده اند .

این پدیده رو به گسترش که با چالشهای نظری کارشناسی و اجرایی متفاوتی مواجه بوده و هست ، نیازمند بازشناسی و کالبد شکافی است تا با شناخت ساز و کارهای شکل گیری و تحول و عوامل مؤثر در آن تحت مدیریت هدایت و نظارت در آید و تا جایی که امکان دارد بسامان شده و برنامه دار گردد .

بیان مسئله

افزایش سریع و گسترده جمعیت شهرهای جهان سوم که غالباً در حوزه مناطق کلان شهری به وقوع پیوسته است طی سه دهه گذشته موجب بروز عوارض متعدد شهری شده است که از آن میان پدیده سکونت گاههای بی ضابطه و حاشیه ای به دلیل ارتباط مستقیم با یکی از نیازهای پایه ای انسان ( مسکن ) اهمیت خاصی دارد که برابر اطلاعات موجود بین نصف تا  جمعیت شهرهای جهان سوم را در خود جای داده اند . این در حالتی است که بخش قابل توجهی از جمعیت شهری اضافه شده جهان سوم نیز در سکونت گاههای غیر رسمی اسکان می گزینند .

در 1985 بیش  از 000/1000 نفر در قاهره ، 000/500 نفر در بانگوی افریقای مرکزی و 000/740 نفر در لوزاکای زامبیا در سکونت گاههای غیر رسمی و مناطق حاشیه ای ساکن بوده اند .

بر مبنای بررسی های طرح مجموعه شهری تهران در طول سه دهه گذشته جمعیت شهر تهران 3/2 برابر اما جمعیت منطقه شهری 8/7 برابر شده است که خود به مفهوم اسکان جمعیت به مراتب بیشتر در حوزه کلان شهری ( منطقه پیرامون تهران ) است .

با توجه به روند رو به رشد پدیده حاشیه نشینی در شهرهای بزرگ ایران به ویژه تهران که مشکلات متعددی را در زمینه های اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی باعث شده است و از آنجا که این پدیده به قدر کافی مورد مطالعه و بررسی قرار نگرفته و اتخاذ شیوه های درست برخورد با این پدیده مستلزم تحقیقات جامع و فراگیری است که کلیه ابعاد و جنبه های پدیده حاشیه نشینی را مورد بررسی و دقت نظر قرار دهد ، تحقیق حاضر در راستای ارائه شناخت دقیق و درست از این پدیده و در نتیجه برخورد صحیح با آن ضرورت می یابد . طرحهای شهری و شهرسازی و به ویژه ضوابط و مقررات شهرسازی و ساختمانی آنها هنگامی که با ویژگیها و مشخصات این سکونت گاهها در مراحل مختلف رشد انطباق نداشته موجب ایجاد بحران و اختلال در روند دگرگونی آنها شده ضمن اینکه از سازماندهی مطلوب آنها بازمانده ، پتانسیل ها و ظرافیت های موجود در آنها را نیز به محدویت و تنگنا تبدیل کرده است و در بهترین حالت به تکثیر آنها در گسترش در پهنه منطقه کلان شهری منجر شده است .

بر این اساس به نظر می رسد تحقق حاضر بتواند فرایند شکل گیری ، دگرگونی و تغییرات پدپده و نیز عوامل داخلی و خارجی مؤثر بر آن را تبین نماید و بستر لازم را برای ارزیابی عینی نتایج و برخوردهای سیاست ها و روش های برخورد با پدیده فراهم آورد .

1 فرایند ، چگونگی و عوامل مؤثر در شکل گیری و دگرگونی سکونت

گاههای خودرو در ایران و منطقه کلانشهری

1 1 چگونگی و عوامل مؤثر بر شکل گیری سکونت گاههای خودرو در ایران

تحت تأثیر فرایند عام شهرنشینی و شهرگرایی و نوع رابطه بین شهر و روستا جمعیت انبوه مهاجر از روستاها به سمت شهرهای بزرگ و به ویژه پایتخت ( تهران ) سرازیر شدند .

تمرکز و انبوهی جمعیت در تهران و مراکز شهری که نه به دلیل زیر ساخت های تولیدی شهر و گسترش اشتغال مولد و بلکه عمدتاً به دلیل گسترش بخش سوم ( خدمات ) و مشاغل حاشیه ای صورت گرفت عملاً بستر مناسبی جهت بروز عوارض خاص شهرنشینی وابسته و متکی به درآمدهای نفتی بود . در رأس این عوارض بحران زمین و مسکن شهری بود که عملاً نیاز به سر پناه حداقل در ردیف نیاز به غذا و پوشاک جهت وارد شدگان به شهر آنها را به فکر راه چاره می انداخت .

بازار رسمی زمین و مسکن عملاً به دلایل مختلفی پاسخگوی نیاز اقشار کم درآمد و تهیدست  جذب شده به شهر نبود و حتی بخشی از اقشار ساکن کلانشهر را نیز نمی توانست زیر پوشش خود درآورد .

لذا جهت برآودن این نیاز پایه ای ( زمین و سر پناه ) بازار غیر رسمی زمین و مسکن شگل گرفت این بازار متناسب با نیازهای متقاضیان و با شرایطی متفاوت از بازار رسمی و غالباً از طریق نقض ضوابط و مقررات معمول در رابطه با کاربری زمین ، تراکم ، ضوابط ساخت و تفکیک و …. زمین و گاه مسکن را با قیمتی به مراتب کمتر از بازار رسمی در اختیار متقاضیان ویژه خود قرار می دهد .

در ایران برخلاف بسیاری  از کشورهای کم توسعه به جز در سالهای آغازین پس از انقلاب هیچگاه تصرف عدوانی زمین معمول نبوده و بلکه زمین  ] اگر چه به صورت غیر رسمی و نه در چارچوب ضوابط و مقررات متعارف [ از مالک خریداری شده و بر این اساس اشکال تصرف عدوانی به صور تهاجمی و سازمان یافته اصولاً در دستور کار نبوده است ؛ اراضی مورد نظر هم معمولاً در طول محورهای عمده ارتباطی به شهرها و با دسترسی مناسب به مکانهای اشتغال قرار داشته اند .

به دلیل کمبود شدید زمین در محدوده قانونی شهرها و محدودیت های فراوان دستیابی اقشار کم درآمد شهری به زمین و مسکن ، اراضی فوق الذکر که معمولاً کاربری و قابلیت کشاورزی داشتند ، به صورت غیر قانونی توسط مالکین برزگ تفکیک شده و در اختیاز ریسک پذیرترین اقشار ( مهاجرین از کلانشهر و یا روستائیان تازه وارد کلانشهر ) قرار می گرفت که آنها هم در قطعه زمین کوچک خریداری شده به سرعت و ( یک شبه ) در آن سرپناهی ایجاد می شود . از گرد هم آئی مجموعه بناهای این چنین به سرعت سکونت گاههای شکل می گیرد که در مراحل اولیه خدمات خود را به صورت غیررسمی تأمین می کند و در مدتی نه چندان طولانی با فشار بر مسئولین خدمات مورد نیاز به صورتی رسمی تأمین شد و به تدریج نوعی و سطحی از پیوند کالبدی در این مجموعه های سکونتی ایجاد می شود و سکونت گاه شکل می گیرد . آن چه در این میان به پیوند نسبی کالبدی مدد می رساند پیوند اجتماعی و همسایگی قوی است که خمیر مایه اجتماع مردم در این سکونت گاههاست .

اغلب این سکونت گاههای  پس از پشت سر گذاشتن دوره ای از رشد سریع و انفجاری به درجه ای از تعادل دست می یابند که شاید بتوان آن را به عدم توان حداقل سرویس دهی و بی تعادلی شدید در نظام سکونت گاهی و گاه میل اجتماعی فرهنگی به حفظ قلمرو و نیز ضوابط و مقررات طرحهای رسمی شهرسازی و اعمال سطحی از مدیریت شهری نسبت داد . از آن پس رشد و توسعه سکونت گاه در نقاط پیرامون و ترجیحاً در نقاطی که سابقه ای از سکونت و حداقلی از خدمات در آنها وجود داشته باشد به صورت ناپیوسته ادامه می یابد و سکونت گاه مورد نظر روند رشد خود را با جذب برخی عناصر شهری ادامه می دهدد .

اما حتی در مراحل بعدی رشد و بلوغ نسبی نیز این سکونت گاهها از نوعی عدم تعادل ساختاری ( اجتماعی ، فرهنگی و کالبدی ) رنج می برند با سطحی از یکنواختی فرهنگی و اجتماعی و تنوع کم در آمد و اشتغال عملاً اجازه تعامل اجتماعی و پیوندهای فرا فامیلی ، فرا خویشاوندی و فرا همسایگی را نداده و ورود عناصر جامعه مدنی و  توسعه مدنیت در این سکونت گاهها را بسیار محدود می کند . اما این واقعیت را نیز نمی  توان انکار کرد که تحت تأثیر عوامل اجتماعی ، فرهنگی و حتی پیشینه این سکونت گاهها و ساکنین ساخت اجتماعی فرهنگی و کالبدی آنها در عمل متفاوت بوده و در معرض تغییر و دگرگونی مستمر نسبت به الگوهای اولیه زیست و سکونت خود هستند . اگر چه در تحلیل نهایی نه می توان آن را روستا نامید و نه ویژگیهای تمام یک جامعه و ساختار شهر دارند . آنها در نهایت امر سکونت گاهی ما بین شهر و روستا با گرایش به دومی و متأثر از مشخصه های اولی  هستند .

دکتر پیران ضمن تحلیل فرایند و چگونگی شکل گیری سکونت گاه غیر رسمی آن را بیش از هر چیز در قالب بازار غیر رسمی زمین و مسکن قابل تبیین دانسته و دو دلیل عمده را در این راستا یکی تبدیل به کالا شدن زمین و مسکن ( این دو نیاز اولیه و حیاتی ) تحت شرایط توسعه پیرامونی و برون زا و دیگری نیاز اولیه مهاجرین وارد شده به کلانشهر به سر پناه قائل است و اشاره می کند که به دلیل سیل گسترده مهاجرت به شهرهای بزرگ ، کالا شدن زمین و مسکن و رشد بورس بازی زمین ، بخش مهمی از تقاضای بالقوه مسکن هرگز امکان بالفعل شدن پیدا نمی کند . هر طبقه اجتماعی فضای شهری خود را تولید می کند اما در این میان طبقاتی باقی می مانند که قادر به تولید فضای شهری خاص خود بر منبای قواعد بازار رسمی زمین و مسکن توأم با بورس بازی زمین موجب تشدید بحران مسکن شده و این خود موجب افزایش شدید قیمت زمین و مسکن و اجاره بها خواهد شد .

دکتر پرویز پیران اضافه می کند که در چنین شرایطی بازار غیر رسمی مسکن شکل می گیرد . در این بازار با استفاده از ضوابط و مقرارت طرحهای شهر ] = محدودیت توسعه بر اراضی کشاورزی و اراضی خارج از محدوده قانونی شهر [ اراضی کشاورزی بزرگ به شیوه ای غیر قانونی و خارج از چارچوب ضوابط رسمی معمول تفکیک ( و به نوعی تغییر کاربردی « ؟ ! » ) داده شده و به خیل عظیم جستجوگران سر پناه عرضه می شود . متقاضیان این بازار نیز که خود از مشکل سرپناه رنج می برند قدرت ریسک بالایی دارند و به سرعت بر قطعه زمین کوچک خود ( خریداری شده از بازار غیر رسمی زمین ) سرپناهی می سازند و بدین ترتیب اجتماعات آلونکی شکل می گیرد .

او اضافه می کند که : در ایران تقسیم و باز تقسیم زمین های کشاورزی حاشیه شهرها و اراضی خارج محدوده ، مهمترین شیوه ‌ دستیابی به زمین برای ایجاد اجتماهای آلونکی است . شیوه های دیگر چون تصرف خزنده و اشغال سازمان یافته بیشتر در گذشته رواج داشته است .

سید محسن حبیبی و دیگران در گزارش طرح پژوهشی تحت عنوان « دگرگونی روستاهای مجاور شهرهای بزرگ و نقش آنها در نظام اسکان کشور » در رابطه با فرآیند و چگونگی شکل گیری و تطور سکونت گاههای خود جوش نکات زیر را مورد اشاره قرار می دهد :

بر اثر پدیده قطب گرایی و تمرکز گرایی ، سوداگری بر زمین و ساختمان شتاب گرفته و کانونهای زیستی حاشیه ای و به ویژه روستاهای پیرامون کلانشهر بستر مناسب چنین سوداگری است .

با تصویب ضوابط و مقرراتی چون قانون شهرک سازی ( 1350 ) ، قانون نظارت بر گسترش شهر تهران ( 1352 ) ، آیین نامه استفاده از اراضی در خارج از محدوده و حریم استحفاظی شهرها ( 1355 ) بستر مناسب جهت بورس بازی زمین در خارج از محدوده شهرها و بخصوص تهران فراهم می شود که تحت تأثیر آن اراضی زراعی بزرگ به صورتی غیر قانونی تفکیک و در طول محور آن عمده منشعب از تهران ( و برخی کلان شهری ( دیگر ) بستر شکل گیری شهرهای منفصل با کارکردی خوابگاهی و مسکن فراهم می گردد ( حبیبی و دیگران : 1371 : 206 404 ) رشد و گسترش روستا های پیرامونی نه ناشی از استعدادهای طبیعی آنها بلکه در بسیاری موارد ناشی از موقعیت ارتباطی روستا نسبت به شهر مرکزی و محورهای فعالیت شهر است . آنها مکان خوابگاهی نیروی کار صنایع شهر مرکزی و محورهای فعال اقتصادی آنها محسوب می شوند .