تحقیق مقاله انواع نظم و نثر فارسی

نظم در لغت به معنی به هم پیوستن و در رشته کشیدن دانه های لعل و جواهر می باشد. و اصطلاحاً سخنی است که موزون و مقفی باشد و گاهی هم کلمه شعر را مترادف آن بکار برده اند که البته چندان صحیح به نظر نمی رسد، زیرا شعر به کلامی گفته می شود که علاوه بر داشتن وزن وقافیه، خیال انگیز هم باشد در صورتی که ممکن است کلامی وزن و قافیه داشته باشد و خیال انگیز نباشد مثل دو بیت زیر که جلو در رختنکن حمامهای قدیم می نوشتند که چون خیال انگیز نمی باشد، نمی توانیم به آن شعر بنامیم:

هر که دارد امانتی موجود                        بسپارد به بنده رفت ورود

نسپارد اگر شود مفقود                   بنده مسوول آن نخواهم بود

انواع شعر

            حداقل شعر را بیت می گویند. بیت در لغت یعنی خانه وهر بیت از دو مصراع تشکیل یافته است و مصراع در لغت یعنی لنگه در، و چون خانه های قدیم دو تا لنگی در داشته و با بستن هر دولنگه در، استقلال و موجودیت خانه ( بیت ) حفظ می شود به همین دلیل اگر دو مصراع را یک بیت گفته اند هرگاه مقصود شاعر دی یک بیت کامل می شد به آن«مفرد» یا «تک بیت» یا «فرد» می گفتند مثل:

دوست دارم شمع باشم در دل شبها بسوزم                  روشنی بخشم به جمعی و خودم تنها بسوزم

            دوبیتی : به شعری گفته می شود که از دو بیت ( چهارمصراع) هم وزن تشکیل یافته و مطلبی را به طور کامل بیان می کند، معمولا در مصراع های آنها رعایت قافیه لازم است غیر از مصراع سوم که اختیاری است . و در آن گاه قافیه رعایت می شود و گاه رعایت نمی شود. نام دیگر دو بیتی ، ترانه است که ترانه های کتاب با آنها آشنا شدیم . اینک نمونه ای از دو بیتی :

رباعی : به شعری گفته می‌شود که از هر نظر مثل دو بیتی است الا اینکه وزنش با آن فرق می کند به این معنی که دو بیتی همیشه با هجای کوتاه شروع می شود اما رباعی با هجای بلند. وزن « دوبیتی مفاعلین، مفاعلین مفاعی می باشد در صورتی که رباعی بر وزن «لاحول و لا قوه الا بالله » می باشد. از رباعی سرایان معروف می توان خیام را نام برد. اینکه نمونه ای ازیک رباعی:

قطعه : به دو یا چند بیت هم وزن گفته می شود که فقط مصراعهای زوج آنها هم قافیه هستند. از قطعه سرایان معروف ادب فارسی می توان ایمن یمین فریومدی و پروین اعتصامی را نام برد. مثل این قطعه از سعدی شیرازی:

قصیده : در لغت یعنی قصد شده  و مورد هدف قرار گرفته واصطلاحاً به چند بیت هم وزن گفته می شود که اولین مصراع با نام مصراعهای زوج هم قافیه می باشند. علت اینکه این نوع شعر را قصیده نامیده اند این است که شاعر از اول تا آخر شعرش فقط یک قصد و هدفی دارد مثلا یا به مدرح می پردازد یا توصیف می کند یا به موعظه مشغول است یا موارد دیگر. از قصیده سرایان معروف ادب فارسی می توان سعدی، خاقانی، ناصرخسرو، سنایی و ملک الشعراء بهار را نام برد. در قسمت متون همین کتاب از قصاید معروف چند مورد ذکر نموده ایم.

مثنوی: در لغت یعنی دوتایی و اصطلاحاً به شعری گفته می شود که تمام بیت هایش بر یک وزن می باشند. اما هر دو مصراع هر بیت بر یک قافیه ای جداگانه هستند به این معنی که قافیه در هر بیتی به سادگی تغییر می کند.

و آسان ترین قالب شعری برای بیان مطالب می باشد. این نوع شعر مثل رباعی از اختراعات ایرانایان و فارسی  زبانان می باشد. آثار معروفی چون خمسه نظامی، شاهنامه فردوسی، بوستان سعدی وحدیقه سنائی بر این قالب شعری سروده شده اند نمونه ای از  این آثار را دربخش متون همین کتاب ذکر نمودیم.

غزل : در لغت یعنی عشق بازی و از عشق و عاشقی سخن گفتن می باشد و اصلاحاً به شعری گفته می شود که چند بیت بر یک وزن و مثل قصیده قافیه اولین مصراع با تمام مصراعهای زوج یکی می باشد. بهترین غزل پر از ادب فارسی، حافظ شیرازی می باشد، از نظر فراوانی در سبک هندی بیش از هردوره ای این نوع شعر سروده شده است. غزلیات سعدی شیرازی ،مولوی بلخی وصائب تبریزی بسیار معروف می باشد. اصطلاحاً نوعی قصیده یا شعرهایی هم وزن می باشند که از قسمتهای کوچک تشکیل یافته که همه در وزن و عدد مصراعها یکی  و در قافیه ها مختلف می باشند به این ترتیب که ابتدا مثلاً پنج مصراع بر یک وزن و قافیه می سرایند و در آخر آنها  یک مصراع به همان وزن می سرایند در قافیه با آنها اختلاف دارد، مجدداً به همین طریق بندهای دیگری نیز می سرایند که تک مصراعها ، همه در قافیه یکی می باشند، و وزن تمام مصراعها نیز یکی می باشد.امیر معزی ( قرن پنجم) و منوچهری دامغانی از شاعران معروف این نوع شعر می باشند.

مستزاد: درلغت یعنی اضافه شده و زیاد شده و اصطلاحاً به شعری گفته می شود که در پایان هر مصراع آن یک یا چند کلمه به صورت زاید، با یک نیم مصراع، اضافه شده باشد. مصراع اضافه شده با مصراع اصلی شعر فقط از نظر معنی و مفهوم ارتباط دارد، نه از نظر وزن و قافیه؛ از سرایندگان معروف این نوع شعر می توان خواجوی کرمانی ، ملک الشعراءبهار و جلال الدین همایی را نام برد.