لقمان در سخنان حکیمانه اش به فرزندش مى گوید : در این دنیایى که دریایى عمیق است و خلق بسیارى در آن غرق شده اند کشتى خود را تقوا قرار داده تا این کشتى تو را از میان امواج خطر و طوفان هاى خانمان برانداز هوا و هوس سالم به ساحل نجات برساند .
تقوا از ماده ى « وقى » است . وقى یعنى حصار ، قلعه ى حمایت ، حافظ ، نگهدار و سپر که این حصار محکم الهى با تمرین ترک گناه به وجود مى آید و انسان را در پناه و حمایت و حفظ خود قرار مى دهد و در نتیجه در دنیا از شرور و فتن و فساد و معصیت و گناه و تجاوز در امان قرار مى گیرد و در آخرت از عذاب دوزخ و آتش ابد مصونیت مى یابد .
از امام صادق (علیه السلام) از تفسیر تقوا پرسیدند : حضرت جوابى معنوى و پاسخى ملکوتى دادند :
أن لاَ یَفْقِدَک اللهُ حَیثُ أمرَک وَلاَ یَراک حَیثُ نَهاک(1) .
1 عده الداعى : 303 ; بحار الانوار : 67 / 285 ، باب 56 ، حدیث 8 .
صفحه 357
در آنجا و در موقعیت و مکانتى که فرمانت داده قرار داشته باشى (مانند بودن در همه ى عبادات و بودن در عرصه ى خدمت به خلق و انجام کار خیر جایت را خالى نبیند ) و در آنجا که تو را نهى فرموده نباشى مشاهده ات نکند .
و این توضیح حضرت در حقیقت بیان عمق تقواست .
قرآن و آثار تقوا
آنان که علاقه دارند خود را تا آنجا که قدرت دارند و مى توانند از دچار شدن به فتنه و فساد و گناه و معصیت و خلاصه گرفتار شدن به عذاب قیامت حفظ کنند و در این زمینه ها تقوا به خرج دهند هدایت قرآن نسبت به آنان مؤثر است .
( ذلِکَ الْکِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدىً لِلْمُتَّقِینَ )(1) .
این است کتابى که در ( حقانیت ) آن هیچ تردیدى نیست ، ( و ) مایه ى هدایت تقوا پیشگان است .
آنان که مى خواهند برّ و نیکى از افق وجودشان طلوع کند و به هر خیر و خوبى آراسته شوند همه ى برّ و خیر و خوبى و نیکى در تقواست .
( وَلَکِنَّ الْبِرِّ مَنِ اتَّقَى )(2) .
بلکه نیکى آن است که کسى تقوا پیشه کند .
آنان که مى خواهند فرداى قیامت علم بى جهل ، عزت بى ذلّت ، ثروت بى فقر ، حیات بى مرگ به دست آورند(3) راهى جز پیشه کردن تقوا و پرهیز از همه ى معاصى و روى آوردن به همه ى واجباتى که به آنان تعلّق مى گیرد ندارند .
1 بقره ( 2 ) : 2 .
2 بقره ( 2 ) : 189 .
3 المفردات راغب .
صفحه 358
( . . . وَاتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ )(1) .
و از خدا بترسید ، باشد که رستگار گردید .
آنان که مشتاق معیت با حق هستند و علاقه دارند همیشه و در همه جا با خدا باشند و از انس با او لذت ببرند و از سرمایه ى همراهى با او و همراهى او با خود بهره مند شوند باید تقوا پیشه کنند .
( . . . وَاتَّقُوا اللّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ )(2) .
و از خدا پروا بدارید و بدانید که خدا با تقوا پیشگان است .
آنان که از سختى عقاب و جریمه ى خدا بیم دارند و نمى خواهند چشم به هم زدنى دچار عذاب قیامت شوند ، چاره اى جز تقوا ورزیدن ندارند .
( . . . وَاتَّقُوْا اللّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ )(3) .
و از خدا بترسید و بدانید که خدا سخت کیفر است .
آنان که دوست دارند براى آخرت خود بهترین زاد و توشه را تهیه کنند و کنار آن زاد و توشه تا ابد با آسودگى خاطر بهره مند گردند و از هر شر و رنج و مشکلى در امان باشند باید به تهیه ى تقوا برخیزند که به فرموده ى قرآن ، تقوا بهترین زاد و توشه براى انسان است .
( . . . وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَى . . . )(4) .
و براى خود توشه برگیرید که در حقیقت ، بهترین توشه ، پرهیزگارى است .
1 بقره ( 2 ) : 189 .
2 بقره ( 2 ) : 194 .
3 بقره ( 2 ) : 196 .
4 بقره ( 2 ) : 197 .
صفحه 359
آنان که مى خواهند در همه ى شؤون حیات و براى همیشه مورد محبت خدا قرار گیرند و در عرصه ى محبوبیت حضرت دوست راه یابند ، تنها کارى که این محبوبیت را تحقق مى دهد ، تقوا است .
( . . . فَإِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ )(1) .
بى تردید خداوند ، پرهیزگاران را دوست دارد .
آنان که علاقه دارند از کید و مکر دشمنان در امان بمانند و دوست دارند هیچ کیدى از سوى دشمن به آنان زیان نزند باید در حصار تقوا منزل گزینند و در پناه تقوا بیارامند .
کسانى که مى خواهند زحماتشان و کار و کوششان چه در مرحله ى عبادت و چه در زمینه ى خدمت به خلق خدا و چه در اعمال خیر مورد قبول حضرت حق قرار گیرد و به این خاطر به بهشت ابد راه یابند واجب است تقوا پیشه کنند ، یعنى درب همه ى گناهان را به روى خود ببندند ; زیرا باطن گناه آتش است و این آتش خوبى ها را مى سوزاند و نمى گذارد باقى بماند تا به نقطه ى قبول حق برسد !
( . . . إِنَّمَا یَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ )(2) .
خدا فقط از تقوا پیشگان مى پذیرد .
کسانى که عاشق رحمت خدایند و اشتیاق رسیدن به آن را دارند و مى خواهند هم چون ماهى در دریا غرق رحمت دوست شوند باید از راه تقوا خود را به آن حقیقت الهیه برسانند و با بال تقوا به آن آسمان بى نهایت پرواز کنند .
( . . . وَاتَّقُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ )(3) .
1 آل عمران ( 3 ) : 76 .
2 مائده ( 5 ) : 27 .
3 انعام ( 6 ) : 155 .
صفحه 360
و پرهیزگارى نمایید ، باشد که مورد رحمت قرار گیرید .
جامعه و ملّتى که دنبال برف و باران به موقع و از پى ارزاق فراوان هستند و علاقه دارند از هر درى برکات الهى به آنان ببارد و همه ى مشکلاتشان از برکت آن برکات حل شود باید به ایمان و تقوا روى آرند و در این دو زمینه قدم ثابت داشته باشند .
( وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوا لَفَتَحْنَا عَلَیْهِمْ بَرَکَات مِنَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ . . . )(1) .
و اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گراییده بودند قطعاً برکاتى از آسمان و زمین برایشان مى گشودیم .
آنان که مى خواهند قدرت تشخیص حق را از باطل در همه ى امور پیدا کنند و زشتى هایشان محو شود و مورد آمرزش حضرت حق قرار گیرند و ازفضل و احسان عظیم پروردگار بهره مند شوند واجب است در همه ى امور زندگى خویش تقوا را رعایت نمایند .
( یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِن تَتَّقُوا اللّهَ یَجْعَل لَکُمْ فُرْقَاناً وَیُکَفِّرْ عَنکُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ )(2) .
اى کسانى که ایمان آورده اید ، اگر از خدا پروا دارید ، براى شما ] نیروى [تشخیص ] حق از باطل [ قرار مى دهد ; و گناهانتان را از شما مى زداید ; و شما را مى آمرزد ; و خدا داراى بخشش بزرگ است .