این سوره که در حقیقت سوره تهذیب و تطهیر قلوب از ناپاکی ها و نا خالصی است، بر محور همین معنی دور می زند،منتها درآغاز سوره به یازده موضوع مهم از عالم خلقت و ذات پاک خداوند برای اثبات این معنی که فلاح و رستگاری در گرو تذهیب نفس است قسم یاد شده،و بیشترین سوگند های قرآن را به طور جمعی در خود جای داده است.
و در پایان سوره به ذکر نمونه ای از اقوام متمرد و گردنکش که به خاطر ترک تهذیب نفس در شقاوت ابدی فرو رفتند ،و خداوند آنها را به مجازات شدیدی گرفتار کرد،یعنی قوم ثمود می پردازد، و با اشاره کوتاهی به سرنوشت آنها سوره را پایان می دهد.
در حقیقت این سوره کوتاه یکی از مهمترین مسایل سرنوشت ساز زندگی بشر را باز گو می کند، و نظام ارزشی اسلام را درمورد انسانها مشخص می سازد.
در فضیلت تلاوت این سوره همین بس که در حدیثی از پیغمبر اکرم (ص) آمده است: هرکس آنرا بخواند گویی به تعداد تمام اشیایی که خورشید و ماه بر آنها می تابد درراه خدا صدقه داده است.
و مسلما این فضیلت بزرگ از آن کسی است که محتوای بزرگ این سوره کوچک را ئر جان خود پیدا کند ، و تهذیب نفس را وظیفه قطعی خود بداند .
بنام خداوند بخشاینده بخشایشگر
به خورشید و گسترش نور آن سوگند!
و به ماه در آن هنگام که بعد ازآن در آید
و به روز که صفحه زمین را روشن سازد
و قسم به شب آن هنگام که صفحه زمین را بپوشاند
و قسم به آسمان و کسی که آسمان را بنا کرده .
و قسم به زمین و کسی که آنرا گسترانیده
و سوگند به نفس آدمی و آنکس که آنرا منظم ساخته،
سپس فجور و تقوی (شر و خیر) را به او الهام کرده است
که هر کس نفس خود را تزکیه کرده ، رستگار شده
و آنکس که نفس خویش را با معصیت و گناه آلوده ساخته ، نومید و محروم گشته است.
تفسیر:
رستگاری بدون تهدیب نفس ممکن نیست
سوگند های پی در پی و مهمی که در آغاز این سوره آمده است ، به یک حساب یازده سوگندو به حساب دیگر هفت سوگند است، و بیشترین تعداد سوگند های قرآن را در خود جای داده
نخست می فرماید : به خورشید و گسترش نور آن سوگند ( و الشمس و ضحاها)
خورشید مهمترین و سازنده ترین نقش را در زندگی انسان و تمام موجودات زنده زمینی دارد، زیرا علاوه بر اینکه منبع نور و حرارت است و این دو از عوامل اصلی زندگی انسان به شمار می رود.
ضحی در اصل به معنی گسترش نور آفتاب است و این در هنگامی است که خورشید از افق بالا بیاید و نور آن همه جا را فرا گیرد ، سپس به آنموقع از روز نیز ضحی اطلاق شده است.
سپس به سومین سوگند پرداخته می گوید:قسم به ماه در آن هنگام که پشت سر خورشید درآید(والقمر اذا تلاها)
این تعبیر در حقیقت اشاره به ماه در موقع بدر کامل یعنی شب چهارده است، زیرا ماه در شب چهاردهم از هر زمان جالبتر و پر شکوه تر است به آن سوگند یاد شده است.
این احتمال را داده اند که تعبیر فوق اشاره به تبعیت دائمی ماه از خورشید ، و اکتساب نور از آن منبع باشد ، ولی در این صورت جمله ( اذا تلاها) غیر توضیحی می شود.
و در چهارمین سوگند ، می افزاید : « و به روز هنگامی که صفحه زمین را روشن سازد »( والنهار اذا جلا ها ).
« جلا ها » از ماده « تجلیه » به معنی اظهار و ابراز است.
سوگند به این پدیده مهم آسمانی به خاطر تاثیر فوق العاده آن در زندگی بشر و تمام موجودات زنده است ، چرا که روز رمز حرکت و جنبش و حیات است و تمام تلاش ها و کشش ها و کوشش های زندگی معمولا در روشنایی روز صورت می گیرد.
و در پنجمین سوگند می فرماید: قسم به شب ، آن هنگام که صفحه زمین ( یا خورشید) را بپوشاند ( والیل اذا یغشا ها )
شب با تمام برکات و آثارش ، که از یکسو حرارت آفتاب روز را تعدیل می کند ، و از سوی دیگر مایه آرامش و استراحت همه موجودات زنده است ، که اگر تاریکی شب نبود ، و آفتاب پیوسته می تابید آرامشی وجود نداشت ، زیرا حرارت سوزان آفتاب همه چیز را نابود می کرد ، در شمشین و هفتمین سوگند به سراغ آسمان و خالق آسمان می رود ، و می افزاید : A به آسمان و آن کسی که آسمان را بنا کرده سوگند @ ( و السماء و ما بناها ) .
اصل خلقت آسمان با آن عظمت خیره کننده از شگفتیهای بزرگ خلقت است ، و بناء و پیدایش اینهمه کواکب و اجرام آسمانی و نظامات حاکم بر آنها شگفتی دیگر ، و از آن مهمتر خالق آسمان است .
سپس درA هشتمین @ و A نهمین @ سوگند سخن از A زمین @ وA خالق زمین @ به میان آورده می فرماید : Aقسم به زمین و آن کسی که زمین را گسترانیده است @
( و الارض و ما طحاها ) .
زمین که گاهواره زندگی انسان و تمام موجودات زنده است . زمین با تمام شگقتیها : کوهها و دریاها ، دره ها و جنگلها ، چشمه ها و رودخانه ها ، معادن و منابع گرانبهایش ، که هر کدام به تنهای آیتی است از آیات حق و نشانه8 های او . و از آن برتر و بالاتر خالق این زمین و کسی که آن را گسترانیده است . A طحاها@ از ماده A طحو@ ( بر وزن سهو ) هم به معنی انبساط و گستردگی آمده است ، و هم به معنی A راندن و دور کردن و از میان بردن@ و در اینجا به معنی گستردن است ، چرا که اولا زمین در آغاز در زیر آب غرق بود . تدریجا آبها در گودالها زمین قرار گرفت و خشکیها سر بر آورد و گسترده شد ، و از آن تغییر به@ A دحوالارض@ نیز می شود . ثانیا زمین در آغاز به صورت پستیها و بلندیها با شیبهای تند و غیر قابل سکونتی بود ، بارانهای سیلابی مداوم باریدند ، ارتفاعات زمین را شستند ، و در
دره ها گستردند ، و تدریجا زمینهای مسطح و قابل استفاده برای زندگی انسان و کشت وزرع به وجود آمد .