تحقیق مقاله هنر نمد مالی فارس

مروری بر هنر نمد مالی در استان فارس

مقدمه

گرچه قدمت صنایع دستی را باید همزاد با حیات بشر برشمرد، اما نوع آن در هر جامعه و قومی و به اقتضای شرایط، زمان و مکان خاص آن منطقه شکلی مخصوص به خود گرفته و گوشه‌هایی از فرهنگ و هویت اهالی آن منطقه را بازگو می‌کند.

استان فارس در پهنه ایران اسلامی را همگان می‌شناسند، سرزمینی که با تمدن بزرگ و فرهنگ ساز پارسه و پارس در دنیا سرآغاز و منشا تحولات عظیمی در بخش های مختلف به شمار می‌آید.

این‌سرزمین کهن که قدمت آن بالغ بر چند هزار سال تخمین زده می‌شود،به تبع تاریخ بزرگی که دارد، دارای سابقه طولانی و البته انواعی منحصر به فرد از صنایع‌دستی است.

هنرمندان صنایع‌دستی استان‌فارس نیز هماننددیگر نقاط ایران و جهان با سوز دل و آه جان، دستانشان را در قوام‌بخشی هنر اصیل ایرانیان به کار گرفته و می گیرند و سهم قابل توجهی از تولید، عرضه و معرفی صنایع دستی را به خود اختصاص داده‌اند.

شمارش انواع رشته‌های موجود صنایع‌دستی در استان فارس، بالغ بر یکصد رشته مختلف ومتنوع را پیش‌روی شما قرارمی‌دهد که‌این خود وصرفنظر ازکیفیت، نشانگر اهمیت و جایگاه استان فارس در عرصه صنایع دستی است.

درباب کیفیت نیز اگربخواهیم قضاوت‌را به‌جهانگردان ایرانی‌وخارجی بگذاریم، همواره بر اصالت هنر و کیفیت منحصربه فرد صنایع دستی در استان فارس اذعان دارند.

خاتم،معرق، منبت،سفالگری، مشبک چوب،جاجیم بافی، کاشی هفت‌رنگ، مینیاتور، سرمه دوزی، نمد مالی و کلاه‌نمدی، مسگری، زریبافی، تذهیب، طلاسازی، سرامیک، حصیربافی، شیشه‌گیری فوتی، چاقوسازی، ضریح‌سازی ، میناکاری وخراطی تنها بخش بسیار اندکی از دهها رشته صنایع دستی در استان‌فارس به شمار می‌رود که‌البته برخی از آنها بنا به دلایلی در حال منسوخ شدن هستند.

گذری کوتاه بر کارگاههای صنایع‌دستی ونمایشگاههای این‌رشته در نقاط مختلف استان فارس انواع رشته‌های گوناگون دیگری مانند صحافی، چله کشی، قلاب بافی، عروسک محلی، گبه بافی، گچ بری، نازک کاری، حجم‌سازی چوب، سیاه چادر بافی، منجوق‌دوزی، رودوزی‌های سنتی، نازک کاری، سنگ تراشی، چنته، گیوه دوزی وگیوه بافی را می‌بینید که هم اکنون به صورت فعال و نیمه‌فعال در این سرزمین رونق دارند.  در این مقاله ما سعی داریم به طور گذرا بر هنر نمد مالی در این خطه بپردازیم.

هنر نمد مالی

کهن ترین شیوه وروش فراهم سازی زیرانداز که تاکنون شناخته شده نمدمالی است .

تاریخچه نمدمالی درایران و...

نمد درلغت : پارچه ای کلفت که ازپشم یاکرک مالیده سازند وازآن فرش وکلاه و جامه کنند ...

نمدمال : آنکه پشم وکرک رابمالد ونمد سازد. نمدگر ...

نمدمالی ونمدگری :  عمل وشغل نمد مال ونمدگر ...

... ( کهن ترین شیوه وروش فراهم سازی زیرانداز که تاکنون شناخته شده نمدمالی است .)

... دراینکه نمد برای نخستین بار درکجا درست شده هیچگونه اطلاعی در دست نیست ٬ جزاینکه ازدوره نوسنگی مردمی که باپشم سروکار داشته اند ٬ نمد را می شناختند . اسناد ومدارک چینی 2300 پیش از میلاد درباره پادری ٬زره وسپر نمدی خبر میدهد . درگورهای عصر مفرغ ٬ درآلمان نمدهایی پیدا شده که تاریخ آن به 1400 پیش از میلاد می رسد . نویسندگان کلاسیک ٬ از همر به این طرف ٬ درباره نمد سخن گفته اند و آن را بطور عمده به ایران نسبت داده اند . در گور سکاهای سده پنجم پیش از میلادمسیح که در قسمتهای مستور از برف ویخ روسیه مرکزی پیدا شده اشیاء نمدی زیادی چون پرده ٬ قالی ٬ عرقچین ٬  جل اسب و پتو به دست آمده است . قبایل ترک که از این نواحی مهاجرت کرده اند و چادرنشینهای ایرانی نیز تا به امروز استادان مسلم هنر نمد سازی هستند. نه تنها کپنک نمدی با کلاه وآستین یکپارچه درست می کنند ٬ بلکه در تزیین وآرایش نمد با نقشه هایی که از پشم رنگ شده در دور نمد به کار می برند استادهستند . روشی که این چادر نشینان به کار می بردند ساده بوده وتا امروز هم پایدار بوده است . قدیمی ترین نمد موجود در گنجینه سلطنتی (شو سو یین) در‹‹نارا›› واقع در ژاپن متعلق به قرن هشتم پیش از میلاد است ٬ این نمد ها را از راه دادوستد یا به عنوان پیش کش به ژاپن می آوردند .شیوه نمد مالی و تهیه نمد از زمانهای گذشته تا کنون تغییری نکرده است و در نقاط مختلف تقریبا  یکسان می باشد اما موادی که به پشم میافزایند گونا گون است مثلا در مازندران آب خالص ٬ در با ختران و فارس صابون  بدین منظور مصرف می شود . در نواحی دشت گر گان تا بابل و آمل ورامسر و کلار دشت نمد مالی  انجام می گردد . ایلات ترکمن نیز  نمد را جهت پوشش سقف و اسکلت چوبی کلبه و یورت خود می مالند و نوعی نمد مرغوب نیز با  نقشهای گوناگون جهت زیر انداز ومفروش نمودن کف کلبه فراهم می سا زند . نمد مالی در نواحی اصفهان بروجن ٬ بختیاری نیز رایج بوده است . در باختران در شهرهای قصرشیرین ٬ سر پل ذهاب ٬ اسلام آباد غرب و کرند و دربرخی شهرهای استان فارس نمد مالی متداول است .

به روایت داستان عامیانه ا ی که در میان نمدمالان استان فارس مشهور است ٬ پسر حضرت سلیمان ٬ چوپانی بود که می خوا ست از پشم گوسفندش برای بافتن پارچه استفاده کند پس از آن که چندین بار در این آرزو ناکام  شد دست از کوشش بر داشت ٬و از روی ناامیدی پشم را مشت کوبید و اشک اندوه بر آن ریخت اشک ها به درون الیاف پشم راه یافت وآ نها را به هم چسباند آنگاه پسر حضرت سلیمان دریافت که از خیساندن و مالیدن پشم ٬پارچه ای برایش ساخته شده است بدینسان نخستین نمد ‹‹آفریده ›› شد و یاد پسر حضرت سلیمان تااین زمان به عنوان  ‹‹ رب النوع ››نمد مالان شمال ایران زنده مانده است .این افسانه درباره (آفرینش )نمد گواه آن است که نمد مالی کهن ترین شیوه شناخته شده در بافت است ونمد شاید کهن ترین شکل کفپوش دستباف است. 

نمد و مواد اولیه  :

1- پشم گوسفند و... : پشم به عنوان مهمترین ماده اولیه برای نمد مالی از خصوصیات  ویژه ای برخوردار است که اگر نبود این خصو صیات ویژه در پشم شاید ساخت نمد به عمل نمی رسید.

ویژگی های پشم :

پشم ٬   رشته هایی است که مانند مو وکرک بر روی بدن گوسفند وشتر می رو ید و خشن و ربر و مجعد است و با رشتن آن نخ و سپس پارچه یا انواع فرش بافته می گردد. الیاف پشم از ماده مخصوصی به نام ‹‹کراتین›› تشکیل گردیده و ویژگی اسیدی وبازی را تواما دارد و این بدان جهت است که دارای مقدار مساوی از عوامل ‹‹کر بکسیل›› و ‹‹آمین ››می باشد پشم خام دارای 16 تا 70 درصد نا خالصی بشرح زیر است :

1- چربی ٬ که عامل جلوگیری از شکستن الیاف می باشد و در پوست حیوان تولید می شود . 

2- رطوبت ٬ که درصد آن در پشم های مختلف متفاوت است .

تصویر شماره (6 ) : بیده ای که درسن دو سالگی رشد خوبی داشته است

 3- گرد وخاک ٬ کثافات ٬ مواد معدنی دیگر ومواد گیاهی خشک شده ٬ که برای از بین بردن آنها علاوه بر شستشو باید از روش ‹‹خاکگیری و کر بونیزه کردن ›› نیز استفاده نمود . حدود 90 در صد لیف پشمی از سلول های پوستی تشکیل  شده و قابل ذکر است که سلول های پوستی نیروی کشش الیاف پشمی را که به حدود 20تا40 درصد می رسد ونیز رنگ طبیعی آن را تامین می نماید .  الیاف پشم طبیعی دارای خواص فیزیکی وشیمیایی است که برای این ماده مهم ٬ کیفیت و ویژگیهایی بوجود می آورد وتا  اندازه ای وجه مشخصه مرغوبیت آن است وهمین خصوصیت است که آنرا مناسب بکارگیری در ساخت نمد و بافت فرش می سازد . بهترین پشم در کار نمد مالی ٬ پشم گوسفند و از نژاد مرغوب آن است و در ایران از نواحی خراسان ٬ آذربایجان ٬ فارس ٬ لرستان ٬ خوزستان ٬ کردستان ٬ باختران واصفهان بدست می آید .

  مراحل آماده سازی پشم جهت بکارگیری در ساخت نمد. پس از اینکه پشم روی بدن گوسفند به حد کافی و مناسب بلند شد ٬ پشم چینی آغاز می شود و بعد از چیدن پشم نوبت به تمیز کردن می رسد . به این طریق که ابتدا خارو خاشاک لای پشم ها را که در اثر موارد مختلف با گوسفند همراه شده ٬ جدا می کنند وپس از آن جهت گرفتن خاک وچربی اضافه وزائد از پشم ٬ آن را با آّب ولرم می شویند . بعد از شستشو وخشک نمودن آن به وسیله کمان ویا در صورت امکان با دستگاه حلاجی پشم را اصطلاحا می زنند که به آن پشم محلوج می گویند . علت اینکه این عمل انجام می شود

این است که :

تصویر شماره (8 ) :  دسته های الیاف در پشم نمدی شده

 1-  الیاف از هم جدا شود و خاصیت نفوذ پذیری جهت مواد لازم و جدید را پیدا کند. 

2- هر لیف خاصیت ارتجاعی خود را باز یابد .

3-   مواد خارجی و ناخالصی باقی مانده در پشم ٬از آن جدا شود.

بعد از حلاجی ٬پشم آماده رنگرزی می شود –که در جای خود توضیحات لازم داده خواهد شد.

2- صابون :

(تصاویر در فایل اصلی موجود است)

تصویر شماره (9) : چند قالب نمونه از یک نوع صابون

صابون یکی از تمیز کننده ها ی مواد فرش و نمد است .صابون ها از ترکیب روغن جامد و یا مایع یا سود در اثر حرارت فراهم می گردد .این تمیز کننده دارای انواع  مختلفی است و اختلاف عمده این گونه ها به جهت نوع چربی و قلیایی ومواد اضافی مصرف شده درآنها می باشد .

صابو ن ها از لحاظ سختی به 4 گروه تقسیم می شود:

الف :صابون های سخت یا صابون سدیم که در خانه ها بکار شستن دست و لباس می رسد.

ب: صابون نرم یا صابون پتاسیم که براثر مشکلات حمل ونقل وبرخی خدمات قیمت آن بالاتر است .

پ : صابون های طبی ٬ مانند صابونهای میکرب کش اسید فنیک ٬ قطران سوبلیمه و غیره ...

ت : صابون های کاغذی که ازطریق تزریق موادلازم به کاغذ فراهم شده وخشک می گردد .

برای تهیه صابون های لباسشویی مقدارسود بیشتری مصرف می گردد تاصابون بدست آمده چربی لباس را بهتر پاک کند . صابون به دلیل داشتن خاصیت قلیایی چربی هارابه صورت ذرات بسیارریز درمی آورد بدینگونه برطرف سازی آن راتسهیل می نماید . برای تهیه انواع صابون چربی هاراباسود سوزآور (سود کاستیک )می پزند وسپس نمک به آن می افزایند. صابون چون درآب نمک حل نمی گردد و روی آب می استد ٬  آن راجداکرده کاملا می شویند ومجددا حرارت داده وبه صورت قالب یاسایر انواع درمی آورند .

درنمدمالی ازنوع الف آن استفاده می کنند که درقسمت مراحل تولید شرح داده خواهد شد .

(تصاویر در فایل اصلی موجود است)

آب :

تصویر شماره (10) : آب جاری و مایه حیات

 آب مایعی است بی رنگ  و بی بو و اندکی قابل تراکم مرکب از اکسیژن و هیدروژن که در طبیعت به وفور موجود است . مواد داخل در آب را بر دو گونه اصلی زیر میتوان تقسیم نمود:

الف: سختی ها که بوسیله تصفیه فیزیکی از آن جدا می گردد .

ب: مواد معدنی ترکیب شده با آب مانند کلسیم ٬ منیزیم ٬ پتاسیم. آب را در طبیعت به دو نوع کلی می توان یافت :

1 - آب های سطحی : که در سطح زمین یا به فاصله کم از آن در زیر زمین موجود است . مانند آب رود خانه ٬ جویبار ٬ در یاچه ٬ چاه های دستی و کم عمق

2 – آب های زیر زمینی : این آب ها  در داخل سطوح زمین نفوذ کرده در  طبقات غبر قابل نفوذ جمع می گردد و سرانجام قسمتی از آ ن به روش های گوناگون از جمله حفر چاه ها به سطح زمین هدایت شده مورد بهره برداری قرار می گیرد . آ ب هایی که علاوه بر سایر مصارف در رنگرزی الیاف ٬ پنبه٬ پشم ٬ ابریشم و نیز شستشوی الیاف و ساخت نمد مورد استفاده است در طبیعت بگونه های زیر یافت می گردد :

   1 - آب رودخانه

   2- آب قنات 

   3 - آب چاه های عمیق٬ نیمه عمیق

     4 - آب چاههای دستی