دید کلی
دستگاه گردش خون و لنف شامل قلب ، شریانها ، وریدها ، مویرگها و رگهای لنفی است. خون پمپ شده از قلب که حاوی مواد غذایی و اکسیژن می‌باشد، توسط سرخرگها در بدن توزیع می‌گردند. شریانها پس از انشعاب به شاخه‌های باریک ، شریانچه‌ها را بوجود می‌آورند و شریانچه‌ها نیز به انشعابات باریکتری به نام مویرگ ختم می‌شوند. مبادله مواد بین خون و سلولهای اندامهای مختلف در سطح مویرگها انجام می‌گیرد. پس از مبادله مواد ، خون مویرگی به وریدچه‌ها منتقل شده و نهایتا توسط ورید های بزرگ مجددا به قلب برمی‌گردد.
شریان ها را بر اساس بافت شناسی و اندازه به سه دسته شرائین الاستیک ، شرائین متوسط یا عضلانی و شرائین کوچک یا شریانچه‌ها ، تقسیم می‌شوند. گرچه افتراق بین شریانهای فوق با توجه به ساختمان بافتی آنها امکان‌پذیر است، ولی بایستی اذعان نمود که کافی نمی‌باشد. چون تغییر از یک نوع شریان به نوع دیگر هم از نظر ساختمانی و هم از نظر اندازه ، تدریجی انجام می‌گیرد، بر همین اساس بکار گیری عناوین بزرگ ، متوسط کوچک برای شریانها کافی نیست و بلکه با توجه به قطر رگ در هر دسته نیز از آنها استفاده می‌شود، مثلا شریانچه‌ها از نظر اندازه به شریانچه‌های بزرگ و کوچک تقسیم می‌شوند.
ساختمان کلی رگ های خونی
از نظر ساختمانی دیواره رگهای خونی (غیر از مویرگها) از سه لایه تشکیل شده است.
لایه داخلی (Tunica intima): این لایه از یک ردیف سلول سنگفرشی ساده به نام آندوتلیوم بافت پیوندی زیرین آن به نام طبقه زیرآندوتلیال تشکیل شده است. این طبقه حاوی الیاف الاستیک و در شریانهای الاستیک حاوی سلولهای عضلانی است.
لایه میانی (Tunica media): این لایه از عضلات صاف تشکیل شده که در بین آنها الیاف الاستیک، کلاژن و پرتئوگلیکانها قرار گرفته‌اند. مواد بین سلولی در دیواره رگها توسط سلولهای عضله صاف سنتز می‌شود.
لایه ادونتیس (Tunica adventita): این لایه خارجی‌ترین لایه عروق و مرکب از الیاف کلاژن نوع I و الیاف ارتجاعی است. این لایه در امتداد با بافت همبند اطراف رگها قرار دارد. در عروق بزرگ ، این لایه حاوی رگهای تغذیه کننده خون عروق موسوم به رگ رگها (Vasa Vasarum) می‌باشد.
شریانهای الاستیک
این شریانها شامل آئورت و شاخه‌های اصلی آن در مجاورت قلب و اغلب سرخرگهای ریوی می‌باشد. طبقه داخلی در این شریانها از سلولهای آندوتلیال و لایه زیرآندوتلیال حاوی تعدادی فیبروبلاست تشکیل شده است. طبقه میانی ضخیم‌ترین لایه بوده و از الیاف الاستیک و عضلات صاف پراکنده و کلاژن ساخته شده ، طبقه خارجی از الیاف کلاژن ، الیاف الاستیک پراکنده و فیبروبلاستها تشکیل شده است. سرخرگ های الاستیک با توجه به خاصیت ارتجاعی دیواره خود که به سادگی اتساع می‌یابند، باعث می‌شوند که خون پمپ شده بطور متناوب از قلب به جریان پیوسته تبدیل گردد.
شریان های عضلانی
این شریانها که از انشعابات شریانهای الاستیک و کوچکتر از آنها هستند، به شریانهای متوسط یا توزیع کننده نیز موسومند. لایه داخلی در این رگها مشابه سرخرگهای الاستیک است. لایه میانی عمدتا صاف حلقوی و مارپیچی تشکیل شده است. بطور پراکنده در بین سلولهای عضلانی ، الیاف الاستیک هم دیده می‌شود. لایه خارجی در این شریانها ، از الیاف کلاژنی که بطور طولی قرار گرفته‌اند، تشکیل شده است. شریانهای عضلانی با انقباض یا انبساط عضلات صاف لایه میانی خود ، می‌توانند مقدار خون اندامها را کنترل کنند.
شریانچه‌ها
شریانچه‌ها یا آرتریولها ، کوچکترین انشعابات شریانها هستند که قطر آنها بطور کلی از 0.5 میلیمتر کمتر است و نهایتا به مویرگها منتهی می‌شوند. لایه داخلی متشکل از آندوتلیوم و لایه زیر‌آندوتلیالی ظریف است. طبقه میانی از یک یا چند لایه عضلات صاف حلقوی و لایه خارجی از بافت پیوندی شل تشکیل یافته اشت. انقباض عضلات دیواره شریانچه‌ها می‌تواند قطر رگها را بطور خاصی تغییر دهد و از این نظر نقش مهمی در توزیع خون به مویرگها دارند. آرتریولهای انتهایی به موئینه‌ها و یا مت آتریولها (Metarteriole) ختم می‌شوند. موئینه‌ها از مویرگها بزرگتر هستند.
اعصاب رگها
اعصابی که عضلات صاف دیواره رگهای خونی را عصب‌دهی می‌کنند، به اعصاب وازو موتور (محرکه رگها) موسومند. این اعصاب عموما از رشته های عصبی بدون میلین سمپاتیک می‌باشند. تحریک رشته‌های سمپاتیک باعث انقباض عروق می‌شود. شریانهای موجود در بین عضلات اسکلتی بوسیله اعصاب پاراسمپاتیک عصب‌دهی شده‌اند که تحریک آنها باعث اتساع عروق می‌گردد. اعصاب وازوموتور با انقباض و اتساع عروق ، جریان و فشار خون را کنترل می‌کنند.
رگهای خونی علاوه بر اعصاب حرکتی ، اعصاب حسی را نیز دریافت می‌کنند و پایانه‌های اعصاب حسی در نواحی معینی به صورت اعضا حسی ویژه برای دریافت فشار و ترکیب شیمیایی خون تخصص یافته‌اند که از آن جمله می‌توان سینوس کاروتید ، اجسام کاروتید و اجسام آئورتی را نام برد.
عمل آئورت در جریان خون
عضله قلب با انقباض موزون در هر انقباض 60 گرم خون را با فشار به داخل آئورت و 60 گرم به داخل شریان ریوی می‌راند. خاصیت ارتجاعی دیواره آئور و شریان ریوی موجب می‌شود که این ریزش ناگهانی خود در دو شریان بزرگ به یک جریان دایمی و یکسان تبدیل گردد. با ازدیاد سن ، خاصیت ارتجاعی دیواره آئورت کم شده و تصلب شرائین بوجود می‌آید و قلب مجبور است برای جبران این نقیصه فشار خود را بیشتر کند و در نتیجه بالا می‌رود و آئورت گشاد می‌شود. اتساع آئورت در ورزشکاران و کسانی که کارهای سنگین انجام میدهند، نیز دیده می‌شود.
بیماریهای سرخرگها
تصلب شرائین
در تصلب شرائین دیواره شریانها نرمش و انعطاف خود را از دست میدهند و سخت و شکننده می‌شوند. تصلب شرائین یک بیماری است که بیشتر در دوران پیری بروز می‌دهد. اما گاه در نتیجه طرز زندگی غلط ، نداشتن بهداشت صحیح ، زیاده روی در دخانیات و تحریکات عصبی زودتر به سراغ انسان می‌آید. از عوارض تصلب شرائین ، بالا رفتن فشار خون است، علایم فشار خون شامل خواب رفتن دست و پا ، گیج رفتن سر و سیاهی چشم است. تصلب شریانهای مغز و پاره شدن آنها موجب خونریزی مغزی و سکته می‌گردد. آلکالوئید گیاه راوفولیا مهمترین داروی معالجه برای فشار خون بالا می‌باشد.
التهاب غشا داخلی شریان (آرتریت انسدادی)
گاهی پس از روماتیسم حاد ، حصبه و عفونت میکروبی در غشا داخلی شریان مستقر شده و موجب التهاب و تورم آن می‌گردد که نتیجه آن مجرای شریان تنگ و بسته می‌شود. شریان پا بیشتر به آرتریت انسدادی دچار می‌شود. معالجه آرتریت انسدادی ، داروی متسع کننده و حرارت موضعی است.
داروها و مواد موثر بر اعصاب رگها
داروهایی که دارای منشا گیاهی هستند و بر روی اعصاب رگها تاثیر دارند عبارتند از :کامفر ، کارویازل ، کافئین ، استریکنین وافدرین . افدرین بیشتر در آسم ریوی ، کاربرد دارد.
آدرنالین: که از قسمت مرکزی غده فوق کلیوی ترشح می شود اعصاب سمپاتیک دیواره رگها را تحریک کرده و موجب انقباض رگها می‌شود.
وازوپرسین: که یکی از هورمونهای قسمت خلفی غده هیپوفیز است که موجب افزایش فشار خون می‌شود.