خانواده هسته نخستین جامعه و از عوامل اصلی انتقال فرهنگ، اندیشه، اخلاق و سنت ها و عواطف از نسلی به نسل دیگر است.در میان اعضای خانواده بیشترین سهم تاثیرگذاری بر فرزند از آن مادران است و بارزترین و والاترین نقشی که در کلام قرآن برای زنان ترسیم شده و مورد ستایش قرار گرفته، نقش مادری و عهده داری تربیت فرزندان است.
مادر، سازنده اجتماع
دامن مادر، پرورشگاه مردان بزرگ و پیامبران الهی و نیز حکیمان و عالمان سراسر تاریخ است. اگر فرزندی به کمال نهایی خود برسد، این بزرگی را از مادر به دست آورده و زحمات تربیتی و پرورشی مادر، او را به این نیک بختی رسانده است. ایثار و فداکاری مادر در تربیت فرزند بیش از پدر است. از این رو، دین اسلام احترام به هر دو را لازم و نیکی و خدمت به آنها را واجب می شمارد(۱) ولی در مورد مادر و قدردانی از زحمات فراوان او بیشتر تاکید کرده، نام او را جداگانه مطرح می کند و از زحمات مادر در تداوم سلسله انسانها و تحمل زحمات و مشکلات دوران بارداری و تحمل زحمات پس از آن سخن می گوید: «وَ وَصَیْنَا الانسَانَ بِوالِدَیْهِ اِحْسَانا حَمَلَتْهُ اُمُّهُ کُرْها وَ وَضَعَتْهُ کُرْها و حَمْلُهُ وَ فِصَالُهُ ثَلاثونَ شَهرَا حتّی إذَا بَلَغَ اَشُدَّهُ./.؛ و ما انسان را به احسان در حق پدر و مادر سفارش کردیم، مادر با رنج و زحمت بسیار بار کشید و با درد و مشقت وضع حمل نمود و سی ماه تمام مدت حمل و شیرخواری بود تا وقتی که به حد رشد رسید //.»
مادر زمام امور جامعه را در اختیار دارد؛ چرا که هر خلق و خویی در جامعه نشات گرفته از رفتار در خانه است. اهمیت نقش مادر به حدی است که می توان گفت تباهی او، موجب تباهی جامعه و اصلاح او موجب اصلاح جامعه است. پدر و مادر در جنبه اجتماعی و سیاسی فرزندان سهمی مشترک دارند اما در سال های اولیه نقش مادر مؤثرتر از پدر است. مادر نخستین عامل فشار بر کودک است و جنبه های مثبت و منفی را از راه امر و نهی در دل وی پایدار می کند. او می تواند شرف اجتماعی و سیاسی به کودک بدهد و او را مدافع حق و روابط صحیح سازد. نقش مادر در همه زمینه های حیات اجتماعی آشکار و مهم است. کودکی که به دنیا می آید از نظر آگاهی های اجتماعی، ذهنی پاک و عاری دارد و مادر با جاری ساختن نخستین کلمات بر زبان کودک او را با قواعد و اصول زندگی آشنا کرده، آداب و رسوم را به وی آموزش می دهد. از همین روست که مادران را زمامداران و سازندگان جامعه می دانند.
نقش مادر در تربیت
قرآن نهاد خانواده را کانونی برای تربیت و پرورش استعدادهای درونی و رشد توانایی های بالقوه فرزندان دانسته و برای ثمر بخش بودن وظیفه خطیر و مهم پرورش کودک، نقش و کارکرد هر یک از پدر و مادر را تعیین می نماید، آنجا که می فرماید: «و مادران [باید] دو سال کامل فرزندان را شیر دهند [این حکم] برای کسی است که بخواهد فرزند خود را شیر تمام دهد و به عهده صاحب فرزند [پدر] است که خوراک و لباس مادر را به حد متعارف بدهد. هیچ کس را تکلیف جز به اندازه طاقت نکنند. نباید مادر در نگهداری فرزند به زیان و زحمت افتد و نه پدر بیش از متعارف برای کودک متضرر شود و اگر کودک را پدر نبود وارث باید در نگهداری او قیام کند و هر گاه زن و شوهر به رضایت خاطر یکدیگر و مصلحت دید هم جدایی طفل را اختیار کنند هر دو را رواست و اگر خواهند که مادران فرزندان را شیر دهند آن هم روا باشد در صورتی که مادر را حقوقی به متعارف بدهید و از خدا بترسید و بدانید که خدا به کردار شما کاملاآگاه است.»
تقسیم وظایف میان پدر و مادر در نگاه قرآن، دلخواهانه و بدون بنیان های معرفتی و انسان شناختی نیست بلکه از متن طبیعت، آفرینش و استعدادهایی که برای هر یک از زن و مرد وجود دارد، برخاسته است. استعدادهای طبیعی همچون توانایی جسمی، سخت کوشی، خشونت و.// مرد را در جایگاه نان آور و نگهبان خانواده قرار و ویژگی ها و صفاتی چون مهر، عطوفت، ظرافت، لطافت طبع، صلح جویی، رقت قلب، شکیبایی و.// وظیفه مادری، تربیتی و پرورشی به زن بخشیده است. در دنیای امروز که دنیای فاصله گرفتن مادران از فرزندان و پرداختن به کار بیرون از منزل است، این حقیقت ثابت شده که هیچ پرورشگاهی نمی تواند گرمای احساس، آرامش، نیرو بخشی و سایر کارکردهای روانی و عاطفی آغوش مادر را جبران کند.
سفارش قرآن به نیکی و احسان به والدین و بخصوص مادر که پس از ایمان به خدا و یکتا پرستی، سنگ بنای اندیشه اسلامی را تشکیل می دهد، به خاطر زحمت ها و رنج ها و بیداری هایی است که برای پرورش، تربیت و سلامت فرزند خود در هنگام بارداری و شیردهی متحمل شده است. بدین سان قرآن منزلت مادری را ارج بیشتری نهاده است و حقوق بیشتر او را گوشزد می کند.
نقش مادر در تربیت را نمی توان محدود به زمانی کرد که کودک می تواند خوب و بد را تشخیص بدهد، بلکه از دوران جنینی نیز مادر نقش بسزایی در امر تربیت دارد؛ چرا که کودک ماه ها در رحم مادر با جسم و روح او ارتباط تنگاتنگ دارد و در تمام امور به مادر وابسته است.
همچنین کودکی که در کنار مادر پرورش می یابد در آینده از ثبات شخصیت سالمی برخوردار شده و دچار ناسازگاری های اخلاقی نمی شود، نسبت به اطرافیان دارای حس اعتماد بوده و شکست ها را در زندگی بهتر تحمل نموده و استعدادهای خود را بخوبی نمایان می سازد. چنین کودکی در دوران حساس نوجوانی نیز می تواند با مادر رابطه دوستانه و خوبی برقرار کرده و از افتادن در مسیر جرم و بزهکاری در امان بماند؛ چرا که مادر با مهربانی و محبت به نیازهای عاطفی او پاسخ داده و زمینه ساز به وجود آمدن اعتماد به نفس و استقلال در فرزند می شود. در حقیقت مادر سرمشق و الگوی فرزند و شکل دهنده روح و شخصیت اوست. از نظر اسلام و فرهنگ قرآن کسانی که دارای نقش تربیتی هستند، دارای مقامی والاو ارزشمند هستند، هم چنان که از جمله صفات و رسالت های پیامبران الهی مربیگری و آموزگاری است.